Fikrlash psixologiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Fikrlash psixologiyasi (fikrlashning kognitiv fani deb ham ataladi) odamlarning qanday fikr yuritishini oʻrganish boʻlib, koʻpincha odamlar muammolarni qanday hal qilishlari va qarorlar qabul qilishlari haqida maʼlumot berish uchun xulosalar chiqarish jarayoni sifatida taʼriflanadi. U psixologiya, falsafa, tilshunoslik, kognitiv fan, sunʼiy intellekt, mantiq va ehtimollik nazariyasi bilan oʻzaro toʻqnash keladi. Odamlar va boshqa hayvonlarning aql-idrokiga oid psixologik tajribalar 100 yildan ortiq vaqt davomida olib borilgan. Lekin shunday savol tugʻiladi-ki, odamlar oqilona fikrlash qobiliyatiga egami yoki yoʻqmi. Ushbu sohadagi hozirgi tadqiqotlar fikrlash, ratsionallik, mulohazalar, aql-zakovat, hissiyot va fikrlash oʻrtasidagi munosabatlar va rivojlanishga oid turli savollarga javob beradi.

Odamlarning shartli xulosalar chiqarish qulayligi konteksga taʼsir qiladi, bu Piter Vason tomonidan ishlab chiqilgan tanlov vazifasida koʻrsatilgan. Ishtirokchilar shartli holatni ekologik jihatdan tegishli konteksda sinab koʻrish imkoniyati berilgan, masalan, konvert unda ramziy mazmunga ega boʻlgan 50 sentlik marka muhrlangan[1].Ishtirokchilarga shart berilgan, agar Liza insho yozadigan boʻlsa, u kutubxonada kechgacha oʻqiydi va Liza inshoga ega boʻlsa, modus ponens xulosasi u kutubxonada kechasi oʻqiydi, agar kutubxona ochiq qolsa u kechda ham oʻqiydi ularga ikkinchi shart berilganda xulosa chiqadi. Uning taʼsir talqinlari munozarali hisoblanadi [2][3].

Taklifiy xulosa chiqarishning boshqa tadqiqotlari odamlarning disjunktiv muqobillar, masalan, A yoki boshqa B haqida qanday fikrda ekanligini va ular inkor yuritishlarini tekshiradi, masalan, A va B emas. Odamlar qanday qilib munosabatlarga oid xulosalar chiqarishini tekshirish uchun koʻplab tajribalar oʻtkazildi, jumladan, taqqoslash, masalan, A B dan yaxshiroq. Bunday tekshiruvlar fazoviy xulosalarga ham tegishli, masalan A B oldida va vaqtinchalik xulosalar, masalan A B dan oldin sodir boʻladi[4]..Boshqa keng tarqalgan vazifalar qatoriga toifali sillogizmlar kiradi, ular odamlarning Hammasi yoki Baʼzilar qanday fikr yuritishlarini tekshirish uchun ishlatiladi, masalan, A ning baʼzilari B emas [5][6].

Fikrlash nevrologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Inson tafakkuriga asoslanadigan kognitiv jarayonlarning bir qancha muqobil nazariyalari mavjud[7].Odamlar mantiqiy hisob-kitobni mantiqchilar tomonidan ishlab chiqilgan (mavhum yoki sintaktik) xulosa qoidalaridan iborat aqliy mantiqqa tayanadilar[8]. Boshqa tomondan odamlar domenga xos yoki kontentga sezgir boʻlgan xulosalar qoidalariga tayanadilar[9]. Uchinchi tomondan, odamlar tasavvur qilingan imkoniyatlarga mos keladigan aqliy tasavvurlarga tayanadi[10][11][12].

Munozarali nazariy masalalardan biri bu tegishli kompetensiya modelini yoki inson tafakkurini solishtirish uchun standartni aniqlashdir. Dastlab, kompetensiya modeli sifatida yuqari darajadali mantiq tanlangan[13][14]. Keyinchalik baʼzi tadqiqotchilar monoton boʻlmagan mantiq [15][16] va Bayes ehtimolini tanladilar[17][18]Aqliy modellar va fikrlash boʻyicha tadqiqotlar odamlar nuqtai nazari jihatdan oqilona, lekin amalda xato qiladilar degan fikrga olib keldi[19][20]. Mulohaza yuritishda konneksionistik yondashuvlar ham taklif qilingan[21]. Inson tafakkuri bilan bogʻliq kognitiv jarayonlar haqida davom etayotgan munozaralarga qaramay, soʻnggi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, inson tafakkurini modellashtirishda bir nechta yondashuvlar foydali boʻlishi mumkin. Misol uchun, tadqiqotlarda odamlarning fikrlashlari koʻpincha Bayes ehtimollik nazariyasi yordamida modellashtirmoqchi boʻlganeʼtiqodlariga taʼsir qiladi[22].Bundan tashqari, aqliy modellar boʻyicha tadqiqotlarda odamlar vaziyatning bir nechta aqliy tasavvurlarini yaratish orqali muammolar haqida mulohaza yuritishga va ularga tegishli xususiyatlarni aniqlashga hamda muammoni tushunishlari asosida xulosalar chiqarishga yordam beradi. Bundan tashqari, maʼlumotlardan oʻrganish va yangi vaziyatlarni umumlashtira oladigan neyron tarmoq modellariga eʼtibor qaratadigan fikrlashga tegishli yondashuvlari ham eʼtiborni tortgan.

Fikrlashning rivojlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Psixologiyada mulohaza yuritish qobiliyati goʻdaklikdan voyaga yetgunga qadar qanday, nima uchun va qachon rivojlanishni aniqlash muhim hisoblanadi[23] .Jan Piagetning kognitiv rivojlanish nazariyasi [24] bolalikdan to voyaga yetgunga qadar fikrlash rivojlanishining umumiy mexanizmlari va bosqichlarini belgilab berdi. Kognitiv rivojlanishning neo-Piaget nazariyasiga koʻra, rivojlanish bilan fikrlashdagi oʻzgarishlar xotira hajmini oshirish, qayta ishlash tezligini oshirish, ijro etuvchi funksiyalar va nazoratni kuchaytirishdan kelib chiqadi. Oʻz -oʻzini anglash rivojida ham muhim omil hisoblanadi[25].

Turli xil mulohazalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Induktiv fikrlash muayyan holatlar yoki kuzatishlardan keng umumlashmalarga sabab boʻladi. Ushbu mulohaza yuritish jarayonida umumiy tasdiqlar oʻtmishdagi aniq dalillarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bunday mulohaza yuritish, hatto dastlabki bayonot toʻgʻri boʻlsa ham, xulosaning notoʻgʻri boʻlishiga sabab boʻladi[26] Misol uchun, agar kimdir kollej sportchisini kuzatsa, oʻsha kuzatuv asosida boshqa kollej sportchilari haqida bashorat va tahminlar qiladi. Olimlar nazariya va gipotezalarni yaratish uchun induktiv fikrlashdan foydalanadilar[27] Filipp Jonson-Leyrd induktivni deduktiv fikrlashdan ajratib turdi, chunki birinchisi semantik maʼlumot yaratadi, ikkinchisi esa yoʻq [28] :439

Qarama-qarshilikda deduktiv fikrlash asosiy shakl hisoblanadi[29] Bu fikrlash jarayoni inson eʼtiroz yoki umumiy eʼtiqoddan boshlanib, u yerdan bu asoslardan nima kelib chiqishini yoki bu binolar boshqa eʼtiqodlarga qanday taʼsir qilishini soʻraydi[30] Boshqacha qilib aytganda, deduksiya gipotezadan boshlanadi va xulosaga kelish imkoniyatlarini tekshiradi[29]. Deduksiya odamlarga ularning bashoratlari nima uchun notoʻgʻri ekanligini tushunishga yordam beradi va ularning oldingi bilimlari yoki eʼtiqodlari notoʻgʻri ekanligini isbotlaydi. Deduksiya misolini gipoteza va nazariyalarni tekshirishda ilmiy usulda koʻrish mumkin. Xulosa odatda gipotezaga mos kelib, uni isbotlagan boʻlsa ham xulosa mantiqiy boʻlgan baʼzi holatlar mavjud. Misol uchun, „Barcha yosh qizlar yubka kiyadi; Juli – yosh qiz; shuning uchun Julie yubka kiyadi“ argumenti mantiqan toʻgʻri, lekin asosli emas, chunki birinchi asos toʻgʻri emas.

Sillogizm deduktiv fikrlashning bir shakli boʻlib, unda ikkita tushunchaning mantiqiy xulosasiga keladi. Ushbu mulohaza bilan bitta bayonot „Har bir A B“ boʻlishi mumkin va boshqasi „Bu C – A“ boʻlishi mumkin. Ushbu ikkita bayonot „Bu C – B“ degan xulosaga olib kelishi mumkin. Ushbu turdagi sillogizmlar toʻgʻri gipoteza mavjudligiga ishonch hosil qilish uchun deduktiv fikrlashni sinab koʻrish uchun ishlatiladi[31]. Sillogistik fikrlash vazifasi Morsanyi, Kinga, Handley va Simon tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot natijasida u fikrlashga intuitiv hissa qoʻshgan. Ular ushbu testdan nima uchun „sillogistik fikrlash samaradorligi mantiqiyligini ongli va harakatchan baholash va xulosalarning ishonchliligini intuitiv baholash oʻrtasidagi farqiga asoslanganligini“ baholash uchun foydalanganlar[32].

Fikrlashning yana bir shakli abduktiv fikrlash. Bu shakl mavjud boʻlgan eng yaxshi maʼlumotlardan foydalangan holda gipotezalarni yaratish va sinab koʻrishga asoslangan. Bunda mavjud boʻlgan maʼlumotlar bilan eng yaxshi foydalangan, koʻpincha toʻliq boʻlmagan kundalik qarorlarni ishlab chiqaradi. Bu kuzatilgan tushuntirib boʻlmaydigan hodisalardan bilimli taxminlar qilishni oʻz ichiga oladi. Bunday mulohazalarni dunyoda shifokorlar bir qator natijalar asosida tashxis qoʻyish toʻgʻrisida qaror qabul qilganda yoki sudyalar ish boʻyicha qaror qabul qilish uchun mavjud dalillardan foydalanganda koʻrish mumkin[33].

Yuqorida aytib oʻtilgan fikrlash turlaridan tashqari, uchdan bir qismidagi tushunchga ikki xil vaziyatga xulosa qilish yoki tushunchalarni taqqoslash, mulohaza yuritish kabi analogik fikrlash ham mavjud. U ikkita soha oʻrtasidagi oʻxshashlikni topish va nazariy maʼlumotnibiridan ikkinchisiga oʻtkazish orqali xulosa qilish yoki muammolarni hal qilish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta domenda ishlaydigan muammoni yechish uchun boshqa domendagi yangi, oʻxshash muammolar qoʻllanilishi mumkin. Analogik fikrlash, ayniqsa, ilmiy kashfiyotlar va muammolarni hal qilishda foydalidir, chunki u gipotezalarn va yangi nazariyalarni yaratishga va innovatsion yechimlarni ishlab chiqishga yordam beradi[34]. Biroq, domenlar oʻrtasidagi oʻxshashliklar juda yuzaki boʻlsa yoki oʻxshashlik notoʻgʻri tahminlarga asoslangan boʻlsa, bu xatolikka olib keladi.

Pragmatika va fikrlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Odamlar xulosaga kelishlari lingvistik pragmatika va hissiyot kabi omillar bilan bogʻliq[35][36]. Koʻpincha afsuslanish hissi va xavf mavjudligi qaror qabul qilishga taʼsir qiladi. Odamlarga variantlar taklif qilinganda, ular eng kam afsuslanadigan narsani tanlashga moyil boʻlishadi[37]. Katta miqdordagi xavf-xatarni oʻz ichiga olgan qarorlarni qabul qilishda odamlar qanchalik qoʻrquvni boshdan kechirishlarini oʻzlariga soʻrashadi va keyin bu qoʻrquvni xavf darajasini koʻrsatgichiga qarashadi, masalan: yadroviy avariya sodir boʻlgan eng yomon stsenariy boʻlsa, kabi[38].

Antonio Damasio , kuchli tana reaksiyasini keltirib chiqarishiga sabab boʻlgan somatik belgilar xotiralar qaror qabul qilishda yoʻl koʻrsatishni aytib oʻtadi. Misol uchun, odam qoʻrqinchli filmni eslasa, kaftlari terlay boshlashi mumkin. Damasioning taʼkidlashicha, odamlar qaror qabul qilishda turli xil variantlarni baholash uchun oʻzlarining „ichki tuygʻulariga“ tayanib ularni ijobiyroq qaror qabul qilishga harakat qiladi[39]. Bu tuygʻu frontal lobning tagida, koʻzlarning tepasida joylashgan – somatik belgilarni qoʻllashda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini taʼkidlaydi, bu esa odamlarga miyaning his-tuygʻularni talqin qilishiga imkon beradigan qismidir.

Qaror qabul qilishga taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan yana bir omil – bu lingvistik pragmatika boʻlib, u tildan ijtimoiy konteksda foydalanishga ishora qiladi. Til turli darajadagi xushmuomalalik, kuch va niyatni etkazish uchun ishlatilishi mumkin, bularning barchasi odamlarning xabarlarni qanday talqin qilishlari va ularga javob berishlariga taʼsir qilishi mumkin. Misol uchun, agar xoʻjayin xodimdan buyruq ohangini ishlatib, topshiriqni bajarishni soʻrasa, boshliq muloyim ohangda soʻraganiga qaraganda, xodim topshiriqni tezda bajarishga qaror qiladi. Xuddi shunday, agar kimdir kinoya yoki kinoya ishlatsa, tinglovchiga ularning asl maʼnosini tushunish qiyin boʻlishi mumkin, bu notoʻgʻri talqin qilinishiga va notoʻgʻri qaror qabul qilishga sabab boʻladi[40]. Qaror qabul qilishda lingvistik pragmatikadan tashqari madaniy va ijtimoiy omillar ham rol oʻynashi mumkin. Turli madaniyatlarda turli meʼyorlar va qadriyatlar boʻlishi mumkin, bu odamlarning qarorlarga qanday yondashishiga taʼsir qiladi. Masalan, kollektivistik madaniyatlarda qarorlar guruh uchun eng yaxshi boʻlgani qabul qilinadi. Individualistik madaniyatlarda qarorlar individual ehtiyoj va istaklarni birinchi oʻringa qoʻyishi mumkin. Umuman olganda, qaror qabul qilish hissiyot, xavf, pragmatik va madaniy kelib chiqishi kabi koʻplab omillarni oʻz ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu omillarni tushunish orqali odamlar koʻproq ongli qarorlar qabul qilishlari va atrofdagi dunyoning murakkabliklarini yaxshiroq boshqarishlari mumkin.



Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Evans, J.St. B. T., Newstead, S. and Byrne, R. M. J. (1993).Human Reasoning: The Psychology of Deduction. Hove, UK, Psychology Press.
  2. ↑ Bonnefon, Jean-Francois; Hilton, Denis J. (February 2002). "The suppression of Modus Ponens as a case of pragmatic preconditional reasoning". Thinking & Reasoning 8 (1): 21–40. doi:10.1080/13546780143000134. 
  3. ↑ Byrne, Ruth M.J.; Espino, Orlando; Santamaria, Carlos (April 1999). "Counterexamples and the Suppression of Inferences". Journal of Memory and Language 40 (3): 347–373. doi:10.1006/jmla.1998.2622. 
  4. ↑ Johnson-Laird, P. N. and Byrne, R. M. J. (1991). Deduction. Hillsdale: Erlbaum.
  5. ↑ Johnson-Laird, P. N. (2006). How We Reason. Oxford: Oxford University Press.
  6. ↑ „syllogistic | Definition, History, & Facts“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2020-yil 28-may.
  7. ↑ Byrne, R. M. J. and Johnson-Laird, P. N. (2009).'If' and the problems of conditional reasoning. Trends in Cognitive Sciences, 13, 282–287.
  8. ↑ OʻBrien, D. (2009). Human reasoning includes a mental logic. Behav. Brain Sci. 32, 96–97.
  9. ↑ Cosmides, L. et al. (2005) Detecting cheaters. Trends in Cognitive Sciences. 9, 505–506.
  10. ↑ Oaksford, Mike; Chater, Nick (August 2001). "The probabilistic approach to human reasoning". Trends in Cognitive Sciences 5 (8): 349–357. doi:10.1016/s1364-6613(00)01699-5. ISSN 1879-307X. PMID 11477004. https://cogsci.ucsd.edu/~coulson/203/oaksford.pdf. 
  11. ↑ Oaksford, Mike and Chater, Nick (2007) Bayesian Rationality: The Probabilistic Approach to Human Reasoning. Oxford University Press.
  12. ↑ Johnson-Laird, P. N. and Byrne, R. M. J. (2002) Conditionals: a theory of meaning, inference, and pragmatics. Psychol. Rev. 109, 646–678.
  13. ↑ See, e.g., Wason, P. C. (1966). „Reasoning“, in Foss, B. M.: New Horizons in Psychology. Harmondsworth: Penguin.
  14. ↑ Shapiro, Stewart; Kouri Kissel, Teresa (2018), Zalta, Edward N. (muh.), „Classical Logic“, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2018-nashr), Metaphysics Research Lab, Stanford University, qaraldi: 2020-05-28
  15. ↑ Da Silva Neves, R., Bonnefon, J. F., & Raufaste, É. (2002). An empirical test for patterns of nonmonotonic inference. Annals of Mathematics and Artificial Intelligence, 34, 107–130.
  16. ↑ Stenning, Keith; van Lambalgen, Michiel (12 November 2005). "Semantic Interpretation as Computation in Nonmonotonic Logic: The Real Meaning of the Suppression Task". Cognitive Science 29 (6): 919–960. doi:10.1207/s15516709cog0000_36. PMID 21702798. 
  17. ↑ Oaksford, Mike; Chater, Nick (August 2001). "The probabilistic approach to human reasoning". Trends in Cognitive Sciences 5 (8): 349–357. doi:10.1016/s1364-6613(00)01699-5. ISSN 1879-307X. PMID 11477004. https://cogsci.ucsd.edu/~coulson/203/oaksford.pdf. 
  18. ↑ Oaksford, Mike and Chater, Nick (2007) Bayesian Rationality: The Probabilistic Approach to Human Reasoning. Oxford University Press.
  19. ↑ Johnson-Laird, P. N. and Byrne, R. M. J. (1991). Deduction. Hillsdale: Erlbaum.
  20. ↑ Johnson-Laird, P. N. (2006). How We Reason. Oxford: Oxford University Press.
  21. ↑ Sun, R. (1994). Integrating Rules and Connectionism for Robust Commonsense Reasoning. John Wiley and Sons, New York.
  22. ↑ Jern, A., Chang, K. M. K., & Kemp, C. (2014). Belief polarization is not always irrational. Psychological review, 121(2), 206.
  23. ↑ For example: The Developmental Psychology of Reasoning and Decision-making, Current Issues in Thinking and Reasoning Markovits: . London; New York: Psychology Press, 2014. DOI:10.4324/9781315856568. ISBN 9781848721456. OCLC 853113611. 
  24. ↑ Demetriou, A. (1998). Cognitive development. In A. Demetriou, W. Doise, K. F. M. van Lieshout (Eds.), Life-span Developmental Psychology (pp. 179–269). London: Wiley.
  25. ↑ Demetriou, A., Mouyi, A., & Spanoudis, G. (2010). „The development of mental processing“, and Nesselroade, J. R. (2010). „Methods in the study of life-span human development: Issues and answers“. In W. F. Overton (Ed.), Biology, Cognition and Methods Across the Life-span. Volume 1 of The Handbook of Life-span Development (pp. 306–345 and 36–55), Editor-in-chief: R. M. Lerner. Hoboken, NJ: Wiley.
  26. ↑ Reisberg, Daniel. (2013). Cognition: Exploring the Science of the Mind. W. W. Norton & Company.
  27. ↑ LiveScience Staff. (2012). Deductive Reasoning vs. Inductive Reasoning. Retrieved from http://www.livescience.com/21569-deduction-vs-induction.html
  28. ↑ Johnson-Laird, P. „A taxonomy of thinking“,. The Psychology of Human Thought Sternberg: . CUP Archive, 26 February 1988 — 429–457 bet. ISBN 978-0-521-31115-1. 
  29. ↑ 29,0 29,1 LiveScience Staff. (2012). Deductive Reasoning vs. Inductive Reasoning. Retrieved from http://www.livescience.com/21569-deduction-vs-induction.html
  30. ↑ Reisberg, Daniel. (2013). Cognition: Exploring the Science of the Mind. W. W. Norton & Company.
  31. ↑ LiveScience Staff. (2012). Deductive Reasoning vs. Inductive Reasoning. Retrieved from http://www.livescience.com/21569-deduction-vs-induction.html
  32. ↑ Morsanyi, Kinga; Handley, Simon J. (May 2012). "Logic feels so good—I like it! Evidence for intuitive detection of logicality in syllogistic reasoning". Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition 38 (3): 596–616. doi:10.1037/a0026099. PMID 22060275. 
  33. ↑ LiveScience Staff. (2012). Deductive Reasoning vs. Inductive Reasoning. Retrieved from http://www.livescience.com/21569-deduction-vs-induction.html
  34. ↑ Kim, M. C., & Hannafin, M. J. (2011). Scaffolding problem solving in technology-enhanced learning environments (TELEs): Bridging research and theory with practice. Computers & Education, 56(2), 403-417.
  35. ↑ See, e.g., Noveck, I. A. (2004) Pragmatic Inferences Related to Logical Terms. In Noveck, I. A. & Sperber, D. (ed.), Experimental Pragmatics, Palgrave Macmillan.
  36. ↑ Blanchette, I.; Richards, A. (1 November 2004). "Reasoning About Emotional and Neutral Materials: Is Logic Affected by Emotion?". Psychological Science 15 (11): 745–752. doi:10.1111/j.0956-7976.2004.00751.x. PMID 15482446. https://archive.org/details/sim_psychological-science_2004-11_15_11/page/745. 
  37. ↑ Connolly, T., & Zeelenberg, M. (2002). Regret in decision making (Wayback Machine saytida 2018-10-12 sanasida arxivlangan). Current Directions in Psychological Science, 11, 212–216.
  38. ↑ Slovic, P., et al., (2002). The affect heuristic. In T. Gilvoch, D. Griffen, & D. Kahneman. Heuristics and Biases: The Psychology of Intuitive Judgment (pp. 397–420). New York, NY: Cambridge, England: Cambridge University Press.
  39. ↑ Damasio, A. R. (1994) Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. New York, NY: Putnam.
  40. ↑ Kreuz, R. J. (2018). The use of verbal irony: Cues and constraints. In Metaphor: Implications and applications (pp. 23-38). Psychology Press. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fikrlash_psixologiyasi&oldid=3936601" dan olindi