Gʻazna

Gʻazna (Pushtucha/Forscha: غزنی - Ġaznī; tarixda غزنین / Ġaznīn hamda غزنه / Ġazna nomlar bilan tanilgan) – Afgʻonistonning janubiy-sharqiy qismidagi shahar. Gʻazna daryosi boʻyida boʻlib, Kobul—Qandahor avtomobil yoʻlida joylashgan. Gʻazni viloyatining maʼmuriy markazi. Metallsozlikning qadimiy markazlaridan boʻlgan. Hunarmandchilikda palos, poyabzal, ip gazlama matolari va boshqa tayyorlanadi. Jun, moʻyna bilan savdo qilinadi.

Tarixi

Shaharning barpo boʻlgan davri maʼlum emas. Gʻaznaga doir ilk maʼlumotlar 7-asrga oid manbalarda uchraydi. Oʻrta asrlarda Oʻrta Sharqning muhim madaniy, savdo va siyosiy markazlaridan biri boʻlgan. 10—11-asrlarda Gʻaznaviylar davlati poytaxti. 12-asr oʻrtalarida Gʻuriylar shaharni egallab, katta qismini vayron qilganlar. 1215—21 yillarda Gʻazna Xorazmshohlar qoʻl ostida boʻlgan. 1221-yilda shaharni moʻgʻullar bosib olgan. 13-asrning 2-yarmidan Gʻazni hukmdorlari Hirotdagi Kurtlar sulolasining vassali boʻlgan. 14-asr oxiri 15-asr boshlarida Temuriylar davlati, 16-asr boshlaridan Boburiylar saltanati tarkibida boʻlgan. 1738-yilda shaharni Nodirshoh egallagan. Afgʻoniston davlati tuzilgach (1747), Gʻazni uning tarkibiga kirgan. Meʼmoriy yodgorliklardan 12-asrda barpo etilgan 2 ta minoraning qoldiqlari saqlangan.

Aholisi

Gʻazna shahri aholisi 2015-yildagi 143 379 kishidan^[1] 2018-yilda 270 000 kishiga koʻpaydi, chunki zoʻravonlik sodir boʻlgan hududlardan qochqinlar shaharga yopirilib keldi^[2]. 2015-yilda Gʻazni shahrida 15 931 ta turar joy bor edi^[3].

Aholisi koʻp millatli boʻlib, taxminan 50% tojiklar, 25% hazoralar va 25% pushtunlardir^[4]^[5].

Infratuzilmasi

Transport tizimi

2012-yil aprel oyida Gʻazna gubernatori Musoxon Akbarzoda Gʻazni aeroportiga tamal toshini qoʻydi. Ish oʻsha yilning oxirida boshlandi va uni Gʻazni viloyati boshqaruvchi direktori muhandis Ahmad Vali Tavakkaliy boshqardi^[6].

Shahar Afgʻonistonning janubida Kobul va Qandahor oʻrtasida oʻtadigan asosiy magistralning yonida joylashgan. Gardez va sharqda va boshqa yaqin qishloqlar, shuningdek, shimoli-gʻarbda Hazorojot shaharlariga olib boradigan yoʻllar mavjud.

Taʼlim tizimi

Shaharda bir qator davlat maktablari mavjud. Malika Jahon maktabi 5000 dan ortiq oʻquvchi va 150 oʻqituvchiga ega boʻlgan qizlar maktabidir. Nasvan shahar koʻhna maktabi, yana bir qiz bolalar maktabida 3000 dan ortiq oʻquvchilar bor. 2012-yilda kattalar savodxonligi darajasi 41,2% ni tashkil etdi (2012)^[7].

Resurslari

Gʻazna shahri yogʻingarchilik kam boʻlgan hududda joylashgan. 2007-yilda Jixay daryosidagi 50 yillik toʻgʻonning dambalaridan biri buzilib, Gʻazna shahri aholisini suv taʼminoti bilan bogʻliq tashvishlarga sabab boʻldi. Toʻgʻon Gʻazna shahri va uning atrofidagi qishloq xoʻjaligi hududlari uchun sugʻorish suvi manbai boʻlib xizmat qiladi^[8]^[9]. Tarixda yaqin atrofdagi daryolar suv toshqini va jiddiy zarar va oʻlimga olib kelgan^[10], ammo buni bartaraf etish uchun harakatlar boshlangan^[11].

Sporti

Gʻaznadagi professional sport jamoalari

Jamoa nomi	Oʻynayotgan ligasi	Sport turi	Stadioni	Tashkil topgan yili
Bandi Amir ajdarlari (pushtucha: بند امير ښاماران Band-e-Amīr Khāmārān / Shāmārān; dariycha: بند امیر شاماران)	Shpagiza Kriket ligasi	Kriket	Gʻazna kriket maydoni	2013-yil
Oqaban Hindikush F. C. (forscha: عقابان هندوکش)	Afgʻoniston Chempionlar ligasi	Futbol	Gʻazna maydoni	2012-yil

Stadionlari
- Gʻazna kriket maydoni
- Gʻazna maydoni

Mashhur shaxslari

Hukmdorlar va imperatorlar

Abu Bakr Lavik, Gʻaznani boshqargan Lavik sulolasi hukmdori;
Abu Ali Lavik, Lavik sulolasi hukmdori va Abu Bakr Lavikning oʻgʻli;
Sabuktegin, Gʻaznaviylar sulolasi asoschisi;
Mahmud Gʻaznaviy, Sabukteginning oʻgʻli va 11-asrdagi Gʻaznaviylar sulolasining birinchi mustaqil hukmdori;
Muhammad Gʻaznaviy, Mahmud Gʻaznaviyning oʻgʻli va Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Masʼud Gʻaznaviy, Muhammad Gʻaznaviyning ukasi va Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Mavdud Gʻaznaviy, Muhammad Gʻaznaviyning jiyani va Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Ibrohim Gʻaznaviy, Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Xusrav Malik, Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Bahrom Gʻaznaviy, Gʻaznaviylar davlati sultoni;
Muhammad Shoh, 18-asrdagi Boburiylar davlatining 13-imperatori.

Siyosatchilar va harbiy rahbarlar

Alptegin Somoniylarning asl qullikdan chiqqan turk sarkardasi, vafotiga qadar Gʻaznada yarim mustaqil siyosat yuritgan;
Abu Isʼhoq Ibrohim Gʻaznaviy, Alpteginning oʻgʻli, turk harbiy va Somoniylarning Gʻaznadagi hokimi;
Boʻritegin Gʻaznaviy, turk harbiy va Somoniylarning Gʻaznadagi hokimi;
Ismoil Gʻaznaviy, Sabukteginning oʻgʻli va Mahmudning akasi, Gʻaznaviylar hukmdori;
Ali ibn Isʼhoq, Gʻaznaviylar davlati Moliya vaziri;
Abdulrazzoq Maymandiy, Gʻaznaviylar sultoni Mavdud Gʻaznaviy va Abdulrashidning vaziri;

Toʻgʻrul Gʻaznaviy, Gʻaznaviylar taxtini egallab olgan qullikdan chiqqan turk sarkasdasi

Ozodxon Afgʻon, 18-asrdagi pushtunlar harbiy qoʻmondoni;
Nurmuhammad Taraqqiy, Afgʻonistonning sobiq prezidentlaridan biri.

Shoirlar va olimlar

Abu Rayhon Beruniy, 11-asrda yashagan qomusiy alloma, Gʻazna shahrida faoliyat olib borgan va vafot etgan;
Abulfazl Bayhaqiy, 10/11-asrda yashagan tarixchi olim, kotib, Gʻazna shahrida vafot etgan;
Asjadiy, Gʻaznaviylar saltanatidagi saroy shoiri;
Farruhiy Seyistoniy, Gʻaznaviylar saltanatidagi saroy shoiri, umrining katta qismini Gʻaznada oʻtkazgan va shu yerda vafot etgan;
Manuchehriy, Gʻaznaviylar saltanatidagi saroy shoiri, katta ehtimol bilan Gʻaznada vafot etgan;
Unsuriy, Gʻaznaviylar saltanatidagi saroy shoiri;
Hakim Sanoiy, 11/12-asrlarda yashagan fors soʻfiy shoiri va tasavvufchisi;
Hasan Gʻaznaviy, 12-asrda yashagan fors shoiri;
Fayz Muhammad Kotib Hazora, 19/20-asrlarda yashagan tarixchi, yozuvchi va ziyoli;
Abdulrahmon Pajvak, afgʻon shoiri va diplomati;
Bhay Nand Lal, 10-asrda yashagan sikh gurusi Gobind Singhning saroy shoiri.

Diniy rahbarlar

Ali al-Hujviriy, 11-asrda yashagan fors sunniy musulmon tasavvufchi, ilohiyotchi va voizi;
Jamoliddin Gʻaznaviy, 12-asr hanafiy fiqhshunosi, ilohiyotshunos va moturidiy mazhabining kalomshunos olimi;
Pir Gʻulom Muhiddin Gʻaznaviy (1902-1975), islom soʻfiy olimi. U Gʻazni shahrida tugʻilgan va keyinchalik ishlash uchun Pokistonga ketgan. U mohra shariflik Muhammad Qosim Sodiqqa murid boʻlib, soʻfiylikni qabul qilib, Pokistonning Ozod Kashmir viloyatidagi Nerian Sharif hududini makon qilgan;
Gʻulom Muhammad Niyoziy, siyosiy islom harakati mutafakkiri, Kobul universiteti ilohiyot fakulteti dekani.

Boshqalar

Abdulahad Momand, koinotga sayohat qilgan birinchi afgʻon va toʻrtinchi musulmon.

Diqqatga sazovor joylari

Gʻazna qalʼasi;
Gʻazna minoralari;
Sulton Masʼud III saroyi;
Sabuktegin qabri;
Mahmud Gʻaznaviy maqbarasi;
Hakim Sanoiy maqbarasi;
Islom sanʼati muzeyi;
Tapa Sardor xarobalari;
Abu Rayhon Beruniy qabri.

Qardosh shaharlari

AQSh, Hayward^[12]
Polsha, GijitskoCo Giżycko łączy z Ghazni? (Wayback Machine saytida 2013-11-11 sanasida arxivlangan)</ref>

Yana qarang

Manbalar

↑ The State of Afghan Cities Report 2015. Qaraldi: 2015-yil 21-oktyabr.
↑ Afghan City Gauges Toll After Taliban Siege . Wall Street Journal.
↑ The State of Afghan Cities Report 2015. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.
↑ „UNHCR Sub-Office Central Region, District Profile“. 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.
↑ „2003 National Geographic Population Map“. Thomas Gouttierre, Center For Afghanistan Studies, University of Nebraska at Omaha; Matthew S. Baker, Stratfor. National Geographic Society (2003). 2017-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 11-aprel.
↑ „Ghazni to have first-ever international airport“. Pajhwok Afghan News (PAN) (2012-yil 11-aprel). Qaraldi: 2012-yil 8-iyun.
↑ „Ghazni“. knoema.com. Qaraldi: 23-iyun 2023-yil.
↑ „Ghazni's Zanakhan Dam damaged“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.
↑ Heavy water flow damages Ghazni’s Zanakhan Dam (Wayback Machine saytida 2012-02-20 sanasida arxivlangan) Mar 15 2007, Pajhwok Afghan News
↑ „Dam burst swamps Ghazni city of Afghanistan“. Pakistan Times. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul. ^{[sayt ishlamaydi]}
↑ „Ghazni“. GlobalSecurity.org. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.
↑ Sister Cities International (Wayback Machine saytida 2008-10-07 sanasida arxivlangan)

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[auto-1] The State of Afghan Cities Report 2015. Qaraldi: 2015-yil 21-oktyabr.

[WSJ-2] Afghan City Gauges Toll After Taliban Siege . Wall Street Journal.

[auto1-3] The State of Afghan Cities Report 2015. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.

[4] „UNHCR Sub-Office Central Region, District Profile“. 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.

[5] „2003 National Geographic Population Map“. Thomas Gouttierre, Center For Afghanistan Studies, University of Nebraska at Omaha; Matthew S. Baker, Stratfor. National Geographic Society (2003). 2017-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 11-aprel.

[PAN-6] „Ghazni to have first-ever international airport“. Pajhwok Afghan News (PAN) (2012-yil 11-aprel). Qaraldi: 2012-yil 8-iyun.

[7] „Ghazni“. knoema.com. Qaraldi: 23-iyun 2023-yil.

[8] „Ghazni's Zanakhan Dam damaged“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.

[9] Heavy water flow damages Ghazni’s Zanakhan Dam (Wayback Machine saytida 2012-02-20 sanasida arxivlangan) Mar 15 2007, Pajhwok Afghan News

[10] „Dam burst swamps Ghazni city of Afghanistan“. Pakistan Times. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul. ^{[sayt ishlamaydi]}

[11] „Ghazni“. GlobalSecurity.org. Qaraldi: 2007-yil 15-iyul.

[12] Sister Cities International (Wayback Machine saytida 2008-10-07 sanasida arxivlangan)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]