Kontent qismiga oʻtish

Germaniya — Turkiya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Germaniya–Turkiya munosabatlari

Germaniya
Turkiya
Elchixona
Turkiya elchixonasi Berlinda Germaniya elchixonasi Anqarada

Germaniya — Turkiya munosabatlari (nemischa: Deutsch-türkische Beziehungen ; turkcha: Almanya-Türkiye ilişkileri) Usmonlilar imperiyasi davrida boshlangan va iqtisodiy, harbiy, madaniy va ijtimoiy munosabatlarni oʻz ichiga oluvchi va koʻp jihatlarga ega mustahkam aloqalar rivojlanishi bilan tugagan. Turkiya Germaniya ikkinchi eng yirik aʼzosi boʻlgan Yevropa Ittifoqiga nomzodligicha qolmoqda. Yana Germaniyada bir necha million kishilik turk diasporasi mavjudligi sabab necha o‘n yillar davomida o‘zaro aloqalar chambarchas bogʻliq holda rivojlandi. Turkiya bilan aloqalar 2016 – 2017-yillardagi Turkiyadagi tozalashlardan[1][2][3][4][5] keyin sezilarli darajada yomonlashdi. Bunga Die Welt nashri jurnalisti Deniz Yücelning hibsga olingani ham sabab bo‘lgan edi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Buyuk qurol" (1518), Turklarning nemis yerlari uchun tahdidi haqida Albrecht Dyurer ishlagan surat.
1683-yildagi Venaning ikkinchi qamali, Frans Geffels ishlagan surat.
Birinchi jahon urushi davrida markaziy kuchlarning uch imperatori: Vilgelm II, Mehmed V, Frants Jozef. Uchala imperiya ham (nemis, turk, avstriya) urushdan keyin barham topdi.
Nemis konsulligining yozgi qarorgohi (1923-yilgacha Germaniya elchixonasi) Tarabya, Istanbul, Bosfor boʻgʻozida.

Oʻrta asrlar va dastlabki yangi davrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muqaddas Rim imperiyasi va Rum sultonligi oʻrtasidagi urushlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • 1101-yilgi salib yurishi (1101)
  • Dorilaeum jangi (1147)
  • Filomelion jangi (1190)
  • Ikoniy jangi (1190)

Muqaddas Rim imperiyasi va Usmonlilar davlati oʻrtasidagi urushlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Nikopol jangi (1396)
  • Mohach jangi (1526)
  • Turklarning Venani birinchi marta qamal qilishi (1529)
  • Vengriyadagi kichik urush (1530-1552)
  • 1536-38-yillardagi Italiya urushi
  • Buda qamali (1541)
  • 1542-46-yillardagi Italiya urushi
  • Estergom qamali (1543)
  • Nitsa qamali (1543)
  • 1551-59-yillardagi Italiya urushi
  • Uzoq Turk urushi (1591-1606)
  • Turklarning Ersekuyverni qamal qilishi (1663)
  • Sen-Gotard jangi (1664)
  • Buyuk Turk urushi (1683-1699)
  • Turklarning Venani ikkinchi marta qamal qilishi (1683)
  • Parkani jangi (1683)
  • Muqaddas Liganing Budani birinchi marta qamal qilishi (1684)
  • Muqaddas Liganing Ersekuyverni qamal qilishi (1685)
  • Muqaddas Liganing Budani ikkinchi marta qamal qilishi (1686)
  • Pech qamali (1686)
  • Ikkinchi Mohach jangi (1687)
  • Muqaddas Liganing Belgradni qamal qilish (1688)
  • Turklarning Belgradni qamal qilishi (1690)
  • Slankamen jangi (1691)
  • Lugos jangi (1695)
  • Ulash jangi (1696)
  • Seney jangi (1696)
  • Zenta jangi (1697)

XIX asr oxiri va Birinchi jahon urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Usmonli Yildirim armiyasiga qoʻmondonlik qilgan nemis generali Erich von Falkenhayn va hamrohlik qilgan Jemal Posho.
  • Bagʻdod temiryoʻli
  • Usmonli-Germaniya ittifoqi
  • Geben va Breslauning taʼqibi
  • Birinchi jahon urushining Yaqin Sharq teatri

Germaniyaning Bagʻdodga temiryoʻl tizimini qurish boʻyicha takliflari inglizlarni xavotirga soldi, chunki bu Britaniyaning Hindiston bilan aloqalari ustidan nazoratini xavf ostiga qoʻyar edi. Biroq bu masalalar 1914-yil fevralida tinch yoʻl bilan hal qilindi va Buyuk urush bilan yakunlangan iyul inqirozida rol oʻynamadi.

Usmonli-Germaniya ittifoqi Germaniya imperiyasi va Usmonlilar imperiyasi oʻrtasida 1914-yil 2-avgustda, Birinchi jahon urushi boshlanganidan koʻp oʻtmay tuzilgan ittifoq edi. Ittifoq tobora zaiflashib borayotgan Usmonli qurolli kuchlarini  mustahkamlash va modernizatsiya qilish boʻyicha hamkorlikning bir qismi sifatida, shuningdek, Germaniyaning qoʻshni Britaniya mustamlakalariga xavfsiz oʻtishini taʼminlash uchun tuzilgan edi. Shartnoma qilishda Usmonlilar tashabbusi koʻrsatgan. U 1915-yil yanvarida Usmonlilarning urushga kirishini vaʼda qilgan keng koʻlamli harbiy ittifoq bilan almashtirildi[6][7][8]. Birinchi jahon urushining markaziy kuchlari oxir-oqibat nemislar va Usmonlilar, shuningdek, Avstriya-Vengriya imperiyasi va Bolgariyadan iborat boʻldi.

Nemis generali Otto Liman fon Sanders Gelipolini himoya etgan Usmonli beshinchi armiyasiga qoʻmondonlik qilgan.

Generallar Erich fon Falkenhayn va Otto Liman von Sanders Sinay va Falastin yurishi paytida Usmonlilarning Yildirim armiyasiga qoʻmondonlik qilgan.

Ikkinchi jahon urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya-Turkiya oʻrtasida doʻstlik va hujum qilmaslik toʻgʻrisidagi shartnoma

Ikkinchi jahon urushi davrida Turkiya 1944-yil avgustiga qadar Germaniya bilan diplomatik aloqalarini saqlab turdi. Germaniya-Turkiya doʻstlik shartnomasi 1941-yil 18-iyunda imzolangan. 1941-yil oktabrida „Klodius kelishuvi“ga (nemis muzokarachisi doktor Karl Avgust Klodius nomi bilan atalgan) erishildi. Unga koʻra, Turkiya 1941-1942-yillarda Germaniyaga 45 000 tonna xromit rudasini eksport qilishi kerak edi va Germaninyaning harbiy uskunalar yetkazib berishiga bog‘liq tarzda 1943-1944 yillarda 90 000 tonnadan mineral eksport qildi. Nemislar rudani tashish uchun 117 ta temiryoʻl lokomotivi va 1250 ta yuk vagonini bergan. Ushbu strategik mineralning Germaniyaga yetkazib berilishi oldini olish maqsadida Qoʻshma Shtatlar va Birlashgan Qirollik „oldinini oluvchi xarid“ga shoshqaloqlik bilan kirishib, kerak boʻlmasa ham, turk xromitini sotib olgan. „Paket kelishuvi“ doirasida britaniyalilklar va amerikaliklar Turkiyaning quritilgan meva va tamaki mahsulotlarini ham xarid qilgan[9].

1944-yil avgust oyida Sovet armiyasi Bolgariyaga kirdi va Turkiya bilan O‘q kuchlari oʻrtasidagi quruqlikdagi aloqani uzib tashladi. Turkiya Germaniya bilan diplomatik va savdo aloqalarini uzdi va 1945-yil 23-fevralda Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi[9].

Siyosiy munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishi masalasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniyaning Turkiya tashabbusini qoʻllab-quvvatlashi ushbu mamlakat siyosiy maydonida izchil boʻlmagan. Vaqt oʻtishi bilan bu turlicha tus olgan; masalan, sobiq kansler Helmut Kol bu masalaga qarshi chiqqan, Gerhard Shröder esa ashaddiy tarafdor sifatida koʻrilgan. 

Istanbulning Bosfor boʻgʻozidan koʻrinib turgan Levent moliyaviy tumani. Turkiya Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishi bilan Istanbul YeIning eng yirik shahriga aylanadi, Turkiya esa Yevropa Ittifoqining eng yirik (quruqlikdagi) aʼzosi boʻladi.

Germaniya kansleri Angela Merkel „aniq belgilanmagan hamkorlik“[10] tarafdori va Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga toʻliq aʼzo boʻlishiga qarshi chiqqan. Turkiyaning oʻsha vaqtdagi bosh vaziri Rejep Tayyip Erdog‘an 2009-yil iyul oyida bunga javoban, „Biz hech qachon imtiyozli hamkorlikni qabul qilmaymiz. Biz Yevropa Ittifoqiga toʻliq aʼzo boʻlishni istaymiz. Biz to‘liq aʼzolikdan boshqa narsani xohlamaymiz“, degan edi.

2006-yilda Merkel Turkiya oʻz portlarini Yevropa Ittifoqiga aʼzo Kiprga ochishdan bosh tortgani sababli ushbu mamlakatning „Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishga intilishlari haqida gap ketganda, u og‘ir muammoga duch kelishi mumkin“, degan edi[11]. Merkel yana shunday qoʻshimcha qilgan:

Biz Kipr bilan cheklanmagan savdoga oid Anqara protokollarini ham amalga oshirishimiz kerak. Aks holda, Turkiyaning aʼzo boʻlish boʻyicha muzokaralarni davom ettirishi bilan bogʻliq vaziyat juda chigallashib ketadi. Men Turkiya bunday murakkab vaziyatga duchn kelmasligi va Yevropa Ittifoqi bunday holatga tushirmasligi uchun hamma ishni qilishga chaqiraman.

Merkel, shuningdek, Anqara oʻz portlarini Kipr kemalari uchun ochish boʻyicha  muzokaralarni yon berishlarsiz  davom ettirishini tasavvur qila olmasligini aytgan[11]. Turkiya hukumati bunga javoban Yevropa Ittifoqidan orolning Turkiya nazorati ostidagi qismiga qoʻyilgan embargoni bekor qilishni talab qilgan[12].

Angela Merkel, Emmanuel Makron, Rejep Tayyip Erdogʻan va Vladimir Putin Turkiyaning Istanbul shahrida Suriya sammiti doirasida matbuot anjumani oʻtkazmoqda.

2013-yil 20-iyunida Anqaraning Taksim maydonida va butun mamlakat bo‘ylab ommaviy namoyishlarni bostirishi ortidan Germaniya Turkiya bilan Yevropa Ittifoqiga kirish bo‘yicha yangi muzokaralar boshlanishiga to‘sqinlik qilgan[13]. Financial Times nashriga koʻra, turk rasmiylaridan biri bunday xatti-harakat Yevropa Ittifoqi bilan siyosiy munosabatlarni uzishi mumkinligini aytgan[13]. Turkiyaning Yevropa Ittifoqi ishlari boʻyicha vaziri Egemen Bagish, „Yevropa Ittifoqiga Turkiya Turkiyaga Yevropa Ittifoqidan koʻra koʻproq muhtoj“, dedi[13]. Germaniya taʼkidlashicha, bu shart texnik muammodan kelib chiqqan, biroq Angela Merkel Anqara, asosan, tinch namoyishchilarga qarshi politsiya kuchini koʻp qoʻllagani oʻzini „larzaga solgani“ni aytgan[13].

25-iyunda Yevropa Ittifoqi tashqi ishlar vazirlari Germaniyaning Turkiya bilan Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish boʻyicha keyingi muzokaralarini Turkiya noroziliklarga munosabat bildirgani sababli taxminan toʻrt oyga kechiktirish taklifini qoʻllab-quvvatladi[14]. Turkiya uchun yangi sahifalarni ochish kechikishi mamlakatning Yevropa Ittifoqiga qabul qilinishiga oid yangi shubhalarni keltirib chiqardi[15]. Iyun oyi boshida Germaniya kansleri Angela Merkel Turkiyaning ehtimoliy aʼzoligi haqidagi izohlarida murosa taklifiga toʻxtalmadi, biroq Turkiya oʻzining aʼzolikka intilishlariga turtki berish uchun Yevropa Ittifoqiga aʼzo Kipr bilan munosabatlarida oldinga siljishi kerakligini aytdi[16][17].

Yevropa Ittifoqi sanksiyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2020-yil dekabrida Germaniya kansleri Angela Merkel O‘rta yer dengizidagi gaz quduqlarini burg‘ulashi va umuman, tashqi siyosati sabab Turkiyaga qarshi sanksiyalarga qarshi chiqqan Yevropa Ittifoqi yetakchilari qatorida bo‘ldi[18].

Noxush diplomatik hodisalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yil avgustida Germaniya o‘t o‘chiruvchilari Turkiya prezidenti Rejep Tayyip Erdog‘anning Wiesbadendagi to‘rt metrlik oltin haykalini xavfsizlik nuqtai nazaridan olib tashladi, bu esa mahalliy aholi noroziligiga sabab bo‘ldi[19].

2022-yil aprelida Turkiya Germaniyaning o‘z elchisini chaqirib olishini qoraladi. Germaniya elchisi Yurgen Shulsni Usmon Kavalaning umrbod qamoq jazosiga hukm qilingani bilan bog‘liq janjal sabab shoshilinch chaqirib oldi, chunki Usmon Kavala noroziliklarni moliyalashtirish yo‘li bilan hukumatni ag‘darishga uringanlikda ayblangan turk filantropi edi[20].

2022-yil mayida tashqi ishlar vaziri Mavlud Chavusho‘g‘li Germaniya va Fransiya elchilarini chaqirib, har ikki mamlakatda Turkiyadagi Kurdiston Ishchilar partiyasi (PKK) uyushtirgan tadbirlarga norozilik bildirdi[21].

2022-yil iyulida Deutsche Welle (DW) sayti Anqara sudi translyatsiya litsenziyasini olish talabini bajarishdan bosh tortgani uchun bloklandi; DW mamlakat regulyatori teleko‘rsatuv va radioeshittirishlarni nazorat qilishi senzuraga sabab bo‘lishini ochiq aytgan edi[22].

Davlat safarlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Istanbuldagi Nemis favvorasi gumbazidagi Vilgelm II monogrammasi va Abdul Hamid II tug‘rosi, Kayzerning 1898-yilda Turkiyaga safariga bagʻishlangan.

2006-yilda kansler Angela Merkel Turkiyaga tashrif buyurdi va bosh vazir Rejep Tayyip Erdog‘an bilan ikki tomonlama munosabatlar boʻyicha muzokara oʻtkazdi va Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga kirish masalasini muhokama qildi[23].

2008-yilda bosh vazir Rejep Tayyip Erdog‘an Berlinga rasmiy safar qildi va kansler Merkel bilan uchrashdi, shuningdek, Myunxenga ham bordi. U safari chog‘ida Germaniya hukumatiga turk o‘rta maktablari tashkil etishni va nemis litseylari uchun Turkiyadan ko‘proq o‘qituvchilarni yuborishni taklif qildi[24].

2011-yilda bosh vazir Rejep Tayyip Erdog‘an Germaniyaga yana bir marta tashrif buyurdi va Dyusseldorfdagi nutqi chogʻida Germaniyadagi turklarni integratsiyalashga, lekin assimilyatsiya qilmaslikka chaqirdi, bu bayonot Germaniyada siyosiy norozilikka sabab boʻldi[25].

2018-yilda Erdog‘anning davlat safari oldidan „Erdogan Not Welcome“ uyushmasi Berlin, Essen va Bielefeld shaharlarida norozilik namoyishlari uyushtirdi va ularda taxminan 80-200 kishi ishtirok etdi[26]. Erdog‘anning Turkiyadagi va xorijdagi tarafdorlari uchun eng muhim voqea Kyoln jome shaharchasida yangi ko‘p million yevrolik masjidning ochilishi bo‘ldi. Masjidni Germaniyadagi Turkiya hukumati nazorat qiladigan DITIB islomiy tashkiloti boshqaradi. Masjid Kyolnning Erenfeld tumanida joylashgan boʻlib, „Kichik Istanbul“ deb ham ataladi. Tashrif sharafiga uyushtirilgan davlat ziyofatiga mezbonlik qilgan Germaniya prezidenti Frank-Valter Shtaynmayer Turkiyada bir yilga qamalgan nemis-turk jurnalisti Deniz Yucelning tanqidlariga sabab bo‘ldi. Yucel bu safarni Turkiyada erkin, demokratik va dunyoviy jamiyatni orzu qilgan barcha kishilarga nisbatan xiyonat deb atadi[27][28].

Iqtisodiy aloqalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniya va Turkiya tarix davomida bir-biri bilan kuchli iqtisodiy aloqalar oʻrnatgan. Ayniqsa, mashinasozlik, elektrotexnika uskunalari va avtotransport vositalari va avtomobil sanoati uchun ehtiyot qismlar Germaniya Turkiyaga eksportining asosiy qismini tashkil qiladi. Toʻqimachilik/charm buyumlari va oziq-ovqat mahsulotlari, shuningdek, tobora ortib borayotgan motorli transport vositalari va elektron mahsulotlar Germaniya Turkiyadan import qilayotgan asosiy mahsulotlaridir[29]. Ayni paytda Germaniyadagi turk ishbilarmonlariga tegishli kompaniyalarda 200 mingga yaqin kishi ishlaydi. Turkiyaga har yili uch milliondan ortiq nemis sayyoh tashrif buyuradi. Turkiyada 4000 dan ortiq nemis kompaniyasi faoliyat yuritadi. Germaniya tashqi savdo, moliyaviy va texnik hamkorlik, turizm va mudofaa sanoati kabi sohalarda Turkiyaning eng birinchi sherigi boʻlib qoldi[30].

2020-yilda Germaniya Turkiyaning eng katta savdo sherigi boʻlib, oʻzaro savdo hajmi 38 milliard dollarni tashkil qildi. Nemis kompaniyalari Turkiyaning energetika sohasiga qariyb 25 milliard yevro sarmoya kiritgan[31].

Qurol-yarogʻ bitimlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniya imperatori Vilhelm II 1889-yilda Usmonli armiyasiga Germaniyada ishlab chiqarilgan miltiqlarni sotishni taʼminlash uchun Istanbulga tashrif buyurgan edi[32].

Turkiya armiyasi ixtiyorida Germaniyaning Type 214 rusumli suv osti kemasi bor[33]. Bundan tashqari, Turkiyaning „Altay“ tanklari nemis MTU dvigatellari va RENK transmissiyalariga tayanadi[34]. Germaniya, shuningdek, dronlar, Leopard tank 2A4, KORKUT zenit tizimi, PorSav raketalari, MILGEM harbiy kemasi, Airbus A400M Atlas harbiy-transport samolyotlari va MEKO fregatlarini ishlab chiqish va ishlatishda texnik yordam koʻrsatgan[35]. 2021-yil iyul oyi holatiga koʻra, 2022-yilda Turkiyaga oltita nemis suvosti kemasi, shuningdek, keyingi bir necha yil ichida 4 milliard dollarga teng boshqa beshta „Reys“ rusumidagi suv osti kemasi yetkazib berilishi kerak[36][37].

Turkiya va Germaniya siyosiy partiyalari oʻrtasidagi munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

HDP va Germaniyaning yashillar partiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya Yashillar partiyasi rahbari Jem Oʻzdemir Shirnakdagi toʻqnashuvlar paytida Turkiyada, 2015-yil 15-sentabr

2015-yilning mayida Germaniyaning „Alyans '90/Yashillar“ partiyasi Germaniyada yashovchi turk vatandoshlarini 2015-yil iyunida boʻlib oʻtgan Turkiya umumiy saylovida Turk partiyasi HDP'ga (Demokratik partiya) ovoz berishga undagan.

AKP va CDU

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yil 16-fevralda Germaniya muxolifati CDU’ning (Germaniyaning xristian-demokratik partiyasi) o‘sha paytdagi raisi Angela Merkel Turkiyaning hukmron partiyasi AKP vakillari bilan uchrashgan edi. Matbuotning bunga munosabati taajjub uyg‘otgandi. Masalan, Germaniyaning „Der Spiegel“ jurnali dastlab „Anti-Türkei-Reise“ (Aksil-Turkiya-sayohati) haqida yozgan, oradan bir necha soat oʻtib  esa „CDU islamischer AKP kooperieren“ (CDU islomiy AKP bilan hamkorlik qiladi)[38] deya xabar tarqatgan. 2016-yil 31-iyulda Germaniyaning yakshanba kuni chiqadigan „Bild am Sonntag“ gazetasi ma’lum qilishicha, „Union der Vielfalt“, CDU aʼzolaridan iborat guruh partiya rahbariyatini AKP mamlakatga kirib kelishidan ogohlantirgan[39].

Rejep Tayyip Erdogʻan va FDP siyosatchisi Volfgang Kubicki

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2022-yil sentabrida Rejep Tayyip Erdogʻan Ozod Demokratik partiya (FDP) siyosatchisi va Bundestag vitse-prezidenti Volfgang Kubickini haqorat qilganlikda ayblab, sudga bergan[40].

Turk diasporasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turk va kiprlik turk yoshlari Shlezvig-Golshteynning Uetersen shahrida Usmonli harbiy orkestri sifatida chiqish qilmoqda.

Germaniyada kamida 2,1 million turk istiqomat qiladi, ular eng katta etnik ozchilikni tashkil etadi[41]. Ularning mutlaq koʻpchiligi Gʻarbiy Germaniyada yashaydi.

Germaniya hukumati XIX asrdan boshlab yaxshi bo‘lib kelgan turk-german munosabatlariga asoslangan holda turklarning oʻz mamlakatiga koʻchishini qo‘llab-quvvatlagan. Biroq katta miqyosdagi koʻchish XX asrgacha yuz bermagan. Germaniya Ikkinchi jahon urushidan keyin ish kuchining keskin tanqisligidan aziyat chekkan va 1961-yilda Germaniya Federativ Respublikasi (Gʻarbiy Germaniya) bu boʻshliqni toʻldirish, xususan, Germaniyaning iqtisodiy moʻjizasini kuchaytirishga yordam bergan zavodlarda ishlash uchun turk ishchilarini oʻz mamlakatiga rasman taklif qilgan. Nemis hukumati bu odamlarga Gastarbeiter (nemischa mehmon ishchilar) deb nom bergan. Germaniyadagi turklarning koʻpchiligi oʻz ajdodlarini Markaziy va Sharqiy Onadoʻlidan deb biladi. Bugungi kunda turklar Germaniyadagi eng katta etnik ozchilikdir va Germaniyadagi musulmon ozchilikning aksariyat qismini tashkil qiladi.

Turkiyadagi tozalashlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kyolndagi bepul Deniz Yücelni ozod qilis kampaniyasi, 2017-yil 6-iyul

2018-yil 14-avgustda Turkiya politsiyasi yana bir Germaniya vatandoshini terrorizmga aloqadorlikda ayblab, hibsga oldi. Germaniya hokimiyati vakillari o‘sha paytda Turkiyada to‘qqiz nemis vatandoshi „siyosiy sabablarga ko‘ra“ hibsda saqlanayotganini aytgan edi[42].

2018-yil oktabrida Germaniya Turkiya hukumatini tanqid qilgani uchun hibsga olingan nemislarni nazarda tutib, ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarida Turkiyaga safar qilayotgan vatandoshlarini o‘ta ehtiyot bo‘lishi zarurligi haqida ogohlantirgan edi. „Baʼzi hollarda boshqa birovning postiga „layk qoʻyish“ kifoya qiladi, – degan edi Germaniya tashqi ishlar vazirligi vakili hatto shaxsiy sharhlar ham xavfli boʻlishi mumkinligidan ogohlantirib. – Ijtimoiy tarmoqlardagi ommaviy boʻlmagan izohlar Turkiya rasmiylariga chaqimchilik orqali yuborilishi mumkin“[43].

Turkiya mudofaa vaziri İsmet Yilmaz va Germaniya mudofaa vaziri Ursula fon der Leyen, Injirlik havo bazasi, 2016-yil 21-yanvar

Germaniyadagi turk josusligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-yil iyul oyida „Der Tagesspiegel“ gazetasi nemis federal prokurorlari Turkiyaning MIT (Milliy razvedka agentligi) uch erkak — ikki turk va bir nemis vatandoshi Erdogʻan tanqidchilari, xususan, kurdlar va musulmon ozchilik hisoblanmish alaviylar jamoasi aʼzolari ortidan josuslik qilish uchun ko‘rsatma olgani haqidagi daʼvolarni tekshirayotgani haqida xabar bergan edi[44].

2016-yilda Bundestag parlament nazorati guruhi aʼzolari Germaniya hukumatidan MIT razvedka boshqarmasining xabarchilari va zobitlari Germaniyada turk millatiga mansub nemislarga bosim oʻtkazayotgani haqidagi xabarlar yuzasidan javob talab qilgan edi. Maʼlumotlarga koʻra, Turkiyaning Germaniyada „nemis turklari“ga bosim oʻtkazayotgan 6000 nafar maʼlumotchisi va MIT xodimi bor ekan. Hans-Kristian Ströbele Turkiya MIT agentligining Germaniyada „aql bovar qilmaydigan“ darajada „maxfiy faoliyat“ yuritayotganini aytdi. Erich Shmidt-Eenboom soʻzlariga koʻra, hatto sobiq kommunistik Sharqiy Germaniyaning „Stasi“ maxfiy politsiyasi ham sobiq Gʻarbiy Germaniyada bunday katta „agentlar armiyasi“ni boshqarishga muvaffaq boʻlmagan: „Bu yerda gap nafaqat razvedka maʼlumotlarini yigʻish, balki tobora ortib borayotgan razvedka xizmati repressiyasi haqida“ ketmoqda[44]. Nemis qonun chiqaruvchilari Turkiyani Germaniyadagi gumon qilingan Gulen tarafdorlari ortidan josuslik qilayotganlikda ayblab, tergov o‘tkazishni talab qildi[45].

2017-yil martida Turkiya maxfiy razvedka xizmati MIT quvg‘indagi Fathulloh Gulen tarafdorlari bilan bog‘liq 300 dan ortiq odam va 200 ta uyushma va maktabnu kuzatib, josuslik qilganlikda ayblangan edi. Quyi Saksoniya zamini ichki ishlar vaziri Boris Pistorius buni „chidab boʻlmas va qabul qilib boʻlmas holat“ deb atadi va „chet eldagi odamlarni tergov qilishning shiddati va shafqatsizligi hayratlanarli“ ekanini aytdi. Germaniya xavfsizlik rasmiysi, „Turkiya bu yerda yashayotgan turklarga nisbatan josuslik qilayotgani ochiqchasiga aytilganidan dahshatga tushdik“, dedi[46][47][48]. 2017-yil 30-martda ichki ishlar vaziri Tomas de Mezyer bu harakat Turkiya-Germaniya munosabatlariga ta’sir ko‘rsatish, yaʼni „bizni qandaydir tarzda g‘azablantirish“ uchun qilingan bo‘lishi mumkin, degan shubhani bildirdi[49]. 300 kishi orasida siyosatchilar, jumladan ,Mishel Myuntefering ham borligi maʼlum boʻlgach, xavotir yanada chuqurlashdi[50][51][52].

2017-yil oktabrida nemis matbuoti xabarlariga ko‘ra, Germaniyaning immigratsiya idoralarida ishlaydigan amaldorlar Turkiyaga boshpana so‘ragan turklar haqidagi maʼlumotlarni uzatgan. Koʻp hollarda hatto ularning manzili ham maʼlum boʻlgan, hatto ularning oilalari xavfsiz boʻlmagan. Bu voqealar turk josuslari Germaniya hukumatiga kirib kelgan bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatdi[53]. Bundan tashqari, Germaniyaning Shimoliy Reyn-Vestfaliya zamini ichki ishlar vaziri Gerbert Reul zamin parlamentiga hisobot taqdim etib, „Osmanen Germania“ turk-nemis tashkiloti MIT bilan hamkorlik qilishi haqidagi ayblovlarni rad etdi[54]. 2018-yil iyulida Germaniya tashkilot faoliyatini uyushgan jinoyatchilikka aloqadorligi va keng jamoatchilikka tahdid solayotgani haqidagi ayblovlar bilan taqiqlab qo‘ydi[55].

2021-yil oktabrida Germaniya hukumati Dyusseldorfdagi mehmonxonada bir turkni Turkiya nomidan josuslik qilgani uchun hibsga oldi. Politsiya uning yonidan to‘pponcha, o‘q-dori va Gulen tarafdorlari ismlari yozilgan ro‘yxat topgan[56].

Irini operatsiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2020-yilning 23-oktabrda Germaniyaning „Gamburg“ fregati Liviyaga qurol-yarog‘ embargosi sabab toʻxtatilgan turk yuk kemasiga yoʻnalishini davom ettirishga buyruq bergan. Biroq nemis rasmiylariga koʻra, hech qanday qurol-yarog‘ topilmagani uchun kema oʻtishiga ruxsat etilgan. Turkiya rasmiylari bu dengiz qonunchiligining buzilishi ekanini, chunki Germaniya buni Turkiya ruxsatisiz qilganini aytgan[57].

Doimiy diplomatik vakolatxonalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Anqaradagi Germaniya elchixonasi
    Anqaradagi Germaniya elchixonasi
  • Germaniyaning Istanbuldagi bosh konsulligi
    Germaniyaning Istanbuldagi bosh konsulligi
  • Germaniyaning Izmirdagi bosh konsulligi
    Germaniyaning Izmirdagi bosh konsulligi
  • Turkiyaning Berlindagi elchixonasi
    Turkiyaning Berlindagi elchixonasi
  • Turkiyaning Gamburgdagi bosh konsulligi
    Turkiyaning Gamburgdagi bosh konsulligi
  • Turkiyaning Gannoverdagi bosh konsulligi
    Turkiyaning Gannoverdagi bosh konsulligi

Mamlakatni taqqoslash

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fransiya Germaniya Turkiya Turkiya
Bayroq
Gerb
Aholi 82 066 000 85 814 871
Hudud 357 021 km2 (137 847 kv. mil) 783 356 km2 (302 455 kv milya)
Aholi zichligi 229/km2 (593/kv. milya) 102/km2 (264,2/kv. milya)
Poytaxt Berlin Anqara
Eng katta shahar Berlin — 3 769 495 (6 144 600 shahar artofi bilan) Istanbul — 15 214 177 (5 343 220 shahar artofi bilan)
Global shaharlar Berlin, München, Dortmund, Frankfurt am Main, Nürnberg, Hamburg, Düsseldorf, Köln, Gelsenkirchen, Bremen, Hannover, Bonn, Leverkusen, Mannheim, Bochum, Stuttgart, Karlsruhe, Cottbus, Mönchengladbach, Darmstadt, Rostock, Wiesbaden, Potsdam, Münster, Essen, Osnabrück Ankara, Istanbul, Izmir, Antalya, Bursa, Trabzon, Erzurum, Gaziantep, Kocaeli, Sakarya, Muğla, Diyarbakır, Kayseri, Sivas, Mardin, Eskişehir, Malatya, Edirne, Afyonkarahisar, Kırklareli, Denizli, Mersin, Tekirdağ, Adana, Şanlıurfa, Konya
Boshqaruv shakli Federal parlament konstitutsiyaviy respublika Unitar prezidentlik konstitutsiyaviy respublika
Rasmiy til nemis turk
Hozirgi rahbar Prezident Frank-Valter Shtaynmayer
Kansler Olaf Scholz 		Prezident Rejep Tayyip Erdog‘an
Vitse-prezident Fuat Oktay
Asosiy dinlar 58 % xristianlik, 37 % dinsizlar, 4 % islom, 1 % boshqa 89,5 % islom, 8,9 % dinsiz, 1,6 % boshqa [58][59][60]
Etnik guruhlar 80 % nemislar, 5 % turklar, 5 % boshqa yevropaliklar, 10 % boshqalar 85 % turklar, 9 % kurdlar, 6 % boshqalar
YaIM (PPP) $3,615 trillion, aholi jon boshiga $50,206 $0,857 trillion [61], aholi jon boshiga $10,848

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers“. The Independent (2016-yil 30-dekabr). Qaraldi: 2017-yil 9-yanvar.
  2. ↑ Chan. „Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers“. The New York Times (2017-yil 9-yanvar). Qaraldi: 2017-yil 9-yanvar.
  3. ↑ Dombey, Daniel. „Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism“. Financial Times (2014-yil 6-may). Qaraldi: 2017-yil 10-yanvar.
  4. ↑ „Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?“. The New York Times (2016-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 10-yanvar.
  5. ↑ Braun. „Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie“ (de). Süddeutsche Zeitung. Qaraldi: 2017-yil 3-mart.
  6. ↑ Hew Strachan, The First World War: Volume I: To Arms. Vol. 1. Oxford University Press, 2003) pp 644-93.
  7. ↑ Gerard E. Silberstein, „The Central Powers and the Second Turkish Alliance, 1915.“ Slavic Review 24.1 (1965): 77-89. in JSTOR
  8. ↑ Frank G. Weber, Eagles on the Crescent: Germany, Austria, and the diplomacy of the Turkish alliance, 1914-1918 (Cornell University Press, 1970).
  9. ↑ 9,0 9,1 Allied Relations and Negotiations With Turkey, US State Department, pp. 6-8
  10. ↑ „Turkey ready to step up EU entry talks - Taiwan News Online“. Etaiwannews.com (2009-yil 30-iyun). 2011-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-oktyabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 „Merkel Worried about Turkey: Situation Is "Very, Very Serious" - SPIEGEL ONLINE“. Spiegel.de. Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  12. ↑ „The World from Berlin: Talking Tough with Turkey - SPIEGEL ONLINE“. Spiegel.de (2006-yil 27-noyabr). Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Dombey, Daniel, James Fontanella-Khan, and Quentin Peel. „Germany blocks Turkey's bid to join EU“. Financial Times (2013-yil 21-iyun). Qaraldi: 2013-yil 21-iyun.
  14. ↑ „Germany proposes delaying EU-Turkey talks over protests“ (2017-yil 24-iyun).
  15. ↑ „EU delays latest round of Turkish entry talks“. The Irish Times (2013-yil 25-iyun).
  16. ↑ „Germany aims for compromise over Turkey EU membership talks“. Financial Times.
  17. ↑ „Germany's Merkel calls on Turkey to remove hurdles to EU accession“ (2017-yil 24-iyun).
  18. ↑ „Merkel and Borissov blocked EU sanctions against Turkey at summit: sources“. Euractiv (2020-yil 11-dekabr).
  19. ↑ Madeline Chambers (29 August 2018), Germany removes golden statue of Erdogan after protests Reuters.
  20. ↑ Tuvan Gumrukcu (29 April 2022), Turkey, Germany summon each other’s envoys amid row over jailing of Turkish philanthropist Reuters.
  21. ↑ Tuvan Gumrukcu (31 May 2022), Turkey summons German, French envoys over Kurdish militant events, minister says Reuters.
  22. ↑ Laura Pitel (1 July 2022), Turkey bans access to US and German public broadcasters Financial Times.
  23. ↑ „The World From Berlin: Avoiding an EU-Turkey Ice Age - SPIEGEL ONLINE“. Spiegel.de. Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  24. ↑ „Turkey's Prime Minister Surprises Merkel: Erdogan Proposes Turkish-Medium High Schools for Germany - SPIEGEL ONLINE“. Spiegel.de. Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  25. ↑ „Erdogan Urges Turks Not to Assimilate: 'You Are Part of Germany, But Also Part of Our Great Turkey' - SPIEGEL ONLINE“. Spiegel.de. Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  26. ↑ „Hunderte Menschen demonstrieren gegen Erdogan-Besuch“ (de). merkur.de (2018-yil 22-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 26-sentyabr.
  27. ↑ „Erdogan tries to turn the page on controversial German visit, but can he succeed? - France 24“ (en-US). France 24 (2018-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  28. ↑ (www.dw.com). „Gastkommentar: Der DITIB-Islam hat keinen Platz in Deutschland | DW | 26.09.2018“ (de). DW.COM. Qaraldi: 2018-yil 29-sentyabr.
  29. ↑ „diplo - Startseite - HTTP Status 404“ (de). Auswaertiges-amt.de. Qaraldi: 2012-yil 9-may.
  30. ↑ „From past to present relations between Germany and Turkey' -“. Qaraldi: 2012-yil 1-yanvar.
  31. ↑ „Germany invests €25 bln in Turkish energy sector, employing 15,000“. hurriyetdailynews.
  32. ↑ „Alman Çeşmesi“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 16-sentyabr.
  33. ↑ „Germany rejects Greek request to freeze submarine sale to Turkey“. Daily Sabah (2021-yil 29-yanvar).
  34. ↑ „Turkey in talks with South Korea to salvage Altay tank program“. Defense News (2020-yil 19-noyabr).
  35. ↑ „Greece Wants Germany To Stop Selling Submarines to Turkey“. The National Herald (2020-yil 11-sentyabr). 2021-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-oktyabr.
  36. ↑ „German submarines are giving Turkey an edge over Greece“. Economist (2021-yil 3-iyul).
  37. ↑ „Greece Still Hopes to Halt German Submarine Deal with Turkey“. VOA News (2021-yil 7-iyul).
  38. ↑ EU-Wahlkampf: Merkel auf Anti-Türkei-Reise (Spiegel-online, 16.02.2004 — 06:33 CET) (Google translation), Merkels Türkeireise: CDU will mit islamischer AKP kooperieren (Spiegel-online, 16.02.2004 — 13:36 CET)) (Google translation)
  39. ↑ „Einfluss auf Union: Migranten warnen CDU vor Infiltration durch AKP - WELT“. Die Welt (2016-yil 31-iyul).
  40. ↑ Stroh. „Türkei: Präsident Erdoğan zeigt Wolfgang Kubicki wegen Verleumdung an“ (de). Süddeutsche Zeitung. Qaraldi: 2022-yil 30-sentyabr.
  41. ↑ Jenny B. White. „Turks in Germany: Overview of the Literature“. University of Nebraska-Omaha. 2007-yil 29-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-may.
  42. ↑ „Turkey arrests another German citizen“. Deutsche Welle (2018-yil 16-avgust).
  43. ↑ Germany warns citizens about social media posts when visiting Turkey
  44. ↑ 44,0 44,1 „Report: Turkey's MIT agency menacing 'German Turks'“ (en). Deutsche Welle.
  45. ↑ „German Lawmakers Call for Probe on Imams Suspected of Spying for Turkey“. turkeypurge (2016-yil 10-dekabr). 2016-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-oktyabr.
  46. ↑ „Germany accuses Turkey of 'unacceptable' spying“. The Independent (2017-yil 28-mart). Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  47. ↑ „Germany to investigate claims of 'intolerable' spying by Turkey“. The Guardian (2017-yil 28-mart). Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  48. ↑ „Turks in Germany warned over surveillance from Ankara“ (en). Deutsche Welle. Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  49. ↑ „Germany: Turkish spy list may be deliberate provocation“. Fox News (2017-yil 30-mart). Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  50. ↑ „Müntefering wirft türkischem Geheimdienst Denunziation vor“ (de-DE). tagesschau.de. Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  51. ↑ „Name of German SPD lawmaker Michelle Müntefering found on Turkish spying list“ (en). Deutsche Welle. Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  52. ↑ „Spionage-Affäre: Michelle Müntefering auf türkischer Geheimdienstliste“ (de-DE). Faz.net. Frankfurter Allgemeine Zeitung (2017-yil 29-mart). Qaraldi: 2017-yil 30-mart.
  53. ↑ Turkey spies betraying asylum seekers in German immigration offices
  54. ↑ 'Sons of AKP': Turkish-German biker gang accused of aiding Turkish spies
  55. ↑ Germany bans Turkish biker gang Osmanen Germania
  56. ↑ „Germany investigates man on suspicion of spying for Turkey“. dw.com.
  57. ↑ „Turkey protests German search of Libya-bound Turkish ship“. AP NEWS (2020-yil 23-noyabr).
  58. ↑ Özkök. „Turkey is no longer the country with 99% population is Muslim“ (2019-yil 21-may).
  59. ↑ „Faith survey from Optimar: 89% of population believes monotheism“ (Turkish). T24.com.tr (2019-yil 15-may).
  60. ↑ „Tengrism is also rising“. odatv.com. OdaTV (2018-yil 9-aprel). 2019-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-avgust.
  61. ↑ „International Monetary Fund, Report on selected countries“. imf.org. Qaraldi: 2017-yil 24-iyun.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Flaningam, ML „Germaniyaning Sharqqa kengayishi, fakt va fantastika: Germaniya Usmonli savdo munosabatlarida 1890-1914 yillardagi tadqiqot“ Markaziy Yevropa ishlari jurnali (1955) 14#4, 319-333-betlar.
  • McMurray, Jxaonatan S. Uzoq aloqalar: Germaniya, Usmonli imperiyasi va Bagʻdod temiryoʻli qurilishi (Grinvud, 2001).

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Germaniya_—_Turkiya_munosabatlari&oldid=3978617" dan olindi