Kontent qismiga oʻtish

Grudziądz

Koordinatalari: 53°29′15″N 18°45′18″E / 53.48750°N 18.75500°E / 53.48750; 18.75500
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Grudziądz
City panorama and the Grudziądz Granaries
Market Square
Town Hall
Water Gate
Former Benedictine monastery
Grudziądz
Bayroq
Grudziądz
Gerb
53°29′15″N 18°45′18″E / 53.48750°N 18.75500°E / 53.48750; 18.75500
Mamlakat Polsha
Asos solingan l 1065-yil 11-aprel
Aholisi
 (2021-yil 31-dekabr)
 92,552
Vaqt mintaqasi UTCCET
Grudziądz xaritada
Grudziądz
Grudziądz

Grudziądz [ˈɡrud͡ʑɔnt͡s] (lotincha: Graudentum, Graudentium , nemischa: Graudenz ) — Polsha shimolidagi shahar, 92 552 nafar aholi istiqomat qiladi(2021). Visla daryosi boʻyida Kuyavian-Pomeranian Voevodeship hududida joylashgan va oʻz viloyatidagi toʻrtinchi yirik shahar.

Geografik joylashuvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Grudziądz Visla daryosining sharqiy qirgʻogʻi yaqinidan taxminan 22 km (14 mi) shimoli-sharqida, 93 km (58 mi) Gdanskdan janubda va 170 km (106 mi) Kaliningradning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan.

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrta asr Polshasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Grudziądzga Polsha gersogi, Piast sulolasi aʼzosi Boleslav I Jasur[1] tomonidan asos solingan.

Dastlab Grudziądz mudofaa qalʼasi boʻlib, gord nomi bilan tanilgan. Qalʼa va minora polyaklarni Boltiqboʻyi prussiyaliklarining hujumlaridan himoya qilgan[2].

Grudziądz muzeyi

Tevtonik ritsarlarning monastir davlati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aholi punkti 1234-yildan boshlab Tevton ordeni tomonidan yanada mustahkamlandi. Qalʼani 13-asr oʻrtalarida boshlab tosh yordamida bunyod etishgan. Qalʼaning himoyasi ostida aholi punkti asta-sekin shaharga aylana boshladi.

1277-yilda qalʼa ham, shahar ham Yotvingiyaliklar tomonidan qamal qilindi.  Aholi 1291-yilda Tevtonik ritsarlar davlati hukmronligi davrida Kulm qonunini qabul qilingan[2].

13-asrda tashkil etilgan Muqaddas Ruh cherkovi birinchi marta 1345-yilda shahar kasalxonasi bilan birga tilga olinadi.  Boshqa hujjatlar 14-asrda shahar allaqachon yaxshi rivojlangan infratuzilmaga ega ekanligini koʻrsatadi. 1380-yildagi hujjatlarda suv oʻtkazgich, favvora va shahar hokimiyatining yertoʻlasi qurilishi haqida maʼlumotlar bor. 

Tevtonik ritsarlar davlati davrida shahar, toʻqimachilik va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, shu jumladan don uchun taniqli savdo markaziga aylandi.  Taxminan 1454-yilda Graudenz tevton ordeni davlatining gʻarbiy qismidagi Danzig (Gdansk), Elbing (Ebląg), Torn (Toruń) kabi boshqa shaharlar kabi iqtisodiy rivojlanish darajasiga yetgan edi.

Polsha Qirolligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Suv darvozasi va Grudziądz shahar devorlari, 14/15 asr

1440-yilda shaharda Tevtonik ritsarlar davlatiga qarshi chiqqan Prussiya konfederatsiyasiga asos solingan. Oʻn uch yillik urush (1454-66) boshida fuqarolar Tevton ordenini qalʼani topshirishga majbur qildilar. Konfederatsiya Polsha qiroli Kazimir IV Jagiellondan Polshaga qoʻshilishni soʻradi. Qirol 1454-yilning mart oyida Krakovda tashkil etish to‘g‘risidagi aktni imzoladi[3]. Shahar devorlari ichida ritsarlar qoʻllab-quvvatlansa ham  shahar ham, qalʼa ham Polsha nazorati ostida qoldi. 1466-yilgi tinchlik shartnomasi Grudziądzning Polshaga qayta qoʻshilishini tasdiqladi[4].

1655-yilda shvedlar tomonidan Grudziadzning qamal qilinishi

Oʻn uch yillik urushning buyuk tushkunligidan soʻng, XVI asr oʻrtalariga qadar shaharda iqtisodiy oʻsish sekin bordi. Iqtisodiy taraqqiyotga diniy kurashlar va 17-asr davomida Polsha-Shved urushlari toʻsqinlik qildi.  1655-yil oxirida, Shvetsiya toʻfoni paytida, shahar va uning qalʼasi shvedlar tomonidan bosib olindi. 1659-yilda shvedlar bir necha kun qamaldan keyin, orqaga chekinishdi. Ular joʻnab ketish vaqtida shaharning bir qismi yongʻin natijasida vayron boʻlgan. 

1522-yilda oʻzining astronomik ishidan tashqari iqtisod bilan ham shugʻullangan Nikolay Kopernik Grudziądzda oʻzining Monetae cudendae nisbati risolasini taqdim etdi. Unda u Gresham qonuni yoki Gresham-Kopernik qonuni sifatida tanilgan „yomon pul yaxshilikni haydab chiqaradi“ degan tamoyilni ilgari surdi[5].

Grudziądz Town Hall, sobiq Jezuit kolleji binosi

Protestant islohotidan soʻng, 1569-yilda mahalliy protestantlarga Muqaddas Ruh cherkoviga kirish huquqi berildi 1572-yilda shaharda katoliklik dini deyarli butunlay yoʻq boʻlib ketganday tuyuldi.  1597-yilda qirol Sigismund III Vasa protestantlarga oʻzlari egallab olgan barcha cherkovlarni katoliklarga, qaytarib berishni buyurdi. Protestanlar bir muncha vaqt boʻsh boʻlgan Muqaddas Ruh cherkovidan foydalanishdi.

 1648-yilda Iezuit cherkovini qurish uchun qurilish ishlari boshlandi.  Iezuitlar Grudziądzdagi birinchi oʻrta maktab boʻlgan Iezuit kollejiga ham asos solgan[6].

18-asrda Grudziądz qal’asi

Shahar devorlari bilan oʻralgan edi, faqat Visla daryosi boʻyidan tashqari, u yerda devorlar oʻrniga ulkan yirik don siloslari turardi. U yerdan donni yogʻoch quvurlar orqali daryo qirgʻogʻiga olib oʻtish mumkin edi[7].

Polshaning Prussiyaga boʻlinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Grudziądz qal’asining Prussiya hukumati tomonidan vayron qilinganidan keyin qolgan soʻnggi qismi boʻlgan Klimek minorasining 19-asrdagi koʻrinishi

1772-yil 5-avgustda Polshaning birinchi boʻlinishi eʼlon qilinganidan soʻng, shahar Prussiya Qirolligiga qoʻshildi. 1773-yilda uning aholisi atigi 2172 kishi edi.  18-asr oxiri va 19-asr boshlarida shahar Polshaning boʻlinishidan zarar koʻrgan hududning bir qismi boʻlgan[8]. Munitsipal savdoni ragʻbatlantirish uchun Buyuk Fridrix 44 kolonist oilani olib keldi. Don savdosi rivojlandi. Eng muvaffaqiyatli don savdogarlari orasida Schönborn oilasi bor edi. 1776-yilda shaharchada qal’a qurish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 1796-1804-yillarda Prussiya qirolining qarori bilan Grudziądz qal’asi buzib tashlandi. Shahar 1806-1807-yillarda Napoleonning Prussiyaga bostirib kirishi paytida qal’a piyoda qoʻshinlari generali Vilgelm Rene de l’Homme de Kurbyer tomonidan fransuz qoʻshinlarining hujumlaridan muvaffaqiyatli himoyalangan[9].

Grudziądz

1871-yilda Graudenz birlashgan Germaniya imperiyasining bir qismi boʻldi. Shahar maʼmuriy jihatdan Gʻarbiy Prussiya provinsiyasidagi Regierungsbezirk Marienverder okrugiga tegishli edi. Germaniyada temir yoʻl tarmogʻining yaxshilanishi bilan Graudenz vaqtinchalik don uchun muhim savdo joyi sifatida oʻz maʼnosini yoʻqotdi. 1878-yilda Yablonovo Pomorskiga (keyinchalik nemischa Goßlershauzen nomi bilan atalgan) temir yoʻl liniyasi ochildi. 1878-yilda Visla boʻylab temir yoʻl koʻprigi qurilgandan soʻng, Laskovitse (Laskovits) ga temir yoʻl liniyasi ochildi. 1883-yilda Torn (Toruń) — Graudenz — Marienburg (Malbork) temir yoʻl liniyasi ham ishga tushdi. 

1899-yilda Graudenzda Savdo-sanoat palatasi tashkil etildi. Nemis imperatorlik dengiz floti yengil kreyser sinfi va uning yetakchi kemasi SMS Graudenzni shahar nomi bilan atagan. 1826-yilda kitob sotuvchisi Rothe tomonidan asos solingan Der Gesellige gazetasi Birinchi jahon urushi oxirigacha Sharqiy Germaniyaning eng keng tarqalgan gazetalaridan biri edi. 

Shaharda polshalik faollar uchun harbiy qamoqxona joylashgan. Yevropani tark etgan ozod qilingan mahbuslar Buyuk emigratsiya harakati sababli 1835-yilda Angliyaning Portsmut shahrida Gromada Grudziądzni tuzdilar[10].

Prussiya boʻlinmasida polyaklarning nemislashuvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fridrixning Polsha davlati va xalqiga nisbatan nafrati kuchli edi. Aholini assimilyatsiya qilish uchun nemislashtirish amalga oshirildi[11][12]. U oʻzining yangi sivilizatsiyasini qurish uchun koʻproq mos keladigan nemis ishchilari va dehqonlarini olib keldi[13]. Frederik Prussiyaning sharqiy viloyatlarida 300 000 ga yaqin mustamlakachilarni joylashtirdi. Mustamlaka qilish uchun davlat mablagʻlaridan foydalangan holda, nemis hunarmandlari Polshaning barcha mahalliy shaharlariga joylashtirildi[14][15]. Polsha aholi yashaydigan hududlarni nemislashtirishga qaratilgan qonunlar qabul qilindi va Birinchi jahon urushi oldidan Prussiya turar-joy komissiyasi tomonidan 154000 mustamlakachilar joylashtirildi. Professor Martin Kitchenning yozishicha, Polsha aholisi nemislar bilan birga yashagan hududlarda nemislar bilan mustamlaka qilishga urinishlar bilan bir qatorda polyak tilini taqiqlash va diniy kamsitish bilan virtual aparteid ham mavjud edi[16].

Grudziądz

Graudenz tumanida 16 850 ga yaqin polyaklar va 26 000 ga yaqin nemislar yashagan. Polsha faollari germanlashtirishga qarshi turish uchun[17] 1894-yilda „Gazeta Grudziądzka“ gazetasini nashr qila boshladilar. U qishloq jamiyatini ijtimoiy va iqtisodiy ozod etish tarafdori edi va nemislashtirishga qarshi chiqdi. Germaniyani tanqid qiluvchi maqolalar nashr etildi[18]. 1898-yildan 1901-yilgacha shaharda Polsha mustaqilligini tiklashga intilayotgan polshalik talabalarning yashirin jamiyati faoliyat yuritgan, biroq faollar 1901-yilda nemis sudlari tomonidan sudlangan va bu ularning saʼy-harakatlarini puchga chiqargan[19].

Graudenzda nemis askarlari nemislashtirish choralari doirasida mahalliy qalʼaga joylashtirildi. Rasmiylar u yerga polyaklarga nisbatan eng shovinistik munosabatda boʻlgan askarlarni joylashtirdilar[20]. Germaniya hukumati aholi soniga taʼsir oʻtkazish uchun koʻproq harbiylar, savdogarlar va davlat amaldorlarini shaharga jalb qildi[21]. 1910-yilgi aholini roʻyxatga olishda shahar aholisining 84 % va okrugning 58 % nemislar sifatida qayd etilgan[22].

1914-1918-yillardagi shahar koʻrinishi

Germaniya imperiyasi tomonidan eʼlon qilingan aholini roʻyxatga olish maʼlumotlari ishonchsiz deb tanqid qilindi. Aholini roʻyxatga oluvchilarga (asosan maktab oʻqituvchilariga) rasmiy bosim oʻtkazish mumkin edi va natijalarni yanada murakkablashtirish uchun yangi ikki tilli kategoriya yaratildi, chunki ikki tilli odamlar (yaʼni nemis va polyak tillarida gaplasha oladiganlar) nemislar deb tasniflangan[23]. Baʼzi tahlilchilarning taʼkidlashicha, ikki tilli sifatida roʻyxatdan oʻtgan barcha odamlar nemislar deb tasniflangan[24].

Polsha aholisi soni Birinchi jahon urushidan oldin doimiy ravishda oʻsib bordi[25][26]. 1912-yilgi Germaniya saylovlarida Germaniya Milliy Liberal partiyasi barcha ovozlarning 53 foizini, polshalik nomzodlar esa 23 foiz ovoz oldi. 1912-yilda Viktor Kulerski shaharda Polsha katolik dehqon partiyasini tuzdi, bu partiyaning asosiy maqsadi mahalliy Polsha aholisini himoya qilishga qaratilgan[27].

1913-yilda Polsha Gazeta Grudziądzkaning tiraji 128 000 ga yetib, dunyodagi uchinchi yirik Polsha gazetasiga aylandi[18].

Urushlararo Polsha

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1920-yil 23’yanvarda Versal shartnomasining qoidalari kuchga kirdi, shahar Grudziądz nomi bilan Polsha davlatiga (Ikkinchi Polsha Respublikasi) qoʻshildi, oʻsha paytda shahar aholisining aksariyati nemislar edi. Polshaning yangi meri etib tayinlangan Yozef Vlodek shahar haqidagi taassurotlarini „zamonaviy, ammo afsuski, butunlay nemischa“[28] deb taʼriflagan.

Bozor maydonidagi shaharchalar

1926—1934-yillarda nemislar soni (1910-yilda 34194 kishi) 3542 dan 3875 tagacha koʻtarildi[29].

Nemis yozuvchisi Kristian Raitz fon Frentzning yozishicha, Birinchi jahon urushi tugaganidan keyin Polsha hukumati soʻnggi oʻn yilliklarda amalga oshirilgan tizimli nemislashtirishni bekor qilishga uringan[30].

Germaniyaning qatʼiy hukmronligi va davridan saqlanib qolgan notoʻgʻri qarashlar, stereotiplar va mojarolar Polshaning yangi mustaqil Polsha davlatidagi nemislarga nisbatan siyosatiga taʼsir koʻrsatdi[31].

Polsha hukumati jamoatchilik tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Polonizatsiyani davom ettirish uchun bir qator chora-tadbirlarni boshladi[32]. Mahalliy matbuot ham nemislarga dushmanlik bilan qaradi.

Grudziądz shahrining 1928-yildagi manzarasi

Shaharni qayta nemislashtirishdan qoʻrqib, Polshaning „Słowo Pomorskie“ gazetasi (23.19.1923) Grudziądz hokimiyatini mahalliy nemis havaskor teatri „Deutsche Bühne“ga toqat qilgani uchun tanqid qildi. Teatr Berlindan olingan mablagʻ hisobidan moliyalashtirilgan[33]. Urushdan oldin yaratilgan uning aktyorlari asosan mahalliy garnizonda yashovchi nemis ofitserlari edi[34]. Mer esa teatr „davlatga qarshi faoliyat“da gumon qilingani uchun kuzatilayotganiga ishora qilib, javob berdi. Nemis teatri 1943-yilda fashistlar tomonidan qayta ochilgan[35], 1922-24-yillarda shahardagi Polsha teatrining soʻnggi direktori esa ular tomonidan oʻldirilgan[36].

Grudziądz eng yirik Polsha harbiy garnizonlaridan biri va shahar ichida va uning atrofida joylashgan bir nechta harbiy maktablar bilan muhim madaniyat va taʼlim markazi boʻlib xizmat qildi. Katta iqtisodiy salohiyat va Pomeraniya Soliq idorasi va Pomeraniya Sanoat va Savdo palatasi kabi muhim institutlarning mavjudligi Grudziądzga iqtisodiy poytaxtiga aylanishiga yordam berdi.

Mashhur Grudziądz don omborlari

Polsha armiyasining 64 va 65- piyoda polklari va 16-chi yengil artilleriya polki urushlararo davrning 19-yilida Grudziądzda joylashgan. Grudziądz otliq askarlarni tayyorlash markazi koʻplab taniqli armiya qoʻmondonlarini, shu jumladan boʻlajak Polsha qarshilik qahramoni Vitold Pileckiyni tarbiyalagan.

1920-yilda nemis tili maktabi tashkil etildi[37]. 1931-yilda Polsha hukumati maktabdagi nemis sinflari sonini qisqartirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi va nemis maktabidan katolik bolalari va ular nemislashtirish qurbonlari deb hisoblagan polshacha ismli oʻquvchilar roʻyxatini soʻradi. Roʻyxat tayyorlanmagan boʻlsa-da, maktablarda qisqartirish toʻxtamadu, bu esa maktabda ish tashlashga olib keldi[38]. Nemis maktabi fashistlar Germaniyasi kabi gʻoyalar va urf-odatlarga amal qildi[39]. Unga natsistlar tarafdori Xilgendorf boshchilik qilgan[40]. Polsha hukumati bir talaba qizning daftarini topib olgani va unda fashistlar partiyasi madhiyasi, Horst Vessel Lied va revizionistik matnlar borligi aniqlanganidan xavotirga tushdi. Bu topilma kopchilikning gʻazabiga sabab boʻldi va Xilgendorfni irredentistik eʼtiqodi tufayli ishdan boʻshatildi[41]. 1933-yilning noyabrida mahalliy saylov kampaniyasi chogʻida polshalik aholi tomonidan ikki nemis ustasi oʻldirildi[37].

Ikkinchi jahon urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Grudziądzdagi nemis aholisi fashistlarning bosqinchi kuchlarini olqishlaamoqda

1939-yil 3-sentyabrda Wehrmacht boʻlinmalari Grudziądz jangidan keyin shaharga kirishdi va keyin uni egallab olishdi. 1939-yil 26-oktyabrdan 1945-yilgacha shahar Reyxsgau Danzig-Gʻarbiy Prussiyaning yangi provinsiyasidagi Regierungsbezirk Marienverder maʼmuriy okrugi tarkibiga kiritildi.

Natsistlarning vahshiyliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniya bosqinidan soʻng, Einsatzkommando 16 va Einsatzgruppen IV va V shaharga kirishdi[42]. Ular Polsha sudlari, tashkilotlari, politsiya boʻlimlari va boshqalarda ommaviy tintuvlar oʻtkazdilar va katta miqdordagi don, toʻqimachilik, qahva, asbob-uskunalar va hatto uy kaptarlarini musodara qildilar[42]. 7-sentabr kuni 25 nafar Polsha fuqarosi garovga olingan[43]. Polshaga bostirib kirish paytida Polsha hukumati tomonidan hibsga olingan va qamoqqa olingan shahardagi etnik nemislarga biror zarar yetsa, ularni qatl qilish bilan tahdid qilishgan[44]. 9-sentabr kuni yana 85 polyak nemislar tomonidan qamoqqa olindi[43]. Germaniya hukumati shaharning Polsha mustaqilligi yodgorliklarini vayron qildi[45] va polshalik ruhoniylarga cherkov yigʻilishlari paytida polyak tilida gapirishni taqiqladi[46].

4-sentyabr kuni Eynsatzgruppe V 14 soat ichida 600 kishilik yahudiy jamoasining barcha aʼzolarining ismlari roʻyxatini, shuningdek, ularning barcha mulklari roʻyxatini talab qildi[47].

6-sentyabr kuni butun shahar yahudiylar va I va II toifadagi „aralash irqlar“ (Mischlinge deb ataladigan, yaʼni aralash irq vakillari) Eynsatzgruppe V shtab-kvartirasida toʻplanishlarini talab qiluvchi plakatlar bilan qoplangan edi. 100 ga yaqin odam hibsga olinib, talon-toroj qilindi. Shundan soʻng, ular nomaʼlum joyga olib ketilgan va gʻoyib boʻlgan. Ular nemislar tomonidan Mnishek — Grupa oʻrmonlarida qatl qilingan deb ishoniladi[48][49].

19-oktyabr kuni shaharga NSDAP Gauleiter (mintaqa rahbari) Albert Forster tashrif buyurdi. " Volksdeutsche " ga ochiq nutqida u bu hudud „yuz foiz“ nemislarga tegishli ekanligini va polyaklarning „bu yerda hech qanday aloqasi yoʻqligini va ularni hududdan chiqarib yuborish kerakligini“ eʼlon qildi[50].

Grudziądzda Shtuttof kontslagerining kichik lageri joylashgan.

Selbstschutzning ommaviy qotillikdagi ishtiroki
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nemis tashkiloti Selbstschutz tomonidan Książe Gori yaqinida oʻldirilgan polyaklar haykali

Harbiy va Einsatzgruppen maʼmuriyati bilan bir qatorda Selbstschutzning birinchi tuzilmalari — mintaqadagi nemis vakillarining harbiylashtirilgan tuzilmasi tashkil etildi. Graudenzdagi Selbstschutzning boshligʻi doktor Yoaxim Gramse edi[51][52]. 1939-yil oktabr oyida Selbstschutz Polsha mustaqilligini tiklashga intilayotgan polyaklar lager yaratdi, uning komendanti mahalliy nemis Kurt Gotze edi[52].

Ushbu lagerda oʻqituvchilar, amaldorlar, ijtimoiy xizmatchilar, shifokorlar, savdogarlar, vatanparvarlik tashkilotlari aʼzolari, huquqshunoslar, politsiyachilar, fermerlar va 150 polshalik ruhoniylar saqlangan[53]. Shuningdek, 200 ga yaqin polshalik oʻgʻil bolalar, mahalliy maktab oʻquvchilari boʻlib, ular tez orada Germaniyaga majburiy mehnat qilish uchun deportatsiya qilingan[53]. Taxminlarga koʻra, lagerdan 4-5 ming atrofida odam oʻtgan[53]. Boshqa hibsga olingan polyaklar Grudziądz qal’asining yertoʻlalarida ushlangan[51]. Lagerni boshqargan mahalliy nemislar mahbuslar taqdirini hal qiladigan oʻzlarining „sud“larini tuzdilar. „Sud“ tarkibiga quyidagilar kirgan: Kurt Gotze, Helmut Domke, Horst Kriedte, Xans Abromeit (dorixona egasi), Pol Neuman (sartarosh)[54]. Ularning qarorlari asosida mahbuslarning bir qismi konslagerlarga joʻnatildi, 300 nafari ommaviy ravishda oʻldirildi; faqat bir nechtasi ozod qilindi[53] [55]. Oʻlimga hukm qilinganlar, asosan, Grudziądz yaqinidagi Ksije Gorida Selbstschutz tomonidan otib oʻldirilgan. 1939-yil oktabr va noyabr oylarida u yerda bir necha yuzlab odamlar oʻldirilgan va ularning jasadlari beshta ommaviy qabrga koʻmilgan[56]. Qurbonlar odatda allaqachon qazilgan qabrlarning chetida otib oʻldirilgan[57].

Keyingi qatllar Grudziądzning kimsasiz hududlarida amalga oshirildi: 1939-yil 11-noyabrda Grudziądz qal’asi yaqinida Selbstschutz oʻnta polshalik oʻqituvchi, toʻrtta polshalik ruhoniy va toʻrt ayolni qatl qildi[58]. Bundan tashqari, Grudziądz shahar bogʻida 37 kishi oʻldirilgan[56]. 1939-yil 29-oktabrda Selbstschutz boʻlinmasi shaharda fashistlar bosqiniga qarshilik koʻrsatishga chaqiruvchi plakatlar uchun qasos sifatida oʻnta polshalik garovga olinganlarni ommaviy ravishda oʻldirdi[54].

Ikkinchi jahon urushi oqibatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yildagi shiddatli janglar natijasida shaharning 60 % dan ortigʻi vayron qilingan. Sovet ittifoqi mayori Lev Kopelev oʻsha janglarda qatnashgan va nemis garnizonining yakuniy taslim boʻlishini oʻzining „Abadiy saqlanib qolish“ kitobida yoritgan. Urush tugashi bilan shaharning nemis aholisi Potsdam kelishuviga binoan Germaniyaga qochib ketdi yoki haydab yuborildi[37]. Shahar, Kerzon chizigʻidan sharqda Sovet Ittifoqi tomonidan qoʻshilgan Polsha hududlaridan koʻchib kelgan polyaklar uyiga aylandi. Sovet hukumati ulardan SSSR fuqaroligini qabul qilishni yoki oʻzlarining sobiq vatanlariga qaytishni soʻradi.

Aholi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yil maʼlumotlariga koʻra ehaharda 95 045 nafar aholi istiqomat qiladi. 

Taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Grudziądz texnik litseyi va astronomik rasadxona
  • Nikolay Kopernik universiteti
  • Grudziądzka Szkoła Wyższa

Sport

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Grudziądz ikkita professional sport jamoasiga ega. Ekstraligada (Polshaning yuqori divizioni) ishtirok etadigan mashhur spidvey jamoasi va quyi ligada oʻynaydigan Olimpia Grudziądz futbol jamoasi.

Taniqli odamlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Grudziadzlik Pyotr (tax. 1400–1480), bastakor
  • Iogann Stobäus (1580-1646), bastakor
  • Alfred Vohl (1863-1946), nemis kimyogari
  • Aleksandr Pohlmann (1865-1952), siyosatchi
  • Maks Vinkler (1875-1961), Graudenz meri
  • Ernst Xardt (1876-1947), yozuvchi
  • Valdemar Kophamel (1880-1934), U-qayiq qoʻmondoni
  • Leo Uayt (1882-1948), sahna ijrochisi
  • Alfons Xoffman (1895-1963), polshalik muhandis
  • Bolesław Orliński (1899-1992), polshalik uchuvchi va sinovchi uchuvchi
  • Kurt Veyher (1901-1991), admiral
  • Erich Vitte (1911-2008), sahna aktyori, opera tenori va opera rejissyori
  • Antoni Chortek (1915-2003), boks boʻyicha Polsha chempioni
  • Genrik Savistovski (1925-1984), London instituti shahar va gildiyalar kolleji dekani
  • Valdemar Baszanovski (1935-2011), ogʻir atletikachi Olimpiya chempioni
  • Stefaniya Tochiska (1943 yilda tugʻilgan), mezzo-soprano
  • Bronislav Malinovski (1951-1981), 3000 metrga toʻsiqlardan yugurish boʻyicha Olimpiya chempioni, 1980 yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlari
  • Krzysztof Buchkowski (1986 yilda tugʻilgan), mototsikl haydovchisi

Diqqatga sazovor joylar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Szultz porti
    Szultz porti
  • Polsha askarlari yodgorligi
    Polsha askarlari yodgorligi
  • Avliyo Maryam cherkovi
    Avliyo Maryam cherkovi
  • Avliyo Frensis Xaver cherkovi
    Avliyo Frensis Xaver cherkovi
  • Sobieski oʻrta maktabi
    Sobieski oʻrta maktabi
  • Avliyo Nikolay cherkovi (Kościół św. Mikołaja)
    Avliyo Nikolay cherkovi (Kościół św. Mikołaja)
  • Shahar bogʻi (Park Miejski)
    Shahar bogʻi (Park Miejski)
  • Bosh pochta boʻlimi
    Bosh pochta boʻlimi
  • Klimek minorasi (Wieża Klimek)
    Klimek minorasi (Wieża Klimek)
  • Witold Pilecki yodgorligi
    Witold Pilecki yodgorligi
  • Uhlan va qiz yodgorligi
    Uhlan va qiz yodgorligi
  • Bronislav Malinovskiy koʻprigi
    Bronislav Malinovskiy koʻprigi
  • Suv minorasi
    Suv minorasi
  • Urush qabristoni
    Urush qabristoni

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Wielka encyklopedia polski: Tom 1 Wojciech Słowakiewicz, Jacek Słowiński, Piotr Turkot page 270 Fogra, 2000
  2. ↑ 2,0 2,1 „Grudziądz“. Encyclopædia Britannica Online. 2014-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 8-may.
  3. ↑ Górski, Karol. Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce: zbiór tekstów źródłowych (pl). Poznań: Instytut Zachodni, 1949 — 54-bet. 
  4. ↑ Górski, p. 88-89, 206-207
  5. ↑ Angus Armitage, The World of Copernicus, 1951, p. 91.
  6. ↑ Roman Pawlak, Zabytkowe ratusze.
  7. ↑ Johann Friedrich Goldbeck: Vollständige Topographie des Königreichs Preußen.
  8. ↑ „Partitions of Poland Facts | Britannica“ (en). www.britannica.com. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  9. ↑ Fischer, Paul. Feste Graudienz 1807 unter Gouverneur de Courbiere - Geschichte der Blockade und Belagerung (de). Graudenz: Verlag Arnold Kriedte, 1907. Qaraldi: 2020-yil 22-sentyabr. 
  10. ↑ Historia Polski, 1795-1918 Stefan Kieniewicz Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975 page 142
  11. ↑ Ritter, Gerhard. Frederick the Great: A Historical Profile. Berkeley: University of California Press, 1974 — 172-bet. ISBN 0-520-02775-2. 
  12. ↑ Hans-Jürgen Bömelburg: Zwischen polnischer Ständegesellschaft und preußischem Obrigkeitsstaat, Oldenbourg, Munich 1995, p. 205 ff. (restricted preview)
  13. ↑ Ritter, Gerhard. Frederick the Great: A Historical Profile. Berkeley: University of California Press, 1974 — 180-bet. ISBN 0-520-02775-2. 
  14. ↑ Fryderyk II Stanisław Salmonowicz Zakład Narodowy im.
  15. ↑ Wielka historia Polski t. 4 Polska w czasach walk o niepodległość (1815-1864).
  16. ↑ A history of modern Germany, 1800-2000 Martin Kitchen Wiley-Blackwel 2006, page 130
  17. ↑ Kraj a emigracja.
  18. ↑ 18,0 18,1 Kraj a emigracja.
  19. ↑ Filomaci Pomorscy: tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830-1920, Jerzy Szews, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i techniki, Zakład Dziejów Oświaty, 1992 — page 129
  20. ↑ Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, Tom 18, Wydanie 1 Polskie Towarzystwo Historyczne.
  21. ↑ Historia Polski 1795-1918.
  22. ↑ Gemeindelexikon für die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln (de). Berlin: Königlich Preußisches Statistisches Landesamt, 1912. 
  23. ↑ Neither German nor Pole: Catholicism and National Indifference in a Central European Borderland, James E. Bjork, 2008, page 152-153; University of Michigan Press
  24. ↑ National Identity and Weimar Germany: Upper Silesia and the Eastern Border, 1918-1922, T. Hunt Tooley, page 13; University of Nebraska Press.
  25. ↑ Przegląd zachodni, Tom 34, Instytut Zachodni, Instytut Zachodni., 1978 page 214
  26. ↑ Życie kulturalno-literackie Grudziądza w latach 1918-1939 Eugenia Sławińska Gdańskie Towarzystwo Naukowe, 1980 — 211, page 11
  27. ↑ Dzieje Wielkopolski: Lata 1793-1918, Jerzy Topolski, Wydawn.
  28. ↑ Borodziej, Wlodzimierz. Als der Osten noch Heimat war (de). Rowohlt, 2009 — 127-bet. ISBN 978-3-87134-644-6. 
  29. ↑ Kotowski, Albert S.. Polens Politik gegenüber seiner deutschen Minderheit 1919–1939 (de). Forschungsstelle Ostmitteleuropa, University of Dortmund, 1998 — 55-bet. ISBN 3-447-03997-3. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr. 
  30. ↑ A Lesson Forgotten: Minority Protection Under the League of Nations: The Case of the German Minority in Poland, 1920-193 page 8 LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster, 1999
  31. ↑ Polens Politik gegenüber seiner deutschen Minderheit 1919-1939 Albert S. Kotowski p. 43
  32. ↑ Polens Politik gegenüber seiner deutschen Minderheit, 1919-1939 (Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund).
  33. ↑ Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennymPrzemysław Hauser UAM, 1998, page 219
  34. ↑ Historia Pomorza: 1850-1918, pt. 2.
  35. ↑ Pamiętnik teatralny: kwartalnik poświẹcony historii i krytyce teatru, Tom 46 Państwowy Instytut Sztuki (Poland), Instytut Sztuki (Polska Akademia Nauk) page 464
  36. ↑ Rocznik Gdański, Tom 50, Wydanie 2, Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Borodziej, Wlodzimierz. Als der Osten noch Heimat war (de). Rowohlt, 2009. ISBN 978-3-87134-644-6. 
  38. ↑ Eser, Ingo. Volk, Staat, Gott, Die deutsche Minderheit in Polen und ihr Schulwesen 1918–1939 (de). Nordost Institut, University of Hamburg, 2010 — 415-bet. ISBN 978-3-447-06233-6. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr. 
  39. ↑ Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym Przemysław Hauser UAM, 1998, page 293
  40. ↑ Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku:zbiór studiów Mieczysław Wojciechowski Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1998 — 292, page 82,90
  41. ↑ Volk, Staat, Gott!
  42. ↑ 42,0 42,1 Maria Wardzyńska: Był rok 1939.
  43. ↑ 43,0 43,1 Maria Wardzyńska: Był rok 1939.
  44. ↑ Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień — grudzień 1939).
  45. ↑ Zbigniew Otremba: Grudziądz.
  46. ↑ Jan Sziling.
  47. ↑ Jochen Böhler, Klaus-Michael Mallmann, Jürgen Matthäus: Einsatzgruppen w Polsce.
  48. ↑ Jan Sziling.
  49. ↑ Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim p. 124.
  50. ↑ Zbigniew Otremba: Grudziądz.
  51. ↑ 51,0 51,1 Jan Sziling.
  52. ↑ 52,0 52,1 Henryk Bierut: Martyrologia grudziądzan podczas okupacji hitlerowskiej.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Maria Wardzyńska: Był rok 1939… page 171.
  54. ↑ 54,0 54,1 Henryk Bierut: Martyrologia grudziądzan podczas okupacji hitlerowskiej. pages 10-11
  55. ↑ Bogdan Chrzanowski: Eksterminacja ludności polskiej w pierwszych miesiącach okupacji (wrzesień − grudzień 1939) w: Stutthof: hitlerowski obóz koncentracyjny.
  56. ↑ 56,0 56,1 Maria Wardzyńska: Był rok 1939, page 172
  57. ↑ Henryk Bierut: Martyrologia grudziądzan podczas okupacji hitlerowskiej, page 54.
  58. ↑ Zbigniew Otremba: Grudziądz. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Grudziądz&oldid=5111102" dan olindi