Kavkaz musulmonlari idorasi
| Joylashuvi | Baku |
|---|---|
| Shayx ul-islom | Allohshukur Poshozoda |
| Vebsayti | https://qafqazislam.com/?lang=en |
Kavkaz musulmonlari idorasi (1992-yilgacha – Kavkazorti musulmonlari diniy boshqarmasi) – Kavkazorti musulmonlarining Oliy diniy boshqaruv organi. 1943-yilda tashkil topgan. Markazi Baku shahrida[1][2].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rossiya imperiyasi davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boshqaruv tarixi 1823-yildan boshlanadi. Shunday qilib, 1823-yilda Tbilisida Kavkazorti shialariga rahbarlik qilish uchun diniy rahnamo shayx ul-Islom lavozimi tashkil etiladi[3]. Oradan 9 yil oʻtib, 1832-yilda Tbilisida Kavkaz sunniylarining boshligʻi muftiylik lavozimini ham oʻrnatadi. Birinchi muftiyni rossiyalik general Georg Rosenga topshirilgan[3].
1872-yilda Aleksandr II sunniy va shia maktablarining Kavkazorti musulmonlari maʼnaviyat idoralarini tuzadi. Madrasalar (maktablar) 1873-yil 2-yanvarda Tbilisida tantanali ravishda ochiladi[4]. Janubiy Kavkazda ikki musulmon maʼmuriy organi tashkil etilgan boʻlib, ularda muftiy boshchiligidagi sunniy diniy boshqarmasi va shayx raisligidagi shia diniy boshqarmasi tashkil etilgan[4]. Tbilisida joylashgan bu ikki boʻlinmaning har biri: rais (muftiy yoki shayxulislom), hayʼatning 3 nafar aʼzosi, 2 nafar yordamchi boʻlgan kotib, tarjimon va arxivchidan iborat edi[4]. Shayxulislom va muftiy Kavkaz noibi tomonidan tayinlanishi mumkin boʻlgan. 1867-yilgacha hukumatdan faqat shayx ul-islom va muftiylargina maosh olishgan boʻlsa, oʻsha yildan boshlab boshqa yuqori martabali musulmon ulamolari ham maosh ola boshlaganlar.
Bu muassasalarning maʼnaviy yurisdiktsiyasi Boku, Yelisavetpol, Tiflis va Erivan gubernatorliklarida yashovchi musulmonlarga ham taalluqli edi.
Respublika davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]1918-yil 28-mayda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi eʼlon qilinganidan keyin Ozarbayjon hukumati oldida bir qator muammolar paydo boʻladi, Tbilisi shahrida joylashgan Kavkaz (Kavkazorti) musulmonlari diniy boshqarmasi Boku shahriga koʻchirilishi va 1917-yilda bekor qilingan shayx ul-islom lavozimi qayta tiklanishi shular jumlasidandir[5].
Shunday qilib, 1918-yil boshida maʼmuriyat Bokuga koʻchiriladi va Oxun Ogʻa-Alizoda oliy ruhoniylik darajasiga – Shayx ul-islom lavozimiga yagona nomzod boʻladi. Respublika davrida maʼnaviyat idorasi „Mashxati-islomiya“ deb atalgan[5].
Sovet davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]1944-yil 14-aprelda SSSR rahbariyati tashabbusi bilan Kavkazorti musulmonlari diniy boshqarma sifatida tashkil etilgan[6]. 1944-yil 25-28-mayda Kavkazorti musulmonlarining I qurultoyi boʻlib oʻtadi[6]. Qurultoyda Ogʻa-Alizoda Kavkazorti musulmonlari diniy idorasi raisi etib qayta saylanadi va yana shayx ul-islom diniy martabasini oladi[6]. U, shuningdek, maʼmuriyat tarixida saylangan birinchi shayx ulislomdir, shu vaqtgacha shayx ulislomlar davlat tomonidan tayinlangan[6]. Oʻsha qurultoyda Diniy idoraning Nizomi tasdiqlanib, uning rahbariyati (muftiy va idora aʼzolari, shayx ul-islom bilan birga) saylangan[7].
Mustaqillik davrida
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin u oʻz nomini zamonaviyroq boʻlgan „Kavkaz diniy kengashi“ (Kavkaz musulmonlari idorasi) shakliga oʻzgartiradi[4]. 1992-yilda Ozarbayjon, Gruziya, Dogʻiston, Kabardin-Balkar, Ingushetiya, Checheniston, Qorachay-Cherkes va Adigey respublikalari din arboblari tomonidan Hoji Ollohshukur Poshozoda Kavkaz xalqlari oliy diniy kengashining raisi etib saylangan[8].
Nizomga koʻra, Kavkaz musulmonlari idorasi rahbari shia, uning oʻrinbosari esa sunniy mazhabida boʻlishi kerak. Bu sobiq Ittifoq musulmonlari diniy boshqarmasi orasida keng tarqalgan yagona ierarxiya hisoblanadi.
2003-yilda Kavkaz musulmonlarining XI qurultoyida hoji Allohshukur Poshozoda umrbod shayx ul-islom etib saylandi[9]. 2009-yil 12-avgustda Bokuda Kavkaz musulmonlarining soʻnggi 12-qurultoyi boʻlib oʻtdi[9].
800 ming musulmon istiqomat qiladigan Gruziyada Kavkaz musulmonlari idorasining vakolatxonasi ham ochildi[10]. 2011-yil avgust oyida Gruziyada Kavkaz musulmonlari boshqarmasiga boʻysunmagan yangi islom instituti tashkil etiladi.
Rahbarlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shia jamiyati rahbari shayx ul-Islom Kavkaz musulmonlari kengash raisi hisoblanadi. Sunniy jamoatning boshligʻi boʻlgan muftiy uning oʻrinbosari sifatida faoliyat yuritadi[11].
Shayx ul-islomlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kavkazda shayx ul-islomlik martabasi ilk bora 1823-yilda taʼsis etilgan. Hozirgacha 12 kishi shayx ul-islom boʻlgan. Ularning faoliyat yuritish muddati quyidagi jadvalda keltirilgan[12]:
| # | Ism | |
|---|---|---|
| 1 | Muhammadali Husaynzoda | 1823–1846-yillar |
| 2 | Fozil Iravani | 1846–1862-yillar |
| 3 | Ahmad Husaynzoda | 1862–1884-yillar |
| 4 | Mirzo Hasan Tohirzoda | 1885–1894-yillar |
| 5 | Abdussalom Oxundzoda | 1895–1907-yillar |
| 6 | Muhammad Hasan Movlazoda Shakaviy | 1907–1909-yillar |
| 7 | Muhammad Pishnamazzoda | 1909–1918-yillar |
| 8 | Agha Alizoda | 1918–1920-yillar
1944–1954-yillar |
| 9 | Muhsin Hakimzoda | 1954–1966-yillar |
| 10 | Ali Ogʻa Sulaymonzoda | 1968–1976-yillar |
| 11 | Mirgazanfer Ibragimov | 1978–1979-yillar |
| 12 | Ollohshukur Poshozoda | 1980 – hozirgi kungacha |
Muftiylar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kavkazdagi sunniy islom mazhabiga mansub musulmonlarning muftiy lavozimi birinchi marta 1832-yilda tashkil etilgan. Shu paytgacha 11 afar muftiy faoliyat yuritgan. Ularning amal qilish muddati quyidagi jadvalda koʻrsatilgan[12]:
| # | Ism | Davr |
|---|---|---|
| 1 | Tojuddin Mustafin | 1832–1840-yillar |
| 2 | Usmon Velizoda | 1842–1847-yillar |
| 3 | Muhammad Muftizoda | 1847–1880-yillar |
| 4 | Abdul Hamid Afandizoda | 1872–1880-yillar |
| 5 | Mirzo Husayn Afandi Qayibov | 1883–1917-yillar |
| 6 | Ibrohim Afandizoda | 1944–1955-yillar |
| 7 | Asadulla Dibirov | 1956–1959-yillar |
| 8 | Sharif Velizoda | 1960–1966-yillar |
| 9 | Ahmad Bozgeziev | 1968–1969-yillar |
| 10 | Ismoil Ahmedov | 1969–1986-yillar |
| 11 | Salmon Musaev | 1989 – hozirgi kungacha |
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Duxovnie upravleniya musulman — proshloe, nastoyaщee…, 2008-12-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2016-01-21
{{citation}}: no-break space character in|title=at position 30 (yordam) - ↑ „Islam in Azerbaijan - Azerbaijan“ (en). www.azerbaijans.com. Qaraldi: 2023-yil 26-yanvar.
- ↑ 3,0 3,1 Nurullayev. „"Şeyxulislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə — The peak of Sheikhulism: Haji Allahshukur Pashazadeh"“. Wayback Machine. Nurlar. 2017-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-noyabr.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 „Dinlərin tarixi — History of religions“. Wayback Machine. 2012-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-noyabr.
- ↑ 5,0 5,1 Nurullayev. „"Şeyxulislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə — The peak of Sheikhulism: Haji Allahshukur Pashazadeh"“. Wayback Machine 82-90. Nurlar. 2017-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-noyabr.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Nurullayev. „"Şeyxulislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə — The peak of Sheikhulism: Haji Allahshukur Pashazadeh"“. Wayback Machine 82-90. Nurlar. 2017-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-noyabr.
- ↑ Ahadov, Abdulla. Religion and religious institutions in Azerbaijan (az). Baku: Azernashr, 1991 — 97-bet.
- ↑ Əhlibeyt. „Azərbaycan və İslam bu gün — Azerbaijan and Islam today“ (ru). ahlibeyt.az. Qaraldi: 2023-yil 26-yanvar.
- ↑ 9,0 9,1 „Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi — Administration of Caucasian Muslims“ (az-AZ). qafqazislam.com. Qaraldi: 2023-yil 26-yanvar.
- ↑ „Учреждено представительство Управления мусульман Кавказа в Грузии — Office of Caucasian Muslims established in Georgia“ (ru). azertag.az. Qaraldi: 2023-yil 26-yanvar.
- ↑ Shaykh al-Islam, Azerbaijan Soviet Encyclopedia (az), Baku, 1987 — 490-bet.
- ↑ 12,0 12,1 Nurullayev, Fuad. "Şeyxulislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə — The peak of Sheikhulism: Haji Allahshukur Pashazadeh" (az). Baku: Nurlar. ISBN 978-9952-490-50-3.
- ↑ „Richard Morningstar: Ramadan is a time to be aware of the plight of those in need“. Wayback Machine (2014).
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Kavkaz musulmonlari idorasi
- Nurullayev, Fuad Ízzät oğlu; İdaräsi, Qafqaz Müsülmanları. Şeyxülislamlıq zirväsi Haci allahşükür Paşazadä, 2014. ISBN 978-9952-490-50-3. OCLC 1021181124.