Kichik taqaburun

Kichik taqaburun
Ilmiy tasniflash
Olam:	Hayvonlar
Tip:	Xordalilar
Sinf:	Sut emizuvchilar
Oila:	Rhinolophidae
Urugʻ:	Rhinolophus
Turlari:	Kichik taqaburun
Xalqaro ilmiy nomi
Rhinolophus hipposideros Bechstein, 1800

Kichik taqaburun (lotincha: Rhinolophus hipposideros) — sutemizuvchi taqaburunlar oilasiga (Rhinolophidae) mansub taqaburunsimonlar turkumiga kiruvchi koʻrshapalak turi.

Tashqi koʻrinishi

Kichik taqaburundi koʻrshapalaklar Yevropada yashaydigan eng mitti koʻrinishdagi taqaburunlar sirasiga kiradi: tanasining uzunligi inson barmogʻining uzunligiga teng. Ogʻirligi 5—9 gramm. Qanotlarini yoyganda 192—254 mm. Tana uzunligi qoidaga koʻra, 35—45 mm, dumi 23—33 mm. Taqaburunlar oilasining boshqa barcha vakillari kabi, kichik taqaburun koʻrshapalaklar burunlarida bargga oʻxshash oʻsimtalarga ega boʻlib, ular exolokasiyaga yordam beradi. Quloqlari uchli, burmalarsiz. Oyoqlari uzun, nozik boʻlgani bilan baquvvat, u taqaburunlarga gʻorlarning chekkasida turishiga yordam beradi. Orqa tomoni jigarrang, qorin moʻynasi esa oqish-kulrang. Qanotlari nisbatan keng va biroz yumaloq boʻlib, uchishda manevr qilish imkonini beradi. Tunda taqaburun koʻrshapalaklar qanotlarini oʻrab oladi. Quloqlari va qanot pardasi zangori-jigarrang boʻladi.

Hayot tarzi

Mitti taqaburun koʻrshapalaklar yolgʻiz turmush tarzini olib boradi, kuzda tugʻilgan bolalar tugʻilishidan oldingi davr bundan mustasno. Bu vaqt ichida 10 dan 100 gacha boʻlgan taqaburunlar, asosan urgʻochi guruhlar bolalarini voyaga yetkazish uchun birlashadilar. Qishda taqaburun koʻrshapalaklar yolgʻiz qolishni afzal koʻradi, lekin boshqalarga bevosita yaqin joyda. Kichik taqaburun koʻrshapalaklar oʻtroq jonivorlar boʻlib, yoz va qishki yashash joylari oʻrtasida atigi 5-10 km harakatlana oladi.

Ular oʻljasini tutib olishda 105 dan 111 kGs. gacha boʻlgan diapazonda exolokasiyasi yordamida amalga oshiriladi. Tovush davomiyligi 20-30 millisekund. Bu boshqa koʻrshapalaklar tovushlariga oʻxshash chiyillagan ovoz chiqaradi.

Kichik taqaburun koʻrshapalaklarning asosiy dushmanlari quruqlikdagi (oʻrmon qunduzlari, uy mushuklari) va qirgʻiylar, boyqushlar va boshqa yirik qushlar. Yirtqich qushlar uchun taqaburun koʻrshapalaklari koʻproq himoyasizdir, chunki ular sekin uchadi va ular koʻrishga emas, balki exolokasiyaga tayanadi.

Tarqalishi

Oloy tizmasi (Shohimardon qishlogʻi atroflari), Nurota, Zarafshon tizmasi, Ugom, Piskom daryosi vodiylari, Toshkent shahri atroflari. Oʻzbekistondan tashqarida: Oʻrta Osiyo mamlakatlari, Qozogʻiston, Eron, Afgʻoniston, Pokiston. Yevropa, Shimoliy Afrika, Turkiya va Arabistonda – boshqa kenja turlari.

Yashash joyi

Tekisliklar, togʻ etaklari va dengiz sathidan 2500 metrgacha boʻlgan balandlikning oʻrta qismlari, vohalarda uchraydi.

Soni

Doimo kam boʻlgan. Odatda, yakka holda yoki kichik galalarda (3-15 ta) uchraydi, ba’zan 300 tagacha qushdan iborat koloniya hosil qiladi. Soʻnggi oʻn yilliklarda ularning soni keskin kamayib ketdi.

Koʻpayishi

Aprel-oktabr oylarida kechalari faol, kunduzi tashlandiq binolarda, gʻorlarda, qoyalar kovaklarida, qiya kovlangan eski yer osti yoʻllarida berkinadi, oʻsha yerda qishlaydi. Bahorgi va kuzgi koʻchish doirasi – 10 km gacha. Sentabr-oktabrda, ba’zan aprel oyida juftlashadi; urgʻochilari bahor va yozda koloniyalar hosil qiladi. Iyul oyida bolalaydi (1-2). Bolalari iyul-avgust oyida uchirma boʻladi, 2 qishlovdan soʻng jinsiy voyaga yetadi. Qoʻshqanotlilar, mayda tangaqanotlilar va boshqa hasharotlar bilan oziqlanadi.

Cheklovchi omillar

Yashirinadigan joylarida bezovta qilinishi, yashash joylarining degradasiyasi oqibatida bu tur kamayib ketgan.

Himoya choralari

Ugom-Chotqol milliy tabiat bogʻi, Nurota, Kitob, Hisor qoʻriqxonalarida muhofaza ostiga olingan.