Kosmodrom
Kosmodróm (qadimgi yunoncha: δρόμος soʻzdan olingan boʻlib «koinot» va «poyga uchun joy» ma'nolarini anglatadi') — koinot apparatlari ishga tushiriladgan hudud, belgilab qoʻyilgan inshootlar oʻrin egallaydigan majmua. Koinot samolyotlari uchun analog atamasida aerodrom nomi berilgan. Odatda kosmodromlar katta maydon va kamaholi joylar hamda alohidagi jarayonda aholi yashaydigan hududlarda, raketalar zarar etkazmaydigan pogʻonalarda uchiriladigan maskanlar yoki qoʻshni uchiriladigan maydonlar qurilishi uchun qarz olishyapti.Hammasidan koʻra kosmodromni manfaatli vaziyati ekvator boʻlib bu kosmodromdan uchiriladigan aylanish raketalari uchun qulay maskan, hammasidan koʻra energiya talab qila oladigan etarli foydalanish tuprogʻi mavjud. Uchar Raketalar ekvatorda ishga tushirilishi oʻrta kenglikda joylashgan kosmodromda uchiriladigan raketa bilan taqqoslaganda 10 % yonilgʻi tejaladi. Kosmodromlar orbitaga bir qancha katta va foydali yuklarni olib chiqaoladigan va tashishiga muvofiq boʻlishi kerak. Istiqbol davrlarida olimlar uchun xalqaro kosmodromni koʻzga koʻrinarli sayyoraning yuqori nuqtasi Jomolúngma (Everest) choʻqqisida qurish va ishga tushirish variantlarning biri boʻlgan edi. Raketa uchirilishi elektromagnit toʻlqiniga yotqizilgan shkaladagi tezlashish prinsipiga mavjud joyda ruxsat etiladi va yonilgʻi dvigatellarining qizishi boshlanishida tejab qolishi zararli chiqindilar miqdorini kamaytiradi. Orbitani ekvatorda suyukli qiyalik bilan ishga tushirish mumkin. Modomi, ki ekvatorda raketalarni koinotga uchirib yuboradigan darajada qobiliyatli shunday kosmodrom loyihalari koʻp davlatlarda paydo boʻldi. Rossiya 2008-yilda oʻzining 2007-yilgi xususiy koʻrsatkichiga nisbatan 27 raketalar uchirilgan va raketalarni orbitaga qoʻyib yuborish soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrnini saqlab qolgan. Aksariyat 27 dan (19) raketalarning parvozi Boyqoʻngʻir kosmodromi bilan bajarilgan, oltitasi — Plesesk kosmodromi bilan (Arxangelsk viloyati). Bittadan fazoviy parvozlar " Oydin " (Orenburg viloyati) va " Kapustin jar " (Astraxan viloyati) poligon bilan ishga tushiriladigan bazalarda amalga oshirilgan. AQShda 2008-yili 14 raketalar uchirilib, kuchli toʻrtlik qatoridan joy olgan. Xitoy esa 11 raketani koinotda ishga tushirdi, Yevropa mamlakatlarida 6 raketa uchirilgan. 2007-yilda Rossiya 26 uchirilishni amalga oshirgan, AQSh — 19, Xitoy — 10, Yevropa koinot boʻlimi — 6, Hindiston — 3, Yaponiya — 2[1].
2012-yilda fazoviy uchar raketalarning planetadagi kosmodromlardan orbitaga qoʻyib yuborilishi soni:
- Boyqoʻngʻir (Qozogʻiston, Rossiya ijarasida) — 21;
- Mis Kanaveral AQSh — 10;
- Kuru (Fransuz Gvianasi) — 10;
- Sichan Xitoy — 9;
- Tayyuan Xitoy — 5;
- Tszyutsyuan Xitoy — 5;
- Plesesk Rossiya — 3;
- Tinch okean (uchirish platformasi Odyssey) — 3;
- Shrixarikota Hindiston — 2;
- Tanegasima Yaponiya — 2;
- Vandenberg AQSh — 2;
- Soxe Shimoliy Koreya — 2;
- Semnan Eron — 1;
- Atoll Kvajleyn AQSh — 1.
Dunyo kosmodromlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Oʻzbekcha nomi
|
Inglizchs nomi |
Atama variantlari |
Jihoz |
Joylashinuvi |
Kordinatalari |
Ishlatishga kiritilgan |
Birinchi uchirilish [2] |
Yopiq |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Vumera | Woomera | - |  Avstraliya.svg){kind=small} Birlashgan Qirollik |
Janubiy Avstraliya Shtati | 30°57′19.08″S 136°31′55.91″E / 30.9553000°S 136.5321972°E | 1947 | 1967 | 1976 |
| Alkantara | Alcantara | - |  Braziliya |
Maranyan Shtati | 2°21′54.61″S 44°22′38.64″W / 2.3651694°S 44.3774000°W | 1990 | 1990 | - |
| Palmaxim | Palmachim | Yavna Baza 25 |
 Isroil |
Isroil markaziy okrugi | 31°53′05.42″N 34°40′48.72″E / 31.8848389°N 34.6802000°E | 1971[3] | 1988 | - |
| Shrixarikota | Sriharikota | Satisha Dxavana nomidagi fazoviy markaz, (ShAR, SHAR, Satish Dhawan Space Centre) |  Hindiston |
Anxra-Pradesh Shtati | 13°43′12″N 80°13′49″E / 13.719914°N 80.230353°E | 1971 | 1980 | - |
| Al-Anbar | Al Anbar[4] | Al-Anbar fazo markazi |  Iroq |
Al-Anbar provinsiyasi | 32°46′55.92″N 44°17′58.63″E / 32.7822000°N 44.2996194°E | ? | 1989 (?) | 1991 (?) |
| Semnan[5] | Semnan |  Eron |
Ostan Semnan | 35°13′19.79″N 53°53′42.05″E / 35.2221639°N 53.8950139°E | 2009 | - | ||
| San-Marko | San Marco | Hozirgi Luiji Broglio nomidagi fazo markazi (Luigi Broglio Space Centre) |
 Italiya |
Formoza boʻgʻozi, Keniya Keniya suv territoriyasi |
2°56′27″S 40°12′48″E / 2.94080°S 40.213401964°E | 1964 | 1967 | 1988 |
| Venchan | Wenchang | Xaykou, Haynan |  Xitoy |
Xaynan oroli | 19°37′12″N 110°45′3.6″E / 19.62000°N 110.751000°E | 2012[6] | 2013[7] | - |
| Sichan | Xichang | 27 Baza | Xitoy |
Sichuan Provinsiyasi | 28°14′45.66″N 102°1′35.60″E / 28.2460167°N 102.0265556°E | 1970 | 1984 | - |
| Tayyuan | Taiyuan[8][9] | Uchjay (Wuzhai) |
Xitoy |
Shansi Provinsiyasi | 38°50′55.32″N 111°36′28.52″E / 38.8487000°N 111.6079222°E | 1968 | 1988 | - |
| Tszyutsyuan | Jiuquan | 10 Baza, Dunfen (Dongfeng) oldingi nomi — Chanchensze, Shuanchenszi |
Xitoy |
Aymak Alashan (Mongoliya ichida) |
40°57′28″N 100°17′30″E / 40.95778°N 100.29167°E | 1958 | 1970 | - |
| Tonxe | Musudan-ri | Raketalar uchun Kvanday amaliyot poligoni |  KXDR |
Xamgyon-Pukto Provinsiyasi | 40°51′20″N 129°39′57″E / 40.85556°N 129.66583°E | 1984 | -[10] | - |
| Naro | Naro | Naro fazo markazi (Naro Space Center) |  Koreya Respublikasi |
Venarodo (Oenaro)oroli, Cholla-Namdo Provinsiyasi | 34°25′55″N 127°32′06″E / 34.431867°N 127.535069°E | 2009 | -[11] | - |
| Boyqoʻngʻir | Baikonur | Boyqoʻngʻir, Tyuratam, oldin — Leninsk |
 Qozogʻiston Rossiya |
Qiziloʻrda viloyati, Qozogʻiston |
45°57′58″N 63°18′28″E / 45.96611°N 63.30778°E | 1957 | 1957 | - |
| Kapustin Yar | Kapustin Yar | 4-nchi davlat markaziy poligoni (4GTsMP), Znamensk | Rossiya |
Astraxan viloyati | 48°33′55.89″N 46°17′42.71″E / 48.5655250°N 46.2951972°E | 1946 | 1962 | - |
| Plesesk | Plesetsk | 1-nchi davlat amaliyot oʻtqazadigan kosmodromi, GIK-1, GNIIP-53 | Rossiya |
Arxangelsk viloyati | 62°57′36″N 40°41′00″E / 62.960044°N 40.683380°E | 1959 | 1966 | - |
| Svobodniy | Svobodny | 2-nchi davlat amaliyot oʻtqazadigan kosmodromi, GIK-2, Svobodniy-18 | Rossiya |
Amursk viloyati | 51°47′36.62″N 128°11′16.34″E / 51.7935056°N 128.1878722°E | 1996 | 1997 | 2007[12] |
| Yasniy | Dombarovsky | "Yasniy" raketalarning uchirilishini taminlaydigan ombor, Dombarovskiy | Rossiya |
Orenburg viloyati | 51°12′25″N 59°51′00″E / 51.20706°N 59.85003°E | 1964 | 2006 | - |
| Vandenberg | Vandenberg | Gʻarbiy amaliyot poligoni, Tinc okeani poligon |
 AQSh |
Santa-Barbara Okrugi, Kaliforniya shtati |
34°43′47″N 120°34′36″W / 34.7297°N 120.5768°W | 1957 | 1959 | - |
| Kadyak | Kodiak | "Kadyak" Uchirilish kompleksi, (Kodiak Launch Complex, KLC) Mis Nerrou (Narrow Cape) |
AQSh |
Kadyak oroli, shtat Аляска |
57°26′09″N 152°20′16″W / 57.435833°N 152.337778°W | 1998 | 2001 | - |
| Kvadjaleyn | Kwajalein | Reygan amaliyot poligoni, Reagan Test Site (RTS), oldingi nomi — U.S. Army Kwajalein Atoll (USAKA), Kwajalein Missile Range (KMR) | AQSh |
Omelek oroli, Kvajaleyn atolli,  Marshall Orollari |
8°59′58″N 167°39′16″E / 8.99948°N 167.65457°E | 1964 | 2008 | - |
| Kennedi fazo markazi | John F. Kennedy Space Center (KSC) |
Sharqiy amaliyot poligoni | AQSh |
Brevard Okrugi, Florida shtati |
28°35′06″N 80°39′04″W / 28.585°N 80.651°W | 1962 | 1967 | - |
| Mis Kanaveral | Cape Canaveral | Sharqiy amaliyot poligoni Cape Canaveral Air Force Station (CCAFS) |
AQSh |
Brevard Okrugi, Florida shtati |
28°29′20″N 80°34′40″W / 28.48889°N 80.57778°W | 1949 | 1958 | - |
| Uollops[13] | Wallops | Uollops orollarida joylashgan amaliyot markazi (Wallops Island Test Center, WITC, WFF, WAL, KWAL) |
AQSh |
Akkomik Okrugi , Virjiniya shtati |
37°49′59″N 75°29′24″W / 37.8330°N 75.4899°W | 1945 | 1961 | - |
| Kuru | Kourou | Gvianadagi fazo markazi (Guiana Space Centre) |
 Fransiya
| |||||
| Xammagir | Hammaguir | Boshlangʻich Beshar (shahar) raketalar amaliyoti oʻtqaziladigan markaz | Fransiya |
 Jazoir |
30°53′37″N 3°02′09″W / 30.8935°N 3.0357°W | 1947 | 1965 | 1967 |
| Tanegasima | Tanegashima | Tanegasima fazo markazi (TNSC) |  Yaponiya |
Tanegasima oroli, Kagosima prefekturasi | 30°23′58″N 130°58′13″E / 30.399500°N 130.970283°E | 1969 | 1975 | - |
| Utinoura | Uchinoura | Utinoura fazo markazi(USC), Kimotsuki | Yaponiya |
Kagosima Prefekturasi | 31°15′3.60″N 131°4′55.98″E / 31.2510000°N 131.0822167°E | 1962 | 1970 | - |
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Tverdovskiy V. N., Kosmodrom, M., 1977.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Rossiya operedila SShA i Yevropu po kolichestvu zapuskov kosmicheskix raket v 2008 godu, 2016-03-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-05-07
- ↑ Ushbu kosmodromlardan muvaffaqiyatli orbitaga chiqqan birinchi raketalar
- ↑ Priblizitelnaya data osnovaniya aviabazi [1] (Wayback Machine saytida 2009-07-18 sanasida arxivlangan)[2]
- ↑ Al Anbar
- ↑ Nazvanie i mestopolojenie yavlyayutsya predpolojitelnimi.
- ↑ Predpolojitelnaya data okonchaniya stroitelstva kosmodroma. Uje suщestvuyuщiy raketniy poligon bil postroen v seredine 1980-x.[3]
- ↑ Predpolojitelnaya data pervogo puska
- ↑ Taiyuan
- ↑ Taiyuan — Chinese Space Facilities
- ↑ Proizvedeni dva kosmicheskix zapuska v 1998 i 2009 godax, dannie ob ix uspeshnosti roznyatsya.
- ↑ Perviy zapusk, osuщestvlyonniy 25.08.2009, okonchilsya neudachey — sputnik ne vishel na zadannuyu orbitu iz-za problem s obtekatelem, posle chego sgorel v plotnix sloyax atmosferi.[4]
- ↑ Na baze ЗАТО Свободный-18 k 2015 godu planiruetsya postroit noviy kosmodrom — „Vostochniy“[5]
- ↑ S 2006 goda chast poligona arendovana chastnoy aerokosmicheskoy korporatsiey i ispolzuetsya dlya kommercheskix zapuskov pod nazvaniem „Среднеатлантический региональный космопорт“ Mid-Atlantic Regional Spaceport (MARS)
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Rossiya operedila SShA i Yevropu po kolichestvu zapuskov kosmicheskix raket v 2008 godu (Wayback Machine saytida 2016-03-04 sanasida arxivlangan)
- Al Anbar