Kontent qismiga oʻtish

Markaziy Osiyo demografiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1992-yil Markaziy Osiyo etnolingvistik tasnifi
Markaziy Osiyo, Afgʻoniston (odatda kiritilgan), Kaspiy dengizi va uning atrofidagi mamlakatlar xaritasi

Markaziy Osiyo turli millatlar, tillar, dinlar va qabilalar yashaydigan mamlakatdir. Markaziy Osiyoni tashkil etuvchi davlatlar beshta sobiq Sovet respublikalari: Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Tojikiston va Oʻzbekiston boʻlib, ularning umumiy aholisi 72 millionga yaqin. Afgʻoniston har doim ham mintaqaning bir qismi hisoblanavermaydi, lekin u boʻlganda, Markaziy Osiyoda jami 122 millionga yaqin aholi istiqomat qiladi (2016); Moʻgʻuliston ham geografik jihatdan Sharqiy Osiyo boʻlsa-da, Markaziy Osiyo madaniy aloqalari va anʼanalari tufayli baʼzan Markaziy Osiyoning bir qismi deb ham hisoblanadi. Markaziy osiyoliklarning aksariyati soʻnggi 1500-yil ichida hududning dinlarga mansubdir, masalan, Sunniylik, Shia Islomi, Ismoiliy Islomi, Tangrilik va Suriyalik Nasroniylik. Ammo Buddizm Markaziy Osiyoga 2200-yil muqaddam, Zardushtiylik esa 2500-yil oldin kirib kelgan.

Etnik guruhlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyida Markaziy Osiyodagi etnik guruhlarga oid demografik maʼlumotlar keltirilgan.

Etnikguruh Oʻrta Osiyoda

aholi markazi

Markaziy Osiyodagi umumiy aholining taxminiy soni
Oʻzbeklar Oʻzbekiston, Afgʻoniston, Tojikistan, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Qozogʻiston 35,000,000
Tojiklar Tojikiston, Oʻzbekiston va Afgʻoniston. Uning tarkibiga Tojikistondagi rasman tojiklar toifasiga kiruvchi pomiriylar kiradi. 25,000,000[1]
Qozoqlar Qozogʻiston, Oʻzbekiston 16,500,000
Qirgʻizlar Qirgʻiziston 4,900,000[2]
Mogʻullar Moʻgʻuliston, Qirgʻiziston 3,237,000
Ruslar Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston 4,000,000[3][4][5][6]
Kareyslar Qozogʻiston, Oʻzbekiston 500,000
Ukraynlar Shimoliy Qozogʻiston 250,000[3][5][6]
Turkmanlar Turkmaniston, Afgʻoniston and Eran 6,500,000
Volga Nemisi Qozogʻiston 200,000[5][6]
Uygʻurlar Shimoli-gʻarbiy Xitoy, Sharqiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston 13,000,000
Dungan yoki Hui Shimoli-gʻarbiy Xitoy, Qirgʻiziston 10,500,000
Buxoro yahudiyi Oʻzbekiston 1,000
Tatarlar Oʻzbekiston 700,000
Qoraqalpoqlar Oʻzbekistonning shimoli-gʻarbiy qismi 500,000
Bashqirdlar Qozogʻiston 30,000
Mesxetin turklari Qozogʻiston 200,000
Armanlars Turkmaniston, Oʻzbekiston 100,000
Oltoylar Shimoliy Qozogʻiston 10,000
Pushtunlar Afgʻoniston, Shimoliy-Gʻarbiy Pokiston va Erondagi Razaviy Xuroson[7] 12,500,000
Hazoralar Markaziy Afgʻoniston 3,500,000
Choraymoqlar Markaziy va shimoli-gʻarbiy Afgʻoniston 1,500,000
Nuristanlar Uzoq Sharq va Afgʻoniston shimoli 200,000+
Belaruslar Shimoliy Qozogʻiston 100,000-200,000[6]
Rominlar Qozogʻiston 20,000
Yunollar Qozogʻiston 30,000
Mordvalar Qozogʻiston 20,000
Moldavanlar Qozogʻiston 25,000
Chechenlar Qozogʻiston 40,000
Polyaklar Shimoliy Qozogʻiston 50,000-100,000
Ozarbayjonlar Qozogʻiston vaTurkmaniston 100,000
Chuvashlar Shimoliy Qozogʻiston 35,000

Genetika tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Markaziy Osiyo etnik guruhlarining toʻliq genom tahlili asosan Sharqiy-Yevrosiyo (Sharqiy Osiyo bilan bogʻliq) ajdodlari bilan.

Hozirgi Markaziy Osiyo aholisining avlodi hind-eron va turkiy ekspansiyalardan kelib chiqqan. Aksariyat zamonaviy aholilar ajdodlari etnik chegaralarga mos kelgan hind-eron yoki turkiylardan kelib chiqqan boʻlishi mumkin.[8]

Temir davri Pazirik madaniyati dafnlari qoldiqlari boʻyicha arxeogenetik tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, miloddan avvalgi 7-asrda hind-eron (skif) ekspansiyasi tugaganidan soʻng. Sharqiy Yevroosiyo Gʻarbiy dashtlarga asta-sekin sharqdan gʻarbga koʻchib kela boshlagan.[9]

Oʻrta Osiyoda xalkolit davridan (miloddan avvalgi 4-ming yillik) dehqonlar va koʻchmanchi chorvadorlar birga yashagan. Bu ikki guruh tuzilishi jihatidan keskin farq qilgan, chunki chorvadorlar ekzogamik patrilineal klan tuzilmalarida, fermerlar esa endogamiya (qarindoshlar nikohi) bilan tuzulgan katta oilalardan tashkil topgan. Natijada, chorvadorlar dehqonlarga qaraganda patrilineal nasl (Y-xromosoma) jihatidan sezilarli darajada kamaygan.[10]

Turkiy ekspansiya turkiy tillarni „Shimoliy-Sharqiy Osiyo“ ajdodlari bilan birga gʻarbga, butun Oʻrta Osiyoga, shuningdek, Yevropaning baʼzi qismlariga tarqalgan.[11]

Bronza davri Oʻrta Osiyoda, asosan, Gʻarbiy Yevroosiyo eroniyzabon xalqlari, shuningdek, uzoq sharqdan kelgan Sharqiy Osiyo Paleo-Sibir xalqlarining ozchilik qismi yashagan. Temir davridan boshlab Sharqiy Osiyo va Sharqiy Sibirdan sezilarli darajada migratsiyalangan, bu asosan turkiy xalqlarning hozirgi Moʻgʻulistonga toʻgʻri keladigan mintaqadan kengayishi, Markaziy Osiyoni asosan Gʻarbiy Yevroosiyo kelib chiqishi boʻlgan mintaqadan mintaqaga aylantirilishi bilan bogʻliq. asosan Sharqiy Osiyodan kelib chiqqan.[12]

Din

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Din Taxminan aholi soni Aholi markazi
Sunniy islom 103 000 000[13][14][15][16][17] Mintaqaning janubi va sharqi: Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston, Oʻzbekiston, Afgʻoniston, Sharqiy Shinjon va Janubiy Qozogʻiston.(eng zich Afgʻoniston va Oʻzbekistonda)
Buddizm 9 084 000[18][19] Rossiyada 500 ming, Shinjonda 8,44 million, Qozogʻiston va Afgʻonistonda 140 ming kishi; (Moʻgʻullar, koreyslar, daurlar, mongurlar, tunguslar, tibetliklar, tuvalar, yugurlar)
Shia islom 4 000 000 Hazoralar, Markaziy Afgʻoniston
Sharqiy xristianlik 4 000 000 Asosan Shimoliy Qozogʻistonda muhim jamoalar mintaqadagi qolgan ontoʻrt Sovet respublikalarida ham joylashgan.
Ateizm va dinsizlik 2 500 000+ Butun mintaqa boʻylab
Gʻarbiy xristianlik 510 000 Qozogʻiston
yahudiylik 27 500 Oʻzbekiston
Zardushtiylik 10 000 Tarixiy jihatdan Afgʻoniston

Bibliografiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Guarino-Vignon, P., Marchi, N., Bendezu-Sarmiento, J. va boshqalar. Markaziy Osiyo janubidagi temir davridan beri hind-eron tilida soʻzlashuvchilarning genetik uzluksizligi. Sci Rep 12, 733 (2022). https://doi.org/10.1038/s41598-021-04144-4

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Foltz, Richard. A History of the Tajiks: Iranians of the East. Bloomsbury Publishing, 2019 — 1-bet. ISBN 978-1784539559. 
  2. ↑ „Total population by nationality“.
  3. ↑ 3,0 3,1 {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  4. ↑ „Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы“.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „“. 2013-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-may.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  7. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“.
  8. ↑ Heyer, Evelyne; Balaresque, Patricia; Jobling, Mark A.; Quintana-Murci, Lluis; Chaix, Raphaelle; Segurel, Laure; Aldashev, Almaz; Hegay, Tanya (2009). „Genetic diversity and the emergence of ethnic groups in Central Asia“. BMC Genetics. 10-jild. 49-bet. doi:10.1186/1471-2156-10-49. PMC 2745423. PMID 19723301. „Our analysis of uniparental markers highlights in Central Asia the differences between Turkic and Indo-Iranian populations in their sex-specific differentiation and shows good congruence with anthropological data.“
  9. ↑ González-Ruiz, Mercedes; Santos, Cristina; Jordana, Xavier; Simón, Marc; Lalueza-Fox, Carles; Gigli, Elena; Aluja, Maria Pilar; Malgosa, Assumpció (2012). „Tracing the Origin of the East-West Population Admixture in the Altai Region (Central Asia)“. PLOS ONE. 7-jild, № 11. e48904-bet. Bibcode:2012PLoSO...748904G. doi:10.1371/journal.pone.0048904. PMC 3494716. PMID 23152818.
  10. ↑ Chaix, Raphaëlle; Quintana-Murci, Lluís; Hegay, Tatyana; Hammer, Michael F.; Mobasher, Zahra; Austerlitz, Frédéric; Heyer, Evelyne (2007). „From Social to Genetic Structures in Central Asia“. Current Biology. 17-jild, № 1. 43–48-bet. doi:10.1016/j.cub.2006.10.058. PMID 17208185.
  11. ↑ Uchiyama, Junzo; Gillam, J. Christopher; Savelyev, Alexander; Ning, Chao (2020). „Populations dynamics in Northern Eurasian forests: a long-term perspective from Northeast Asia“. Evolutionary Human Sciences (inglizcha). 2-jild. doi:10.1017/ehs.2020.11. ISSN 2513-843X.
  12. ↑ Damgaard, Peter de Barros; Marchi, Nina; Rasmussen, Simon; Peyrot, Michaël; Renaud, Gabriel; Korneliussen, Thorfinn; Moreno-Mayar, J. Víctor; Pedersen, Mikkel Winther; Goldberg, Amy (May 2018). „137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes“. Nature (inglizcha). 557-jild, № 7705. 369–374-bet. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. ISSN 1476-4687. „These historical events transformed the Eurasian steppes from being inhabited by Indo-European speakers of largely West Eurasian ancestry to the mostly Turkic-speaking groups of the present day, who are primarily of East Asian ancestry.“
  13. ↑ Min Junqing.
  14. ↑ Religious Composition by Country, 2010-2050 | Pew Research Center (Wayback Machine saytida 2017-08-02 sanasida arxivlangan).
  15. ↑ „Mapping the Global Muslim Population“. 2018-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-may.
  16. ↑ „Religious Composition by Country, 2010-2050“.
  17. ↑ „Afghanistan“.
  18. ↑ „Turkmenistan:International Religious Freedom Report 2006“.
  19. ↑ „The results of the national population census in 2009“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Markaziy_Osiyo_demografiyasi&oldid=5343348" dan olindi