Kontent qismiga oʻtish

Melanizm

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Melanistik qora sharqiy kulrang olmaxon (Sciurus carolinensis)
Melanistik gvineya choʻchqalari (Cavia porcellus) kamdan-kam uchraydi va And kuranderlari tomonidan marosimlarda qoʻllanadi. [1]

Melanizm – kasalligi bu organizmdagi melaninning pigmentining tugʻma (ortiqcha) oshib ketishi natijasida qora pigment paydo boʻladi.

Psevdomelanizm kasalligi shuningdek, koʻp miqdorlilik deb ataladi, ya"ni pigmentatsiyalanishning yana bir varianti hisoblanib, qora dogʻlar yoki kengaygan chiziqlarning tanada borligi bilan koʻzga tashlanadi, bu hayvon tanasining katta qismini qoplaydi va uni melanistik koʻrinishga olib keladi[2].

Melanoz kasalligi koʻpincha hayvonlarda pigmentli oʻsmalarni keltirib chiqaradigan malign xarakterga ega boʻlgan qora morbid moddasining organizmda koʻpayib ketishi natijasida xosil boʻladigan genetik holatga aytiladi. Shu sababli hayvonlarda quyuq pigmentatsiyaga ega boʻlgan genetik mutatsiyaga sabab bogʻliq boʻlgan holati deb hisoblanadi.

Moslashuv

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oddiy rangli va melanism bilan kasallanganda solishtirgandagi holat Yevropa qoʻshimchasi (Vipera berus).

Melanizm bilan hastalanish adaptatsiya bilan bogʻliq deb ataladi. Koʻpincha qorongʻi muhitida omon qolish va koʻpayish uchun mosroq boʻlib qoladilar melanizm boʻlgan organizmlar, chunki ular yaxshiroq nigoblashgan boʻladi atrof-mujit sharoitiga. Bu baʼzi turlarni, yirtqichlar uchun deyarli koʻrinmas tusga keltiradi, boshqa hayvonlarda esa, masalan, qoplon, tungda ov qilish paytida maskirovkadan ozuqa ovlash uchun afzallik sifatida foydalanadilar [3]. Odatda, moslashuvchan (adaptiv) melanizm irsiydir : toʻliq yoki chala toʻliq fenotipda ifodalangan dominant allel melaninning ortiqcha miqdori natijasida vujudga keladi.

Moslashuvchan melanizm turli hayvonlarda, jumladan, olmaxonlar, koʻplab mushuklar va boʻrisimonlarlar va marjon ilonlarida uchrashishi aniqlangan. Adaptiv melanizm polimorfozlarning paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin, muhim misollardan biri, Buyuk Britaniyada evolyutsiyaning rivojlanish tarixi tabiiy tanlanish tamoyillarini oʻrgatish maqsadida klassik oʻquv vositasi sifatida taqdim etilgan[4].

Iqtisotda melanizmning taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Peutz–Jeghers syndrome

Sanoatlashgan melaniz iqtisodiy ifloslanishiga oʻz taʼsirini koʻrsatib kelmoqda, misol uchun milanizmlashgan qalampirli kuya kapalagi, Biston betularia kabi hasharotlar evolyutsion taʼsir koʻrsatmoqda. Toʻq rangli pigmentli organizmlar tabiiy tanlanish maxsuli hisoblanadi, chunki ular ifloslangan muhitga nisbatan yaxshiroq niqoblashgan . Keyinchalik ifloslanish darajasi kamaytirilganda, ularda nisbatan oddiy shaklga ega boʻlishdi va melanizm kamroq uchray boshladi[5] [6] [7] [8] [9] [10]. Boshqa tasvirlashlar ham bor, masalan, melanin pigmenti immunitetni himoya qilish funktsiyasini kuchaytiradi [11], yoki quyuq rangda issiqlikni saqlashdaafzallikga ega boʻlish[12] [13] [14].

Mushuklarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Melanistik va odatdagi rangli yaguarlar

Mushuksimonlarning melanistiklik holati 37 ta vakildauchraydigan turidan 11 tasida keng tarqalgan polimorfizm sifatida yuzaga keladi va baʼzi hollarda populyatsiyada eng yuqori chastotasiga etishi mumkin, ammo hech qachon toʻliq fiksatsiyalashmaydi bit tur ichida. Qora pantera, melanistik leopard, Malayaning ekvatorial yomgʻir oʻrmonida va Keniya togʻi kabi baʼzi Afrika togʻlari yonbagʻirlaridagi tropik yomgʻir oʻrmonlarida keng tarqalgan. Serval kabi mushuksimon yirtqich hayvonlar Sharqiy Afrikaning ayrim hududlarida ham melanistik shakllarga ega ekanligi aniqlangan. Yaguardlarning rangi quyuq jigarrang va kulrangdan och qizgʻish ranggacha oʻzgaradi. Yaguarning melanik shakllari Janubiy Amerikaning ayrim qismlarida keng tarqalgan [15]. 1938 va 1940- yillarda Floridaning subtropik qismida ikkita melanistik bobcat (yovoyi mushuk) tiriklayin tuzoqqa tushgani aniqlangan [16].

Geparddagi psevdomelanizm
Melanistic eastern gray squirrel
Melanistik sharqiy kulrang olmaxoni

2003-yilda yaguarlarda melanizmning nasldan-naslga oʻtishi dominant usuli 116ta individual tutqun saqlanib nasl- nasabida fenotiplarining transformatsiya boʻlishi orqali oʻtishi aniqlandi. 24 ta asosiy juftlikni yoʻq qilish yaguarundidagi melanizm uchun toʻliq boʻlmagan dominant allelni keltirib chiqaradi. Aguti geni kodlash hududida agouti signalizatsiya peptidining ketma-ketligi qora uy mushuklarida 2 tayanch juftlikni yoʻq boʻlib ketganligi aniqladi. Bu variantlar Geoffroy mushuki, oncilla, pampa mushuki va Osiyo oltin mushukining melanistik shaxslarida yoʻq edi, bu melanizm mushuklar oilasida kamida toʻrt marta mustaqil ravishda paydo boʻlganligini koʻrsatadi [17].

Leopardlardagi melanizm dogʻli shaklga nisbatan Mendel, monogen retsessiv xususiyat sifatida nasldan naslga oʻtadi. Qora hayvonlarning juftligi boshqa mumkin boʻlgan juftliklarga qaraganda sezilarli darajada kichikroq hajmiga ega[18]. 1996-yil yanvaridan 2009-yil martigacha Malay yarim orolidagi 16 ta joyda Hindi-xitoy leopardlari 1000 dan ortiq tungi tuzoq namunalarini olish jarayonida suratga olindi. Melanistik leopardlarning 445 ta fotosuratidan 410 tasi Kra Isthmus janubida olingan, bu yerda melanistik boʻlmagan morf hech qachon suratga olinmagan. Ushbu maʼlumotlar mintaqadagi qora allelning yaqin fiksatsiyasi borligini koʻrsatadi. Ushbu retsessiv allelni faqat genetik koʻchish tufayli amalga oshishi uchun yetarli boʻlgan vaqt taxminan 1100 yildan 100 000 yilgacha boʻlganligi olimlar tomonidan anilangan[19]. Qoplonlarda uchraydigan melanizm pistirma qilib ovlash uchun evalutsion tanlanish natijasida vujudga kelgani va bu esa ular uchun afzallik bilan boʻliq asosiy sabab deb taxmin qilingan[20] Boshqa nazariyalarga koʻra, mushuklarda melanizm uchun genlar virusli infektsiyalarga qarshilik koʻrsatishi yoki baland togʻlarga moslashishi mumkin deb hisoblanadi, chunki qora moʻyna issiqlik uchun koʻproq yorugʻlikni toʻplaydi. [21].

Qushlarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oq yumshoq patli xoʻroz
Qora yumshoq patli xoʻroz

Silkie va Ayam Cemani tovuq zotlari odatda bu xususiyatni namoyon boʻladii. Ayam Cemani – Indoneziyada paydo boʻlgan betakror va zamonaviy tovuq zoti hisoblanadi. Ular giperpigmentatsiyani (Fibromelanoz) keltirib chiqaradigan va nasldan naslga oʻtadigan dominant genga ega boʻlib, tovuqni butunlay qora rangga aylantiradi; shu jumladan patlar, tumshugʻi va ichki organlari ham.

Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki 2015-yil aprel oyida Oʻrta er dengizidagi Kipr orolida juda kam uchraydigan qora rangli flamingoda ham kuzatilgani aniqlangan[22].

Amfibiyalarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alp salamandra (Salamandra atra)-bu turdagi kaltakesaksimonlarning butunlay tana rangi qora rangda boʻlgan bitta kichik turga mansub (S. atra atra) egadir[23]. Pigment melanin birikmasini ishlab chiqaradigan melanofor deb ataladigan oʻziga xos hujayradan tashkil topgan[24] [25].

Ushbu salamanderning yana toʻrtta kichik turi mavjudligi aniqlangan [26] va ularning pegmentatsiyalanish darajalari ham turli xil boʻladi[25] [27] [28]. Turkum ichidagi turlarda xar hil konsentratsiyalashgan yoki boshqalariga nisbatlarda sariq dogʻlar mavjudigi aniqlangan. Ayrim kenja turlarning sariq dogʻlariga hissa qoʻshadigan pigment ishlab chiqaruvchi hujayralari bor va ksantoforlar deb ataladi [27]. Koʻrinib turibdiki, toʻliq qora fenotiplar hech qachon bu ksantoforlarni rivojlantirmaydi[28]. Alp salamandrlari teridan toksin ishlab chiqaradi va toʻliq melanistik, qora salamandrlar va dogʻli birikma hosil qiladi[29].

DNK sini oʻrganish boʻyicha olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, haqiqiy alp salamandrining fenotipi qora, ayrimlari sariq dogʻlar bilan, yaʼni butunlay qora rang vaqt oʻtishi bilan rivojlanib, koʻp avlodlarda nasldan naslga oʻtishi aniqlangan [28].

Odamlarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Melanizm, yaʼni butunlay qora teriga olib keladigan mutatsiya hioblanadi, lekin odamlarda uchrashishi mumkin emasligi aniqlangan, shuning sababli oq tanli ikkita ota-onadan qora teriga ega boʻlgan bolaning tugʻilishi mumkin emas deb hisoblanadi. Melanin uchta dominant allel (AABBCC) boʻlib, oq tanlilarda qora tanlilar kabi koʻp boʻlmaydi. [30] Melanin teri pigmentatsiyasi darajasining asosiy omili hisoblanib, tanani zararli ultrabinafsha nurlanishidan himoya qiladi. Xuddi shu ultrabinafsha nurlanish terida D vitamini sintezi uchun zarur hisoblanadi, shuning uchun yorqin rangli teri – kamroq melanin – odamlarning ekvatorial hududlardan uzoqda boʻlgan tarixdan oldingi harakati bilan bogʻliq moslashuvi deb hisoblanadi, va shu sababli, yuqori kengliklarda quyosh nuri kamroq taʼsir qiladi. Afrika, Janubiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va Avstraliyaning bir qismidan kelgan odamlarning terisi juda qora boʻlishi mumkin, ammo bu melanizm emas.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Morales, E.. The Guinea Pig : Healing, Food, and Ritual in the Andes. University of Arizona Press, 1995. ISBN 0-8165-1558-1. 
  2. ↑ Osinga, N.; Hart, P.; van VoorstVaader, P. C. (2010). "Albinistic common seals (Phoca vitulina) and melanistic grey seals (Halichoerus grypus) rehabilitated in the Netherlands". Animal Biology 60 (3): 273−281. doi:10.1163/157075610x516493. https://semanticscholar.org/paper/8eaaadeb5203f4c27c8ecee433b934e4ab18618d. 
  3. ↑ King, R. C., Stansfield, W. D., Mulligan, P. K. (2006). A Dictionary of Genetics, 7th ed., Oxford University Press
  4. ↑ Begon, M.. Ecology: From individuals to ecosystems, Fourth, Malden, Oxford: Wiley Publishing, 2006. ISBN 9781405151986. 
  5. ↑ Majerus, M. E. (2009). Industrial melanism in the peppered moth, Biston betularia: an excellent teaching example of Darwinian evolution in action. Evolution: Education and Outreach, 2(1), 63-74.
  6. ↑ McIntyre, N. E. (2000). Ecology of urban arthropods: a review and a call to action. Annals of the Entomological Society of America, 93(4), 825-835.
  7. ↑ Cook, L. M., Saccheri, I. J., 2013. The peppered moth and industrial melanism: evolution of a natural selection case study. Journal of Heredity 110:207-12
  8. ↑ Grant, B. S., Wiseman L. L., 2002. Recent history of melanism in American peppered moths. Journal of Heredity 93:86-90.
  9. ↑ Brakefield, P. M., Liebert, T. G., 2000. Evolutionary dynamics of declining melanism in the peppered moth in the Netherlands. Proceedings of the Royal Society of London Biology 267:1953-1957.
  10. ↑ Grant, B. S., Cook, A. D., Clarke, C. A., & Owen, D. F. (1998). Geographic and temporal variation in the incidence of melanism in peppered moth populations in America and Britain. Journal of Heredity, 89(5), 465-471.
  11. ↑ Mikkola, K., & Rantala, M. J. (2010). Immune defence, a possible nonvisual selective factor behind the industrial melanism of moths (Lepidoptera). Biological Journal of the Linnean Society, 99(4), 831-838.
  12. ↑ Mikkola, K., Albrecht, A., 1988. The melanism of Adalia-bipunctata around the Gulf of Finland as an industrial phenomenon (Coleoptera, Coccinellidae). Annales Zoologici Fennici 25:177-85.
  13. ↑ Muggleton, J., Lonsdale, D., Benham, B. R., 1975. Melanism in Adalia-bipunctata L (ColCoccinellidae) and its relationship to atmospheric pollution. Journal of Applied Ecology 2:451-464.
  14. ↑ De Jong, P. W., Verhoog, M. D., Brakefield, P. M., 1992. Sperm competition and melanic polymorphism in the 2-spot ladybird, Adalla bipunctata (Coleoptera, Coccinellidae). Journal of Heredity 70:172-178.
  15. ↑ Searle, A. G. (1968) Comparative Genetics of Coat Colour in Mammals. Logos Press, London
  16. ↑ Ulmer, F. A. (1941) Melanism in the Felidae, with special reference to the Genus Lynx. Journal of Mammalogy 22 (3): 285–288.
  17. ↑ Eizirik, E.; Yuhki, N.; Johnson, W. E.; Menotti-Raymond, M.; Hannah, S. S.; O'Brien, S. J. (2003). "Molecular Genetics and Evolution of Melanism in the Cat Family". Current Biology 13 (5): 448–453. doi:10.1016/S0960-9822(03)00128-3. PMID 12620197. 
  18. ↑ Robinson, R. (1970). "Inheritance of black form of the leopard Panthera pardus". Genetica 41 (1): 190–197. doi:10.1007/BF00958904. PMID 5480762. https://www.semanticscholar.org/paper/9d7a7784960828ece75161fb0c1ea106fa073d23. 
  19. ↑ Kawanishi, K.; Sunquist, M. E.; Eizirik, E.; Lynam, A. J.; Ngoprasert, D.; Wan Shahruddin, W. N.; Rayan, D. M.; Sharma, D. S. K. et al. (2010). "Near fixation of melanism in leopards of the Malay Peninsula". Journal of Zoology 282 (3): 201–206. doi:10.1111/j.1469-7998.2010.00731.x. 
  20. ↑ Majerus, M. E. N. (1998). Melanism: evolution in action. Oxford University Press, New York
  21. ↑ Seidensticker, J., Lumpkin, S. (2006). Smithsonian Q & A: the ultimate question and answer book. Cats. Collins, New York
  22. ↑ Krol, Charlotte. „Rare black flamingo spotted in Cyprus“. The Telegraph (2015-yil 9-aprel). 2015-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-may.
  23. ↑ „Salamandre noire“. www.karch.ch. Qaraldi: 2022-yil 30-noyabr.
  24. ↑ Trevisan, Pierluigi; Pederzoli, Aurora; Barozzi, Giancarlo (October 1991). "Pigmentary System of the Adult Alpine Salamander Salamandra atra atra (Laur., 1768)" (en). Pigment Cell Research 4 (4): 151–157. doi:10.1111/j.1600-0749.1991.tb00432.x. ISSN 0893-5785. PMID 1816547. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0749.1991.tb00432.x. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Pederzoli, Aurora; Trevisan, Pierluigi (March 1990). "Pigmentary System of the Adult Alpine Salamander Salamandra atra aurorae (Trevisan, 1982)" (en). Pigment Cell Research 3 (2): 80–89. doi:10.1111/j.1600-0749.1990.tb00326.x. ISSN 0893-5785. PMID 2385569. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1600-0749.1990.tb00326.x. 
  26. ↑ Helfer, V.; Broquet, T.; Fumagalli, L. (2012-08-30). "Sex-specific estimates of dispersal show female philopatry and male dispersal in a promiscuous amphibian, the alpine salamander (Salamandra atra)". Molecular Ecology 21 (19): 4706–4720. doi:10.1111/j.1365-294x.2012.05742.x. ISSN 0962-1083. PMID 22934886. http://dx.doi.org/10.1111/j.1365-294x.2012.05742.x. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Burgon, James D.; Vieites, David R.; Jacobs, Arne; Weidt, Stefan K.; Gunter, Helen M.; Steinfartz, Sebastian; Burgess, Karl; Mable, Barbara K. et al. (April 2020). "Functional colour genes and signals of selection in colour‐polymorphic salamanders" (en). Molecular fEcology 29 (7): 1284–1299. doi:10.1111/mec.15411. ISSN 0962-1083. PMID 32159878. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Bonato, Lucio; Steinfartz, Sebastian (2005-01-01). "Evolution of the melanistic colour in the Alpine salamander Salamandra atra as revealed by a new subspecies from the Venetian Prealps". Italian Journal of Zoology 72 (3): 253–260. doi:10.1080/11250000509356680. ISSN 1125-0003. https://doi.org/10.1080/11250000509356680. 
  29. ↑ Beukema, Wouter; Speybroeck, Jeroen; Velo-Antón, Guillermo (August 2016). "Salamandra". Current Biology 26 (15): R696–R697. doi:10.1016/j.cub.2016.03.045. ISSN 0960-9822. PMID 27505235. 
  30. ↑ Scheneider, Patricia (2004). "the genetics and evolution of human color". ProQuest. https://www.proquest.com/openview/ce7e635324be8a0c452ca71eec1e9419/1?pq-origsite=gscholar&cbl=49226.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Melanizm&oldid=5261691" dan olindi