Moʻgʻulistondagi qozoqlar
| Mo'g'ulistondagi qozoqlar | |
|---|---|
| Oʻz nomi | Моңғолиядағы қазақтар |
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
Jami: 101526 Mongoliya | |
| Til | Qozoqcha, moʻngʻolcha |
| Dini | Islom (faqat sunniy) |
| Tegishli | Qozoqlarga |
| Etnik guruhlar | Qoraqalpoqlar, noʻgʻaylar |
| Kelib chiqishi | Turkiy |
Moʻgʻulistondagi qozoqlar-kelib chiqishi qozoq boʻlgan Moʻgʻuliston aholisidir. Ular mamlakatdagi ikkinchi yirik etnik guruh va eng katta milliy ozchilikdir. 2010-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, Moʻgʻulistondagi qozoqlar soni 101 526 kishini tashkil etdi (mamlakat aholisining 3,8 foizi). Moʻgʻul qozoqlarining koʻpchiligi Gʻarbiy Moʻgʻuliston hududida Bayan-Ulgʻiy (aholining 88,7 %) va Xovd (11,5 %) viloyatlarida, shuningdek, poytaxt Ulan-Batorda yashaydi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Moʻgʻulistonning gʻarbiy qismida joylashgan qozoqlarning asosiy guruhi abak boʻlinmasining Kereylari edi.Ularning aksariyati bu hududga XIX asrning 60-70-yillarida Shinjondan kelgan. Koʻchirishning asosiy sabablari Xitoydagi taypin (1850-1864) va dungan (1862-1878) qoʻzgʻolonlari bilan bevosita bogʻliq edi. Qoʻzgʻolonchilarning yer muammolarini hal qilish uchun Xitoy hukumati „yangi yerlarni oʻzlashtirish“ siyosatini qoʻlladi. Qozoqlarning Shinjondagi koʻchmanchi lagerlariga ham taʼsir koʻrsatdi. Bu yerda dungan va xitoy dehqonlari paydo boʻla boshladi.Yersiz qolgan qozoqlarning bir qismi Moʻgʻulistonga koʻchib ketishga majbur boʻldi[1]. Yaʼni, mintaqadagi ichki beqarorlik qozoqlarning Moʻgʻuliston Oltoyi orqali ommaviy oʻtishiga yordam berdi. „Gʻarbiy Xitoydagi musulmonlar qoʻzgʻoloni jangari qozoq-kireylar uchun foydali boʻldi. Ular Qiran daryosidan oʻtib,Oltoy togʻlarini kesib oʻtib, Bulgʻin va Saksaygacha boʻlgan Uryanxay yerlarini egallagan“, deb yozadi sayohatchi G.E.Grumm-Grjimailo.[2] Koʻchmanchilarning boshliqlari Jilqishi Aqtayuli (1820-1890) va Kobesh Aytbayuli (Kobesh-botir) (1802-1888) edi[3].
Raqam va hisob-kitoblar
[tahrir | manbasini tahrirlash]2010-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, Moʻgʻulistondagi qozoqlar soni 101 526 kishini (mamlakat aholisining 3,86 %), 2015-yilgi oraliq aholi roʻyxatiga koʻra 117,8 ming kishini tashkil etdi. (Moʻgʻuliston aholisining 3,85 %). Qozoqlar Moʻgʻulistonning 21 viloyati hududida,181 aholi punktida, asosan Gʻarbiy Moʻgʻulistonda yashaydilar.Bayan-Olgiy (aholining 88,7 %) va Xovd (11,5 %) viloyatlari eng yuqori kontsentratsiyasi bilan ajralib turadi.Ulan-Batorning Nalayx tumanidagi 4-mikrorayon aholisining 90 foizini qozoqlar ham tashkil qiladi.
| 1956-yil | % | 1963-yil | % | 1969-yil | % | 1979-yil | % | 1989-yil | % | 2000 | % | 2010 | % | 2015[4] | % |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 36 729 | 4.34 | 47 735 | 4.69 | 62 812 | 5.29 | 84 305 | 5.48 | 120 506 | 6.06 | 102 983 | 4.35 | 101 526 | 3.86 | 117 752 | 3.85 |
Moʻgʻul qozoqlarining aksariyati koʻchmanchi turmush tarzini olib boradi, asosan chorvachilik bilan shugʻullanadi.[5]
Koʻchishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Repatriatsiya dasturi doirasida 90-yillarda Moʻgʻulistondan Qozogʻistonga 20 minggacha qozoq oilasi koʻchib kelgan. Moʻgʻul qozoqlari kirill alifbosidan foydalanganliklari sababli ular odatda rus tilini ham yaxshi bilishadi[5] va shuning uchun ular Qozogʻistonda xitoylik yoki eronlik qozoqlarga qaraganda yaxshiroq integratsiyalashgan, ammo MDH davlatlaridan kelgan qozoq muhojirlariga qaraganda yomonroq (Oʻzbekiston,Turkmaniston). Aynan moʻgʻul qozoqlari 1991-yilda Taldiqoʻrgʻon viloyati hududiga joylashib, Qozogʻistondagi birinchi „oralmanlar“ boʻlishdi.
Moʻgʻul tomoni maʼlumotlariga koʻra, 20 yil davomida (1995-yildan 2015-yilgacha) 40 ming kishi Qozogʻiston fuqaroligini olgan Moʻgʻuliston fuqarolari[6].
Taʼlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Moʻgʻulistonda kechki soat toʻqqizda qozoq tilida bir soatlik radio yangiliklari bor[5].Baʼzi qozoq kanallari televideniyeda koʻrsatiladi. Moʻgʻulistondagi qozoq maktablari asosan Bayan-Ulgiy viloyatida mavjud boʻlib, u yerda koʻplab fanlar qozoq tilida oʻqitiladi[7]. Moʻgʻulistonning qolgan qismida qozoq tili asosan oilalarda oʻrgatiladi.Qozoqlarning tarqoq joylashgan joylarida ularning qisman mongollashuvi kuzatiladi. Viloyatda qozoq tilida „Janga oʻmir“ (Yangi hayot) gazetasi nashr etiladi.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „История Казахстана за 8 класс (XVIII в. — 1914 г.) Авторы: З. Е. КАБУЛЬДИНОВ, А. Т. КАЙЫПБАЕВА“. 2016-yil 8-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 25-aprel.
- ↑ „ИЗ ИСТОРИИ ПЕРЕСЕЛЕНИЯ КАЗАХОВ В МОНГОЛИЮ (70 Г.XIX — 20Г.ХХВВ.)“. 2016-yil 29-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 25-aprel.
- ↑ Т. Барышева. „Казахское население за пределами края. Повторение по разделу «Завершение присоединения Казахстана к России» // ЦОР 232, 8 класс“. Портал «История Казахстана». 2018-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Результаты промежуточной переписи 2015 года“. 2017-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-noyabr.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 „Вести.Ru: Вне времени. Репортаж Антона Агаркова“. 2016-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-mart.
- ↑ „59 тысяч монголов эмигрировали в другие страны“. 2016-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 6-dekabr.
- ↑ „Началась работа над учебниками на казахском языке. (монг.)“. 2016-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 30-mart.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Neonamad, Moʻgʻulistondagi qozoqlar Qozogʻiston xalqlari assambleyasi, Moʻgʻulistondagi qozoqlar haqida[sayt ishlamaydi] (mavjud havola)