Astrologiya (yun. ἀστήρ — „yulduz“ va λόγος — „qayd“) astronomik hodisalar va odamlar dunyosidagi voqealar orasida aloqa bor, degan ishonchlar majmuidir. Gʻarbda astrologiya asosan shaxsiyatning tarzi va hayoti u tugʻilgan paytda Quyosh, Oy va boshqa osmon jismlarining joylashuviga bogʻliq ekanligini iddao etuvchi burjlar tizimidan iborat. Hind, xitoy va maya kabi turli madaniyatlarda yerdagi voqealarga astronomik hodisalarning muhim taʼsiri bor, deb hisoblanadi.^[1]

Hind-Yevropa xalqlari orasida astrologiyaning ildizlari eramizdan avvalgi uchinchi mingyillikka borib taqaladi; fasllarni bashorat etish uchun taqvim hisoblashda tarixan odamlar osmon jismlari sikllari orqali ilohiy mavjudotlar yerliklar bilan aloqa oʻrnatadi, deb fikrlashgan.^[2] Oʻtmishda astrologiya ilmiy soha, deb qaralgan. U siyosiy va akademik doiralarda qabul qilinib, astronomiya, alkimyo, meteorologiya va tibbiyot kabi boshqa ishlarga kiritilgan.^[3] XVII asr oxirida astronomiyada yangi paydo boʻlgan ilmiy konseptlar (geliosentrizm kabi) astrologiyaning ishonchligiga shubha uygʻota boshladi, keyingi tadqiqotlar uning bashorat kuchi mavjudligini koʻrsatmadi. Shunday qilib astrologiya oʻzining akademik va nazariy oʻrnini yoʻqotdi. Keyinchalik, XIX va XX asrda spiritualizm va New Age oqimlari hamda gazetalardagi munajjimlar bashoratlari tufayli astrologiyaga yana qiziqish uygʻondi.^[4]

Astrologiya yuzaki qaraganda fanga oʻxshab ketsa ham, u soxta fandir, chunki u muammolarini yechishga harakat qilmaydi, raqib nazariyalarni baholamaydi, tasdiq va fosh qilishlda taraflilik koʻrsatadi. ^[5]^[6]^[7]

Aniqlash muammosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiyaning parailmiy tabiati tufayli ushbu amaliyotning qatʼiy qabul qilingan taʼrifi mavjud emas — bu masala koʻplab astrologik maktablar va urf-odatlar doirasida hal qilinadi. Keng taʼriflar astrologiyani inson va koinot oʻrtasidagi bogʻliqlik haqidagi taʼlimot sifatida koʻrib chiqadi. Astronomiya — sehr, ezoterikizm, psixologiya, okkultizm, diniy va falsafiy tushunchalarning turli tushunchalariga taʼsir qiladi. Astrologiyaning astronomik shaklida, „kelajakdagi voqealarni bashorat qilish uchun munajjimlar bashoratini tuzishning matematik usuli“ deb ham tariflanadi. Astrologik amaliyot bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan ikkita nuqtaga asoslanadi:

Osmonni kuzatish (astronomik hodisalarni roʻyxatdan oʻtkazish va ularni maʼlum bir shaklda taqdim etish).
Olingan maʼlumotlarni talqin qilish (hodisalarni inson hayoti yoki tarixidagi voqealarga mos kelishini taxmin qilish).

Astrologiya tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiyaning paydo boʻlish vaqti va joyi masalasi murakkab mavzu.

Baʼzi tadqiqotchilar astrologiyaning paydo boʻlishini Muster davri dbilan bogʻlaydi (taxminan 40-100 ming yil oldin). Bu davrda Quyosh harakatini kuzatishlar qayd etilgan. Shuningdek, Yevrosiyoning turli hududlarida dastlabki hisoblash koʻnikmalari va geometriyalari rivojlangan.

Miloddan avvalgi III ming yillikning soʻnggi asrlarida, qadimgi Mesopotamiyada astrologiya yaxshi maʼlum boʻlgan. : Bu davrda tizimli astronomik kuzatuvlar olib borilib, kometalarning paydo boʻlishi, quyosh va oy tutilishi, hamda boshqa astrologik bashoratlar ahamiyatga ega boʻlgan. Bu haqida 1847-yilda Ossuriya shohi Ashurbanapalning Nineviya saroy kutubxonasida topilgan „Enuma anu Enlil“ mixxat maʼlumot beradi. Yangi davr boshlangunga qadar astrologiya mundan astrologiya koʻrinishida qoldi va faqat davlat miqyosidagi voqealarni bashorat qilish bilan shugʻullangan. Individual munajjimlar bashorati gʻoyasi Bobil-Ossuriya munajjimlariga tanish emas edi.

Ilk individual munajjimlar bashorati paydo boʻlishi taxminan miloddan avvalgi V—IV asrlarga toʻgʻri keladi. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan eng qadimgi shaxsiy munajjimlar bashorati aynan shu davrga tegishli. Individual munajjimlar bashorati kontseptsiyasi paydo boʻlishi miloddan avvalgi IV asrga kiritilgan 12 ta zodiak belgisi bilan bogʻliq hisoblanadi. Bunday taqvimga misol sifatida XIX yoki XX dinastiya davriga (taxminan miloddan avvalgi 1200 yil) tegishli boʻlgan qadimgi Misr papirusini keltirish mumkin.

Munajjimlar bashorati anʼanasi miloddan avvalgi 1-asrda yunon madaniyati taʼsiri ostida shakllangan. Ptolemeyning oʻsha davrga oid „Tetrabiblos“ asarida klassik munajjimlik tamoyillari bayon etilgan boʻlib, ular hozirgi kungacha deyarli oʻzgarmagan.

Miloddan avvalgi III-V asrlarda Hindiston va yunon—Rim dunyosi oʻrtasidagi aloqalar mustahkamlangandan soʻng munajjimlar bashorati toʻgʻrisidagi taʼlimot sanskrit tiliga tarjima qilinib, hind astrologik anʼanalariga bogʻlandi. Miloddan avvalgi I ming yillikning oʻrtasida, Axamoniylar Shimoliy Hindistonni egallab olganidan soʻng, sharqqa Bobil astronomiyasi va astrologiyasi haqidagi bilimlar kirib keldi.

Vaqt oʻtib yunon va hind astrologiyasining yoʻllari ajralishni boshladi. Hind munajjimlari ellinlarga tanish boʻlmagan tushunchalarni ishlab chiqdilar, masalan, oy uylari tushunchasi (nakshatr) va savollar astrologiyasi (xorar astrologiyasi). Gʻarbda esa astrologiyaning matematik yoʻnalishi takomillashishda davom etdi: hisob-kitoblar kuchayib bordi, munajjimlar bashorati uylarining choʻqqilari samoviy sohaning astronomik parametrlariga bogʻlandi.

Shunday qilib, zamonaviy davrda, munajjimlar bashorati anʼanalari bilan bogʻliq, biroq tafsilotlari bilan farq qiladigan ikkita yoʻnalish paydo boʻldi:

G'arbiy astrologiya tizimi.
Hind (Vedik) munajjimlik tizimi.

Keyinchalik, astrologiya korpusida tashqi oʻxshashlik tufayli baʼzi kalendar tizimlari va anʼanalari qoʻshildi. Bunday taqvim tizimlariga quyidagilar kiradi:

Xitoy taqvimi (boshqa nomi: Xitoy astrologiyasi).
Mayya taqvimi (boshqa nomi: Mayya astrologiyasi).
Aztek taqvimi(boshqa nomi: aztek astrologiyasi).
Druidlar astrologiyasi.

Munajjimlar bashorati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologik faoliyatning asosiy usuli astrologik xaritalarni qurish va talqin qilish. Munajjimlar bashorati — dunyoning maʼlum bir geografik nuqtasida, bir vaqtda koʻrinadigan osmonning sxematik xaritasining tavsifi hisoblanadi. Osmondagi sayyoralarning sxematik hamda ufqqa nisbatan joylashishini aks ettiruvchi astrologik jadval kosmogramma deb ataladi, yaʼni kosmogramma Quyosh tizimi jismlarining maʼlum bir vaqtda nisbiy joylashishini aks ettiradi.

Munajjimlar bashorati samoviy jismlarning nisbiy holatini burjning 12 belgisi va munajjimlar bashoratining 12 uyiga nisbatan pozitsiyasini hisobga oladi.

Astrologiya boʻlimlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiya quyidagi boʻlimlarga ega:

Natal munajjimlik (tugʻilish astrologiyasi) -astrologiyaning inson taqdiridagi asosiy tendentsiyalarni bashorat qilish bilan shugʻullanadigan boʻlim. Insonning moyilligi va xarakter xususiyatlarini ochib beradi.
Bashoratli astrologiya — astrologiyaning inson hayotidagi voqealarni bashorat qilishga bagʻishlangan boʻlimi.
Sinastrik astrologiya — astrologiyaning munosabatlar xususiyatini bashorat qiluvchi boʻlimi.
Tibbiyot astrologiyasi — astrologiyaning inson salomatligi masalalariga bagʻishlangan yoʻnalishi.
Xorar astrologiyasi -berilgan savolga javob izlash bilan shugʻullanadigan astrologiya boʻlimi.
Elektiv astrologiya — bu astrologiyaning biron bir biznesni boshlash uchun qulay daqiqani izlash bilan shugʻullanadigan boʻlimi.
Mundan astrologiyasi — davlatlar, millatlar, boshqa yirik ijtimoiy guruhlarning rivojlanishi va oʻzaro taʼsirini bashorat qiluvchi astrologiya boʻlimi.
Astrometeorologiya — ob-havo oʻzgarishini bashorat qiluvchi astrologiya boʻlimi.

Astrologiya va sanʼat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiya nafaqat astronomiya, tabiiy fanlar, din va sehr tarixida, balki madaniyatda ham muhim iz qoldirgan.

Sanʼat asarining tuzilishi va astrologik qarashlar

Musiqa nazariyasini ishlab chiqishda Pifagor olimlari lirada oʻynash orqali sferalar uygʻunligini — sayyoralar, quyosh, oy va ularning musiqiy tovushini oʻrganishga harakat qilganlar. Bu usul koinotning musiqiy hamda matematik meʼmorchiligiga tayanadi, ruhni davolaydi va katarsis holatini chaqiradi. Musiqa orqali pifagorchilar ruh va koinot uygʻunligining mutanosibligini tushunishga intilganlar. Sferalar uygʻunligi tasviri neopifagorchilar va neoplatonistlarning ijodiga taʼsir koʻrsatgan. Uzoq vaqt davomida nafaqat astronomiyada, balki oʻrta va yangi davr Yevropasining estetikasi hamda sanʼatida (Gyote, nemis romantiklari, Shekspir va boshqalar) taʼsir qilgan.

Astrologlarning fikriga koʻra, antik davrning baʼzi meʼmoriy tuzilmalari astrologik gʻoyalarga muvofiq qurilgan. Masalan, qadimgi Mesopotamiya zigguratlari uch yoki yetti qavatdan iborat boʻlib, ularning har biri toʻrt burchakli shaklda, toʻrtta asosiy yoʻnalish va toʻrt faslni anglatadi.

Astrologik qonunlar boʻyicha qurilgan adabiy asarga antroposof Rudolf Shtaynerning 12 qatorli „oʻn ikki tovush“ („Zwölf Stimmungen“) sheʼri misol boʻla oladi. Ushbu asardagi misralar zodiak belgilari bilan bogʻliq boʻlib, har bir misra 7 ta satr mavjud: 1-qator Quyosh, 2 — chi va 3-chi ichki sayyoralar (Venera va Merkuriy), oʻrta qator Mars, undan keyin Yupiter va Saturnga bagʻishlangan. Oxirgi satr birinchi satr bilan ifodalangan quyosh nurini aks ettiruvchi oyga bagʻishlangan.

Sanʼatdagi astrologik motivlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyotda ham, rasmda ham, kitob miniatyurasida, musiqada, haykaltaroshlikda ham zodiak belgilari va sayyoralarning astrologik maʼnosi bilan bogʻliq davrlar bir necha bor koʻrib chiqilgan.

Dante, Grimmelsgausen, Shekspir, Kalderon, Stendal va boshqa yozuvchilarning asarlari, koʻpincha ularni yozish davridagi astrologik tushunchalarni badiiy shaklda aks ettiradi.

Yevropa adabiyotida mavjud boʻlgan maxsus adabiy sheʼriy janr. Ushbu sheʼrlar yangi tugʻilgan chaqaloqlarning munajjimlar bashorati asosida ularning ota-onalarini astrologik maqtoviga bagʻishlangan. Genetliakonikaning oʻziga xos namunasi, rus podshosi Pyotr I ning tugʻilishiga bagʻishlangan Shimoʻn Polotskiyning saqlanib qolgan sheʼri misol boʻla oladi.

Astrologiya va din[tahrir | manbasini tahrirlash]

Astrologiya va yahudiylik

Ishayo paygʻambar munajjimlarni alohida masxara qilgan.

Talmudda shunday deyilgan: "Yahudiylarning taqdirini belgilaydigan yulduz yoki Sayyora yoʻq „.

Yahudiylikning mashhur apologi Iskandariyalik Filo ibtido kitobining yaqinlashib kelayotgan alomatlar haqidagi soʻzlarini “συμβία μελλόντων" deb talqin qilib, u astrologik alomatlar emas, balki ob-havo koʻrsatkichlarini nazarda tutgan.

Oʻrta asrlarda Ibrohim Ibn Ezra kabi koʻplab yahudiy donishmandlar, tugʻma astrologiyaning nazariyotchilari va amaliyotchilari boʻlgan. Boshqa tomondan, Oʻrta asr yahudiylarining eng katta hokimiyati Rambam astrologiyaning ilmiy va asosliligini qatʼiyan rad etgan.

Kabbalist M. S. Laytmanning soʻzlariga koʻra, kabbala va astrologiya oʻrtasida hech qanday bogʻliqlik yoʻq.

Astrologiya va nasroniylik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy munosabat

Katolikliklarda astrologiya, bashorat hamda bashoratning barcha shakllari singari, vaqt, tarix va boshqa odamlar ustidan hokimiyatiga aralashuv istagiga asoslangan harakatlar qoralanadi. Taqdir faqat Xudoga tegishli boʻlishi kerak degan taʼlimot oqlanadi.

1994-yilda rus pravoslav cherkovi Arxiyerlar soborining „yarim-nasroniy mazhablari, neopaganizm va okkultizm toʻgʻrisida“ gi taʼrifida astrologiya butparastlik, teosofiya va spiritizm bilan bir qatorda soxta taʼlimotlar qatorida sanab oʻtilgan.

Grigoriy Bogoslov, astrologiya ilohiy kuchlarni haqorat sanab : „Turli yulduzlar ostida tugʻilganlar uchun dengiz ham, urush ham teng boʻladi. Yulduzlar odamlarni bogʻlagan boʻlsa, ularning oxirini bogʻlolmdi“ deb hisoblagan.

Astrologiya va Islom[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomdagi eng ogʻir gunohlardan biri va ishonchsizlik deb hisoblanadi.

Astrologiya va hinduizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hinduizm va Tibet buddizmida astrologiya din, falsafa hamda tibbiyotning bir qismi hisoblanadi. Veda va Tibet tibbiyotida astrologiya bemorni tashxislashning boshqa usullari bilan teng ravishda qoʻllaniladi. Har bir hind ibodatxonasida toʻqqizta sayyoraning yordamchi qurbongohi mavjud boʻlib, ularga Xudoning oliy xizmatkorlari sifatida qaraladi. Ushbu qurbongoh odatda kirish joyiga yaqin joylashgan boʻlib, asosiy qurbongohga kirishdan oldin, maʼbudni qoʻlida olov bilan bir necha marta aylanib oʻtiladi. Bu anʼana karmani tozalashni anglatadi. Koʻpincha bu qurbongoh atrofida zodiak belgilari bilan bezak boʻlishi mumkin. Bu ruhning zodiak doirasi (Samsara) boʻylab sayohatiga ishora qiladi.

Astrologiya va fan[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy ilm-fan nuqtai nazaridan astrologiya soxta ilmiy taʼlimot va folbinlik sehrining bir turi hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, fan astrologiya rivojlanishining maʼlum bir bosqichida kuzatuv astronomiyasi, matematika, meteorologiya va boshqa bilim sohalarining rivojlanishini ob’ektiv ravishda ragʻbatlantirganligini tan oladi.

Zamonaviy fanning astrologiyaga munosabati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tanqid

1975-yilda dunyoning 186 ta yetakchi olimlari, shu qatorda 18 ta Nobel mukofoti sovrindorlari „astrologiyaga qarshi eʼtirozlar“ bayonotini eʼlon qilishgan. Unga koʻra, ommaviy axborot vositalari oʻzlarining astrologiya sahifalarini va boshqa shunga oʻxshash psevdologiyalarni efirga uzatishlariga qarshi edi. AQSH milliy ilmiy jamgʻarmasi, astrologiyaga boʻlgan ishonchni amerikaliklar orasida eng keng tarqalgan psevdo-ilmiy tushuncha deb tan olganlar. Rossiyada esa, astrologiyani soxta ilm sifatida ommaviy tanqid qilish, Rossiya fanlar akademiyasi Prezidiumi huzuridagi soxta ilm-fanga qarshi kurash komissiyasi tomonidan amalga oshirilgan.

2013-yil 21-oktyabrda Rossiya fanlar akademiyasi prezidenti akademik V. E. Fortov ilm-fan va dinning palmologiya hamda munajjimlar bashoratiga qarshi kurashda umumiy maqsadi borligini taʼkidlagan.

2023-yil 18-dekabrda Rossiya fanlar akademiyasi soxta ilm-fanga qarshi kurash komissiyasi astrologiyani soxta ilm deb tan olgan memorandum chiqardi. Memorandumda fuqarolar, tadbirkorlar, siyosatchilarga muhim qarorlar qabul qilishda astrologiyadan foydalanishni istisno qilish boʻyicha tavsiyalar berilgan.

Qo'llab-quvvatlash

Soxta ilmiy nazariyalarning bir qator tarafdorlari astrologiyani qo'llab-quvvatladilar. Uning jahon amaliyotida muvaffaqiyatli qo'llanilishi misollari borligiga ishonishadi.

Astrolog, "Professional munajjimlar uyushmasi"ning asoschilaridan biri F.K.Velichko astrologiya din va fanlar o'rtasida bir xil mavqega ega deb hisoblaydi. Barcha astrologik xulosalar haqiqiy material bilan ishonchli tasdiqlanishi kerak degan fikrni bildiradi.

Tekshirishga urinishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy natijalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mars Effekti

Astrologiyaning ishonchliligi bo'yicha bir qator statistik tadqiqotlar mavjud bo'lib, ular ijobiy natija bergan. Bu sohaning mashhurlari Mishel Goklenning asarlari bo'lib, u ko'p sonli odamlarning tug'ilish vaqtlarini o'z kasblari bilan taqqoslagan. Ushbu izlanish natijalari turlicha bo'lgan. Goklenning tadqiqotlari astrologiyaning ko'plab asosiy qoidalarini rad etgan. Shu bilan bir qatorda, uning boshqa tadqiqotlarida inson tug'ilgan vaqt va uning taqdiri o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan statistik isbotlar topilgan. Ushbu tadqiqotlar turli ekspertlar nazorati ostida bir necha bor takrorlanib ijobiy natijaga ega bo'lgan. Biroq, ilmiy hamjamiyat ularni tan olmagan. Hamjamiyat Goklen odamlarni tanlashda tizimli xatoga yo'l qo'ygan deb hisoblagan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Koch-Westenholz (1995). Foreword and p.11.
↑ Kassell and Ralley (2010). 'Stars, spirits, signs: towards a history of astrology 1100-1800'; pp.67-69.
↑ Campion (2009), pp.259-263, for the popularizing influence of newspaper astrology; pp. 239-249: for association with New Age philosophies.
↑ Kelly, I. W., R. Culver and P. J. Loptson, 1989: Astrology and science: an examination of the evidence. In Cosmic perspectives: essays dedicated to the memory of M. K. V. Bappu, S. K. Biswas, D. C. V. Mallik, and C. V. Vishveshwara, eds., Cambridge University Press, 249 pp.
↑ Asquith and Hacking (1978) 'Why Astrology is a Pseudoscience' by Paul R. Thagard. See also National Science Board (2006) Science and Engineering Indicators; ch 7: 'Science and Technology. Public Attitudes and Understanding: Belief in Pseudoscience (Wayback Machine saytida 2011-12-30 sanasida arxivlangan)'. National Science Foundation (2006); retrieved 19-aprel 2010-yil:"About three-fourths of Americans hold at least one pseudoscientific belief; i.e., they believed in at least 1 of the 10 survey items[29]" …" Those 10 items were extrasensory perception (ESP), that houses can be haunted, ghosts/that spirits of dead people can come back in certain places/situations, telepathy/communication between minds without using traditional senses, clairvoyance/the power of the mind to know the past and predict the future, astrology/that the position of the stars and planets can affect peopleʼs lives, that people can communicate mentally with someone who has died, witches, reincarnation/the rebirth of the soul in a new body after death, and channeling/allowing a „spirit-being“ to temporarily assume control of a body."
↑ Astrologiya (Wayback Machine saytida 2012-06-04 sanasida arxivlangan), Open Directory Project

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Fanlar haqidagi ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.

[1] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[2] Koch-Westenholz (1995). Foreword and p.11.

[3] Kassell and Ralley (2010). 'Stars, spirits, signs: towards a history of astrology 1100-1800'; pp.67-69.

[pop-4] Campion (2009), pp.259-263, for the popularizing influence of newspaper astrology; pp. 239-249: for association with New Age philosophies.

[5] Kelly, I. W., R. Culver and P. J. Loptson, 1989: Astrology and science: an examination of the evidence. In Cosmic perspectives: essays dedicated to the memory of M. K. V. Bappu, S. K. Biswas, D. C. V. Mallik, and C. V. Vishveshwara, eds., Cambridge University Press, 249 pp.

[6] Asquith and Hacking (1978) 'Why Astrology is a Pseudoscience' by Paul R. Thagard. See also National Science Board (2006) Science and Engineering Indicators; ch 7: 'Science and Technology. Public Attitudes and Understanding: Belief in Pseudoscience (Wayback Machine saytida 2011-12-30 sanasida arxivlangan)'. National Science Foundation (2006); retrieved 19-aprel 2010-yil:"About three-fourths of Americans hold at least one pseudoscientific belief; i.e., they believed in at least 1 of the 10 survey items[29]" …" Those 10 items were extrasensory perception (ESP), that houses can be haunted, ghosts/that spirits of dead people can come back in certain places/situations, telepathy/communication between minds without using traditional senses, clairvoyance/the power of the mind to know the past and predict the future, astrology/that the position of the stars and planets can affect peopleʼs lives, that people can communicate mentally with someone who has died, witches, reincarnation/the rebirth of the soul in a new body after death, and channeling/allowing a „spirit-being“ to temporarily assume control of a body."

[7] Astrologiya (Wayback Machine saytida 2012-06-04 sanasida arxivlangan), Open Directory Project

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]