Oʻzbek tili

Oʻzbek tili
Milliy nomi	Oʻzbek tili; Ўзбек тили; اوزبیک تیلی
Mamlakatlar	Oʻzbekiston, Afgʻoniston, Tojikiston, Qirgʻiziston, Qozogʻiston, Turkmaniston, Rossiya, Turkiya va Xitoy
Rasmiylik holati	Oʻzbekiston ; Afgʻoniston Turkiy davlatlar tashkiloti
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	35 milliondan ziyod (2021); Oʻzbekiston 30 million; Afgʻoniston 3 million atrofida (2021) ; Rossiya 4-5 million (migrantlar) Tojikiston 1.386 million; Qirgʻiziston 986 ming; Qozogʻiston 638 ming; Turkmaniston 558 ming ;
Tartiblovchi tashkilot	Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti
Oʻrni	32
Turkumlanishi
Turkum	Yevrosiyo
Til oilasi	Oltoy tillari Turkiy tarmoq Qarluq guruhi Qoraxoniylar tili Sharqiy Turkcha
Alifbosi	lotin, kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1	uz
ISO 639-2	uzb
ISO 639-3	uzb,; uzn — Shimoliy,; uzs — Janubiy

Oʻzbek tili (Oʻzbekcha) — Oltoy tillari oilasining turkiy tillar turkumiga kiruvchi til. Ushbu til Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga koʻra davlat tili hisoblanadi.

Oʻzbek tili ham barcha turkiy tillar kabi agglyutinativ tildir.

Davlat tili toʻgʻrisidagi Qonun 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan. 1995-yil 21-dekabrda qayta ishlanib ancha toʻliqlantirildi.

Oʻtmishi

Oʻzbek adabiy tili oʻtmishi quyidagi davrlarni oʻz ichiga oladi:

Miloddan avvalgi davrlardan to X yuzyillikgacha boʻlgan davr. Bu davrdagi til fanda qadimgi turk tili deb yuritiladi. Qadimgi xalq ogʻzaki ijodi misollari, Oʻrxun-Enasoy yodgorliklari (VI-VII asrlar) shu tilda yaratilgan.

XI—XIV yuzyilliklarda amalda boʻlgan til eski turkiy til deb ataladi. Mahmud Qoshgʻariyning „Devonu-lugʻatit-turk“ („Turk soʻzliklari toʻplamii“), Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“ („Qutga etuvchi bilim“), Ahmad Yugnakiyning „Hibatul haqoyiq“ („Haqiqatlar armugʻoni“), Xorazmiyning „Muhabbatnoma“, Rabgʻuziyning „Qissasi Rabgʻuziy“ asarlari shu tilda yaratilgan.

XV yuzyillikdan XIX yuzyillikning ikkinchi yarmigacha qoʻllangan til eski oʻzbek adabiy tili deb otlangan. Atoyi, Sakkokiy, Sayfi Saroyi, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Turdi, Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqa koʻplab ijod etganlarning asarlari shu tilda yaratilgan.

Oʻzbek xoni Muhammad Shayboniy (1451-1501) oʻzbek tilida gʻazal, ruboiylar ham bitgan. Uning ana shunaqa gʻazal, ruboiylaridan ayrimlari va „Baxrul xudo“ otli dostoni, oʻgʻli Muhammad Temur sultonga atab yozgan oʻgitlardan tuzulgan kitobi (birdan-bir nusxasi Turkiyada saqlanadi) bizgacha yetib kelgan.^[19]

XIX yuzyillikning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatilib kelinayotgan til hozirgi oʻzbek adabiy tili deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti“ chiqa boshlagan vaqtdan (1870-yildan) to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi oʻzbek adabiy tilining ishlariga kiradi.

Oʻzbek tili XI yuzyillikdan boshlab mustaqil til kabi koʻrinishni boshladi va XIII yuzyillikda eski oʻzbek adabiy tili shakllanib boʻldi.

Eski oʻzbek tilining oʻsishi va saqlanishi buyuk Alisher Navoiyning oti bilan bogʻliqdir. Navoiy eski oʻzbek tilidan bilinmagan yetukligidan qoʻllanib qaytarilmas asarlar yaratadi, bu tilni ilmiy tomondan chuqur oʻrganadi va „Muhokamat-ul-lugʻatayn“ otli yirik ilmiy asar ham yozadi va unda oʻzbek tilining boshqa tillardan kemtik emasligini ishonarli koʻrsatishlar bilan isbotlab beradi.^[20]

Grammatikasi

Kelishiklar

Oʻzbek tilida 6 ta kelishik bor.

	Kelishiklar	Kelishik koʻrsatkichlari	Kelishik savollari	Misollar
1	Bosh kelishik	—	Kim? nima? qayer?	Dono, kitob, Toshkent
2	Qaratqich kelishigi	-ning	Kimning? nimaning? qayerning?	Dononing, kitobning, Toshkentning
3	Tushum kelishigi	-ni	Kimni? nimani? qayerni?	Dononi, kitobni, Toshkentni
4	Chiqish kelishigi	-dan	Kimdan? nimadan? qayerdan?	Donodan, kitobdan, Toshkentdan
5	Joʻnalish kelishigi	-ga	Kimga? nimaga? qayerga?	Donoga, kitobga, Toshkentga
6	Oʻrin-payt kelishigi	-da	Kimda? nimada? qayerda?	Donoda, kitobda, Toshkentda

Soʻzlar tuzulishi

Soʻzlar tuzulishi — yunoncha Lexikos(Leksika)dir. Hozirgi oʻzbek adabiy tilining soʻzlari tuzulishi asosan, 5 irmoq negizida tuzulgan:

Eski turk tili (kunimizdagi Turkiya davlati tili emas) soʻzlari;
Arab tili soʻzlari;
Fors tili soʻzlari;
Ikki turli soʻzlar;
Ovrupa tillari soʻzlari;

Eski turk tili(eski oʻzbekcha yoki chigʻatoy tili) bugungi oʻzbek tilining asos irmogʻidir. Chunonchi: kishi, ot, qoʻl, oyoq,…

Arab soʻzlari oʻzbek tiliga VII—VIII yuzyilliklardan kirib kela boshlaydi. Bu arablarning shu chogʻda Oʻrta Osiyoni bosib olishlari bilan bogʻliq. Arab soʻzlari birinchi oʻrinda din sababi orqali oʻzbek tiliga kirgan. Chunonchi: vaqt, fursat, daqiqa, soniya,…

Oʻzbek tiliga Fors tili soʻzlarining kirib kelishi forslarning bosqinchilik yurishlari, savdo aloqalari va oʻrta chogʻdagi barcha fors geografiyasiga yaqin davlatlarning oʻz ichki davlat ishlarida fors tilini qoʻllaganligi, shu yuzdan Oʻzbekiston tuproqlarida bor boʻlgan davlatlar, bilan bogʻliq. Chunonchi: dasturxon, hamroh, parda, poyabzal, oftob,…

Ikki turli soʻzlar: ikki tildan, eski turk bilan forscha, eski turkcha bilan arabcha va arabcha bilan forscha soʻzlarning ulanishidan va yoki baʼzida bu 3 tildan soʻz va qoʻshimchalar ulanishidan yasalgan. Chunonchi: ishxona, bebosh, koʻzoynak; qabilaboshi, bezbet, musiqachi; mayxoʻr, darvoqe, baquvvat; odamgarchilik,…

Rus tilidan oʻzlashgan soʻzlar. Oʻzbek milliy tilining shakillanishi va rivojlanishida rus millatining tili gʻoyat katta rol oʻynaydi. Rus xalqi bilan oʻzbek xalqi orasidagi yaqin aloqa, ayniqsa ruslarning iqtisodiy va madaniy taʼsiri rus tilidan ruscha va yevropa tillariga oid soʻzlarning oʻzbek tiliga kirib kelishiga sabab boʻlgan. Rus tilidan oʻzlashgan soʻzlar: fabrika, gimnaziya, doktor, shapka…

Yozuvi

Asosiy maqola: Oʻzbek yozuvi

Tarixda oʻzbek tilini yozish uchun koʻp alifbolardan qoʻllangan. 1928-yilgacha savodli kishilar oʻzbek tilini arab yozuvida yozishgan. 1928-yildan 1940-yilgacha oʻzbek tili lotin yozuvida yozilgan. 1940-yil Iosif Stalinning buyrugʻi bilan majburan kirill yozuviga oʻtilgan. 1992-yilgacha oʻzbek tili shu yozuvda yozilgan. 1993-yil Oʻzbekiston rasman lotin yozuvini yana qaytadan kirgizdi. Hozirda Oʻzbekistonda taʼlim joylarida lotin yozuvidan qoʻllanadi. Shunday boʻlsa ham yoshi kattalar va Oʻzbekiston tashqarisida yashaydigan oʻzbeklar hali ham kirill yozuvidan foydalanishadi.

Alifbodagi oʻzaro farqlar (Alifbodagi oʻzaro farqlar)
Arabcha (Arabcha)	Lotincha (Lotincha)	Kirillcha (Kirillcha)	Lotincha (Lotincha)	Xalqaro Fonetik Alifbosi (Xalqaro Fonetik Alifbosi)
—1929	1936—-1940	1940—-1992	1992—	Xalqaro Fonetik Alifbosi (Xalqaro Fonetik Alifbosi)
ﺍ, ه	Ə ə	A a	A a	[a], [æ]
ﺏ	B b	B b	B b	[b]
ﺩ	D d	D d	D d	[d̪]
ﻩ	E e	E e	E e	[e]
ﻑ	F f	F f	F f	[f]
گ	G g	G g	G g	[gʲ]
ﺡ,ﻩ	H h	H h	H h	[h]
ی	I i	I i	I i	[ɪ]
ﺝ, ژ	Ç ç, Ƶ ƶ	J j	J j	[ʤ]
ﻙ	K k	K k	K k	[kʲ]
ﻝ	L l	L l	L l	[l]
ﻡ	M m	M m	M m	[m]
ﻥ	N n	N n	N n	[n]
ﺍ	A a	O o	O o	[ɔ]
پ	P p	P p	P p	[p]
ﻕ	Q q	Q q	Q q	[q]
ﺭ	R r	R r	R r	[ɾ]
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	S s	S s	[s]
ﺕ,ﻁ	T t	T t	T t	[t̪]
ﻭ	U u	U u	U u	[u]
ﻭ	V v	V v	V v	[v], [w]
ﺥ	X x	X x	X x	[χ]
ی	J j	Y y	Y y	[j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	Z z	Z z	[z]
ﻭ	O o	Oʻ oʻ	Oʻ oʻ	[o]
ﻍ	Ƣ ƣ	Gʻ gʻ	Gʻ gʻ	[ʁ]
ﺵ	Ş ş	Sh sh	Sh sh	[ʃ]
چ	C c	Ch ch	Ch ch	[ʧ]
ء, ع	'	Ъ	’	[ʔ], [ː]

Arab yozuvi

Oʻzbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarning oʻrtalaridan Oʻzbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb eʼlon qilindi. 1929—1930 oʻquv yilidan Oʻzbekiston lotin yozuviga oʻtdi va biz oʻzbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotdan uzilib qoldik.

Yanalif

1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin yozuviga (yanalif) oʻtilgan. Undan 1940-yilga qadar foydalanilgan.

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L l	M m
N n	N̡ ᶇ	O o	Ө ө	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ
	'

Kirill yozuvi

1940-yilda Oʻzbekistonda kirill yozuviga oʻtildi. Buning natijasida 1929-1940-yillar oraligʻida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, oʻquv adabiyotlardan uzilib qoldik.

1940-yildan 1991-yilgacha oʻrta hisob bilan oʻzbek tilida 50 ming nomda 50 million nusxada kitoblar chop etilganini (bunga shu yillari nashr etilgan jurnal, gazetalar kirmaydi) hisobga olsak, biz yana lotin yozuviga oʻtishda qanchadan-qancha adabiyotdan yiroqlashishimiz mumkinligi ayon boʻladi.

Lotin yozuviga koʻchish

1993-yil Turkiya lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosi ishlab chiqilgan, 1995-yil bu alifbodagi „ö“, „ğ“, „ş“, „ç“ harflari „oʻ“, „gʻ“, „sh“, „ch“ga oʻzgartirilib, hozirgi holga keltirilgan.

Manbalar

↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ (unspecified title)
↑ The Constitution of Afghanistan. Article 16, 2013-10-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-09-19
↑ https://ceus.indiana.edu/about/languages/uzbek.html
↑ ozarb. Özbəkistan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin (qısa ÖRDSK (Wayback Machine saytida 2014-04-02 sanasida arxivlangan)) 1-yanvar 2021-cu il tarixinə verdiyi rəsmi məlumata əsasən bu ölkə əhalisi 34501443 nəfər, etnik özbəklərin sayı isə 29878120 nəfər olmuşdur (Mənbə: Uzbeki. Otvetstvennie redaktori — Z. X. Arifxanova, S. N. Abashin, D. A. Alimova. Institut etnologii i antropologii imeni N. N. Mikluxo-Maklaya RAN; Institut istorii AN Respubliki Uzbekistan. Izdatelstvo „Nauka“, Moskva, 2011, str. 53-64. — ISBN 978-5-02-036991-7). ÖRDSK bu rəqəmləri 12-yanvar 1989-cu il siyahıyaalınması əsasında hesablamışdır (Mənbə: Uzbeki. Otvetstvennie redaktori — Z. X. Arifxanova, S. N. Abashin, D. A. Alimova. Institut etnologii i antropologii imeni N. N. Mikluxo-Maklaya RAN; Institut istorii AN Respubliki Uzbekistan. Izdatelstvo „Nauka“, Moskva, 2011, str. 53-64. — ISBN 978-5-02-036991-7). 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Özbəkistanda 19810077 nəfər əhali qeydə alınmış, onlardan 14142475 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. Siyahıyaalınma zamanı etnik özbəklərdən 13955712 nəfər özbək dili, 63568 nəfər rus dilini, 123195 nəfər isə öz xalqının dilindən fərqli digər dilləri ana dili olaraq bəyan etmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 186763 nəfər) 43844 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi; etnik özbək olmayanlardan (toplam 5667602 nəfər) 172377 nəfəri özbək dilini ana dili, (qalan 5495225 nəfər qeyr-özbəkdən) 766874 nəfəri isə ikinci sərbəst danışdığı dil olaraq göstərmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində ana dili olaraq 14128089 nəfər, ikinci dil olaraq isə 810718 nəfər danışırdı (iki göstərici üzrə toplam 14938807 nəfər və ya bütün ölkədə yaşayan 19810077 nəfər əhalinin 82.410141%-i); bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 13999556 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 98,989434%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. ÖRDSK 2010-cu ilin əvvəli üçün etnik özbəklərin, həmçinin digər xalqlardan nə qədərinin ana dili və ikinci dil olaraq olaraq özbək dilində danışdığı haqqında təxminini yayımlamamışdır. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (98,989434%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1-yanvar 2010-cu il tarixinə etnik özbəklərdən 22646921 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür və bu bütün ölkədə özbək dilində danışanların minimum sayı hesab edilə bilər.
↑ Ethnologue report for Afghanistan
↑ ozarb. 14-25-oktabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Rusiyanın de-yuri əhalisi 142856536 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfər idi, onlardan 137227107 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfər siyahıyaalınma zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmişdir ki, onlardan da 289862 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində danışa bilənlərin sayı 273451 (Wayback Machine saytida 2012-05-30 sanasida arxivlangan) nəfər idi.
↑ ozarbayjoncha: 21-30-sentabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Tacikistanda etnik özbəklərin sayı 1054726 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 1020820 nəfər (özbəklər 926344 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 903211 nəfər, laqaylar 65555 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 60392 nəfər, qonqratlar 38078 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 37831 nəfər, durmənlər 7608 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7565 nəfər, qataqanlar 7601 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7552 nəfər, barlaslar 5271 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 0 nəfər, yüzlər 3798 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 3798 nəfər, minqlər 268 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 268 nəfər, kesamirlər 156 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 156 nəfər, semizlər 47 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 47 nəfər), tacik dilini ana dili hesab edənlər 22043 nəfər (özbəklərdən 21999 nəfər, laqaylardan 35 nəfər, qonqratlardan 5 nəfər, barlaslardan 4 nəfər), rus dilini ana dili hesab edənlər 867 nəfər (özbəklərdən 866 nəfər, laqaylardan 1 nəfər), digər dilləri ana dili hesab edənlər 10996 nəfər (özbəklərdə olmuşdur. Siyahıyaalınmada durmənlərin, laqayların, qonqratların, qataqanların, barlasların etnik və dil baxımdan qeyri-özbək kimi qeydə alındıqlarını nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 10996 nəfə olaraq görünən üçüncü kateqoriyada olanların əksəriyyəti ana dilini özbək dili olaraq göstərmişdir. 2010-cu il siyahıyaalınmasında özbək dilini ana dili hesab edən ancaq digər etnik qruplara daxil olan şəxslərin sayı haqqında məlumatlar yayımlanmamışdır, baxmayaraq ki bu göstərici üzrə tacik və rus dillərinə aid məlumatlar yayımlanmışdır. Beləki, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən ölkədə qeydə alınmış 7564502 nəfərdən 7498938 nəfəri öz xalqının dilini, qalan əhalidən isə 27809 nəfəri öz xalqının dilini yox tacik dilini, 7851 nəfəri rus dilini, 29904 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. Ehtimal etmək olar ki, ikinci ən çox danışılan dil olan özbəkcəni digər etnik qrupların nümayəndlərindən olan insanlar (əslində özbəklərin sub-etnik qurupları olan ancaq siyahıyaalınmada ayrı göstərilmiş, 29904 nəfərin içərisnində hesablanılmış və ümumi sayları 10728 nəfər olan durmənlərdən, laqaylardan, qonqratlardan, qataqanlardan və barlaslardan başqa geridə qalan 19176 nəfər nəzərdə tutulmalıdır) da ana dili olaraq siyahıyaalınma zamanı göstərmişdirlər və bu say 29904 nəfərin içərisinə daxil edilmişdir. Bütün qeyd edilmiş məlumatlar üçün istinad olaraq bax: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16
↑ ozarb. 24-mart 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 4822938 nəfər idi, əhalinin 664950 nəfəri öz etnik mənsubiyyətini özbək olaraq göstərmişdir. Yenə həmin siyahıyaalınmaya əsasən etnik özbəklərin 654527 nəfəri (və ya 98.4 32514%-i) ana dili olaraq özbək dilini göstərmişdir. Bütün ölkədə isə müxtəlif etnoslardan (yalnız 4657496 nəfər ana dilinin hansı dil olduğunu qeyd etmişdir) toplam 673967 nəfər (və ya ana dilini göstərənlərin 14.47587%-i) ana dilinin özbək dili olduğunu göstərmişdir.; 24-mart-2-aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 5362793 nəfər olmuşdur, bütün etnik qruplardan ana dilinin hansı dil olduğunu bildirmiş 3830556 nəfər qırğız dilini, 1072.6 min nəfər^{[sayt ishlamaydi]} isə özbək dilini ana dili kimi göstərmişdir (və ya digər mənbə: P. I. Dyatlenko. Russkiy yazik v Kirgizstane: sovremennoe polojenie, trendi i perspektivi (PDF)). İstinad olaraq bax: Perepis naseleniya i jiliщnogo fonda Kirgizskoy Respubliki 2009 g. Kniga 1. Osnovnie sotsialno-demograficheskie xarakteristiki naseleniya i kolichestvo jiliщnix edinits: 2009, Bishkek: OAO Uchkun.
↑ ozarb. 25-fevral-6-mart 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qazaxıstan əhalisi 16009597 nəfər, onlardan etnik özbəklər 956997 nəfər, etnik özbəklərdən öz xalqının dilini ana dili hesab edənlər isə 935833 nəfərdir. İstinad olaraq bax: Natsionalniy sostav, veroispovedanie i vladeniya yazikami v Respublike Kazaxstan. Itogi Natsionalnoy perepisi naseleniya 2009 goda v Respublike Kazaxstan. Statisticheskiy sbornik /Pod red. A.Smailova/ Astana, 2010, str. 251 (Wayback Machine saytida 2014-04-29 sanasida arxivlangan)
↑ ozarb. 12 ynavar 1989-cu il siyahıyaalınması na əsasən Türkmənistan əhalisi 3522717 nəfər, onlardan 317333 nəfəri isə etnik özbəklər idi; etnik özbəklərdən 302189 nəfəri öz xalqının dilini, 10417 nəfəri türkmən dilini, 4555 nəfəri rus dilini, 172 nəfəri isə öz xalqının dilindən fəqli digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 15144 nəfər) 1403 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 303592 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 95.669848%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. 10-21-yanvar 1995-ci il siyahıyaalnmasına əsasən Türkmənistanın de-yuri əhalisi 4437570 nəfər, onlardan etnik özbəklər isə 407109 nəfər olmuşdur; onlardan 2423 nəfər rus dilini ana dili hesab edirdi, ana dili olaraq rus dilindən qeyri dillərdə danışan etnik özbəklərin sayı haqqında məlumatlar verilməmişdir. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (95.669848%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1995-ci ildə siyahıyaalınma tarixində etnik özbəklərdən 389481 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür.
↑ A. J. E. Bodrogligeti, „MuÌammad Shaybænî’s Bahru’l-huda : An Early Sixteenth Century Didactic Qasida in Chagatay“, Ural-Altaische Jahrbücher, vol.54 (1982), p. 1 and n.4
↑ Oʻzbek tili haqida sayt, 2012-10-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2021-01-24

[[https://scriptsource.org/country/UZ_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-1] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/AF_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-2] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/TJ_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-3] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/KG_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-4] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/KZ_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-5] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/TM_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-6] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/RU_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-7] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/TR_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-8] (unspecified title)

[[https://scriptsource.org/country/CN_&#039;&#039;(unspecified_title)&#039;&#039;]-9] (unspecified title)

[10] The Constitution of Afghanistan. Article 16, 2013-10-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-09-19

[11] ttps://ceus.indiana.edu/about/languages/uzbek.html

[12] zarb. Özbəkistan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin (qısa ÖRDSK (Wayback Machine saytida 2014-04-02 sanasida arxivlangan)) 1-yanvar 2021-cu il tarixinə verdiyi rəsmi məlumata əsasən bu ölkə əhalisi 34501443 nəfər, etnik özbəklərin sayı isə 29878120 nəfər olmuşdur (Mənbə: Uzbeki. Otvetstvennie redaktori — Z. X. Arifxanova, S. N. Abashin, D. A. Alimova. Institut etnologii i antropologii imeni N. N. Mikluxo-Maklaya RAN; Institut istorii AN Respubliki Uzbekistan. Izdatelstvo „Nauka“, Moskva, 2011, str. 53-64. — ISBN 978-5-02-036991-7). ÖRDSK bu rəqəmləri 12-yanvar 1989-cu il siyahıyaalınması əsasında hesablamışdır (Mənbə: Uzbeki. Otvetstvennie redaktori — Z. X. Arifxanova, S. N. Abashin, D. A. Alimova. Institut etnologii i antropologii imeni N. N. Mikluxo-Maklaya RAN; Institut istorii AN Respubliki Uzbekistan. Izdatelstvo „Nauka“, Moskva, 2011, str. 53-64. — ISBN 978-5-02-036991-7). 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Özbəkistanda 19810077 nəfər əhali qeydə alınmış, onlardan 14142475 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. Siyahıyaalınma zamanı etnik özbəklərdən 13955712 nəfər özbək dili, 63568 nəfər rus dilini, 123195 nəfər isə öz xalqının dilindən fərqli digər dilləri ana dili olaraq bəyan etmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 186763 nəfər) 43844 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi; etnik özbək olmayanlardan (toplam 5667602 nəfər) 172377 nəfəri özbək dilini ana dili, (qalan 5495225 nəfər qeyr-özbəkdən) 766874 nəfəri isə ikinci sərbəst danışdığı dil olaraq göstərmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində ana dili olaraq 14128089 nəfər, ikinci dil olaraq isə 810718 nəfər danışırdı (iki göstərici üzrə toplam 14938807 nəfər və ya bütün ölkədə yaşayan 19810077 nəfər əhalinin 82.410141%-i); bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 13999556 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 98,989434%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. ÖRDSK 2010-cu ilin əvvəli üçün etnik özbəklərin, həmçinin digər xalqlardan nə qədərinin ana dili və ikinci dil olaraq olaraq özbək dilində danışdığı haqqında təxminini yayımlamamışdır. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (98,989434%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1-yanvar 2010-cu il tarixinə etnik özbəklərdən 22646921 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür və bu bütün ölkədə özbək dilində danışanların minimum sayı hesab edilə bilər.

[13] Ethnologue report for Afghanistan

[14] zarb. 14-25-oktabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Rusiyanın de-yuri əhalisi 142856536 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfər idi, onlardan 137227107 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfər siyahıyaalınma zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmişdir ki, onlardan da 289862 (Wayback Machine saytida 2013-12-04 sanasida arxivlangan) nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində danışa bilənlərin sayı 273451 (Wayback Machine saytida 2012-05-30 sanasida arxivlangan) nəfər idi.

[15] zarbayjoncha: 21-30-sentabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Tacikistanda etnik özbəklərin sayı 1054726 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 1020820 nəfər (özbəklər 926344 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 903211 nəfər, laqaylar 65555 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 60392 nəfər, qonqratlar 38078 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 37831 nəfər, durmənlər 7608 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7565 nəfər, qataqanlar 7601 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7552 nəfər, barlaslar 5271 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 0 nəfər, yüzlər 3798 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 3798 nəfər, minqlər 268 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 268 nəfər, kesamirlər 156 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 156 nəfər, semizlər 47 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 47 nəfər), tacik dilini ana dili hesab edənlər 22043 nəfər (özbəklərdən 21999 nəfər, laqaylardan 35 nəfər, qonqratlardan 5 nəfər, barlaslardan 4 nəfər), rus dilini ana dili hesab edənlər 867 nəfər (özbəklərdən 866 nəfər, laqaylardan 1 nəfər), digər dilləri ana dili hesab edənlər 10996 nəfər (özbəklərdə olmuşdur. Siyahıyaalınmada durmənlərin, laqayların, qonqratların, qataqanların, barlasların etnik və dil baxımdan qeyri-özbək kimi qeydə alındıqlarını nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 10996 nəfə olaraq görünən üçüncü kateqoriyada olanların əksəriyyəti ana dilini özbək dili olaraq göstərmişdir. 2010-cu il siyahıyaalınmasında özbək dilini ana dili hesab edən ancaq digər etnik qruplara daxil olan şəxslərin sayı haqqında məlumatlar yayımlanmamışdır, baxmayaraq ki bu göstərici üzrə tacik və rus dillərinə aid məlumatlar yayımlanmışdır. Beləki, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən ölkədə qeydə alınmış 7564502 nəfərdən 7498938 nəfəri öz xalqının dilini, qalan əhalidən isə 27809 nəfəri öz xalqının dilini yox tacik dilini, 7851 nəfəri rus dilini, 29904 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. Ehtimal etmək olar ki, ikinci ən çox danışılan dil olan özbəkcəni digər etnik qrupların nümayəndlərindən olan insanlar (əslində özbəklərin sub-etnik qurupları olan ancaq siyahıyaalınmada ayrı göstərilmiş, 29904 nəfərin içərisnində hesablanılmış və ümumi sayları 10728 nəfər olan durmənlərdən, laqaylardan, qonqratlardan, qataqanlardan və barlaslardan başqa geridə qalan 19176 nəfər nəzərdə tutulmalıdır) da ana dili olaraq siyahıyaalınma zamanı göstərmişdirlər və bu say 29904 nəfərin içərisinə daxil edilmişdir. Bütün qeyd edilmiş məlumatlar üçün istinad olaraq bax: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16

[16] zarb. 24-mart 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 4822938 nəfər idi, əhalinin 664950 nəfəri öz etnik mənsubiyyətini özbək olaraq göstərmişdir. Yenə həmin siyahıyaalınmaya əsasən etnik özbəklərin 654527 nəfəri (və ya 98.4 32514%-i) ana dili olaraq özbək dilini göstərmişdir. Bütün ölkədə isə müxtəlif etnoslardan (yalnız 4657496 nəfər ana dilinin hansı dil olduğunu qeyd etmişdir) toplam 673967 nəfər (və ya ana dilini göstərənlərin 14.47587%-i) ana dilinin özbək dili olduğunu göstərmişdir.; 24-mart-2-aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 5362793 nəfər olmuşdur, bütün etnik qruplardan ana dilinin hansı dil olduğunu bildirmiş 3830556 nəfər qırğız dilini, 1072.6 min nəfər^{[sayt ishlamaydi]} isə özbək dilini ana dili kimi göstərmişdir (və ya digər mənbə: P. I. Dyatlenko. Russkiy yazik v Kirgizstane: sovremennoe polojenie, trendi i perspektivi (PDF)). İstinad olaraq bax: Perepis naseleniya i jiliщnogo fonda Kirgizskoy Respubliki 2009 g. Kniga 1. Osnovnie sotsialno-demograficheskie xarakteristiki naseleniya i kolichestvo jiliщnix edinits: 2009, Bishkek: OAO Uchkun.

[17] zarb. 25-fevral-6-mart 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qazaxıstan əhalisi 16009597 nəfər, onlardan etnik özbəklər 956997 nəfər, etnik özbəklərdən öz xalqının dilini ana dili hesab edənlər isə 935833 nəfərdir. İstinad olaraq bax: Natsionalniy sostav, veroispovedanie i vladeniya yazikami v Respublike Kazaxstan. Itogi Natsionalnoy perepisi naseleniya 2009 goda v Respublike Kazaxstan. Statisticheskiy sbornik /Pod red. A.Smailova/ Astana, 2010, str. 251 (Wayback Machine saytida 2014-04-29 sanasida arxivlangan)

[18] zarb. 12 ynavar 1989-cu il siyahıyaalınması na əsasən Türkmənistan əhalisi 3522717 nəfər, onlardan 317333 nəfəri isə etnik özbəklər idi; etnik özbəklərdən 302189 nəfəri öz xalqının dilini, 10417 nəfəri türkmən dilini, 4555 nəfəri rus dilini, 172 nəfəri isə öz xalqının dilindən fəqli digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 15144 nəfər) 1403 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 303592 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 95.669848%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. 10-21-yanvar 1995-ci il siyahıyaalnmasına əsasən Türkmənistanın de-yuri əhalisi 4437570 nəfər, onlardan etnik özbəklər isə 407109 nəfər olmuşdur; onlardan 2423 nəfər rus dilini ana dili hesab edirdi, ana dili olaraq rus dilindən qeyri dillərdə danışan etnik özbəklərin sayı haqqında məlumatlar verilməmişdir. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (95.669848%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1995-ci ildə siyahıyaalınma tarixində etnik özbəklərdən 389481 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür.

[19] A. J. E. Bodrogligeti, „MuÌammad Shaybænî’s Bahru’l-huda : An Early Sixteenth Century Didactic Qasida in Chagatay“, Ural-Altaische Jahrbücher, vol.54 (1982), p. 1 and n.4

[20] Oʻzbek tili haqida sayt, 2012-10-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2021-01-24

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]