Qoraxoniylar tili

Qoraxonli tili
Alifbosi	Arab alifbosi va Uygʻur yozuvi
Til kodlari
ISO 639-3	xqa

Qoraxoniylarli tili (Shuningdek, Xoqoniya tili, Qoraxonlicha yoki Xoqoniya lahjasi) — turkiy tillardan biri. Turkiy tillarni qadimgi, oʻrta va yangi kabi uch davrga ajratgan turkologlarning fikriga koʻra, Qoraxoniylar tili oʻrta turkiy tilning ilk davrini boshlab bergan. Bu fikrga qoʻllab-quvvatlovchi turkologlarning fikricha, X va XV asrlar oʻrta turk tilining asri boʻlgan. XIII asrdan boshlab turkiy tillarning (shimol) sharq va (janub) gʻarb sifatida ikki qoʻlga boʻlinganligini iddao qilgan boshqa tadqiqotchilar Qoraxoniylar tilini qadimgi davr turkiy tillariga oid deb hisoblaydi. Bugungi kunga qadar yetib kelgan matnlardan koʻrinadiki, XI va XII asrlarga oid boʻlgan Qoraxoniy tili qadimgi uygʻur tili bilan zamondoshdir.

Tarixi

Qadimgi turkiy tillar davri V—XV asrlarni oʻz ichiga oladi. Ligetining tavsifiga koʻra, bu ham oʻz navbatida uch davrga boʻlinadi:

a) Moniy va Budda tarjimalari bilan Uygʻur yozuvi davri.

b) Chigʻatoy tilining yozma manbalar davri.

s) Qipchoq va ogʻuz tiliga oid yodgorliklar davri.

Xoqoniya tilini qadimgi Qoshgʻar tili deb ham atash mumkin. Bu, ayni paytda qadimgi Turkiy xalqlarning XIV asr boshlariga qadar foydalangan adabiy tilidir. Qoraxoniylar tili va gʻarbdagi Xorazm tili moʻgʻullar va undan keyingi Temuriylar davrida oʻz oʻrnini Chigʻatoy tiliga boʻshatib bergan.

Alfabeti

Saqlangan shakli	Tugash	Oʻrta	Boshlangʻich	Nomi	Harflarning tarjimasi	Hozirgi shakli
ﺍ	ﺎ	—		elif	a, â	a, e, â
ﺀ	—			hemze	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	Ch, ch	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	chim	ch	ch
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	hı	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dal	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zel	z	z
ﺭ	ﺮ	—		re	r	r
ﺯ	ﺰ	—		ze	z	z
ﮊ	ﮋ	—		je	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	shın	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	tı	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zı	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayın	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	gayın	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	kaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kef	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gef¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	nef, sağır kef	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	he	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		lamelif	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Qoʻshimcha ishlatilgan harflar

Butun turkiy tillarda faol foydalanib kelingan harflar oʻn sakkiztadir. Yozuv tilida oʻrniga ega boʻlmagan, ammo soʻzlashuvda kerakli boʻlgan yana yettita harf mavjud. Turkiy tillarini bu harflarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Bular:

p	p
j	c
rۛ	j
f	f
gʻ	g
k	g
ڭ	ng

Unli harflar

qalin unlilar	Yengil unlilar
a	e, e
I	i
U	u
u	ü

Asarlar

Keyingi asrlarda Gʻaznaviylar va Saljuqiylar turkiy tildan koʻra koʻproq forsiy tilga ahamiyat bergan boʻlsa ham turkiy qabilalarning baʼzi yetakchilari qoraxoniy tiliga katta eʼtibor bergan. Xususan, bu tilda 21 ga yaqin asarlar yozilgan. Bizgacha yetib kelgan eng muhim asarlar quyidagilardir:

Qoraxoniylar davrida ilk bor Xoqoniya tilida yozilgan Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“ asari va bilan deyarli bir vaqtda yozilgan Mahmud Qoshgʻariyning „Devonu Lugʻatit Turk“ asaridir. Ibn Muhanna aytib oʻtgan toʻrtta asar hamda Abu Hayyan aytib oʻtgan „Bilik“ nomli asar bizgacha yetib kelmagan. Bundan tashqari, Qoraxoniylar davrida Chuchu ismli shoirning yashab ijod qilgani haqidagi maʼlumotlar ham manbalarda qayd etilgan.