Oʻzbekiston madaniyati
Oʻzbekiston madaniyati asosan, oʻzbeklardan tashkil topsada, bir qancha etnik guruh va madaniyatlarni ham oʻz ichiga oladi. 1995-yilda Oʻzbekiston aholisining 71,5 foizga yaqinini oʻzbeklar tashkil etgan. Qolgan millatlarning asaosiy qismini ruslar (8,4%), tojiklar (koʻp qismni tashkil etadigandek koʻrinsada,) 5%, lekin ancha yuqori deb hisoblangan, qozoqlar (4,1%), tatarlar (2,4%) va qoraqalpoqlar (2,1%) va boshqa guruhlar armanlar va Koryo-saram hisoblanadi. Oʻzbekistonda yashovchi mahalliy boʻlmaganlar soni asta-sekin ruslar va boshqa ozchilik guruhlarini tark etishi va oʻzbeklar Sobiq Sovet Ittifoqining boshqa hududlaridan qaytishi sababli kamayib bormoqda.
Merosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]YUNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan Oʻzbekistondagi madaniy meros obʼyektlari quyidagilardan iborat:
• Buxoroning tarixiy markazi (1993–yil)
• Shahrisabz tarixiy markazi (2000–yil)
• Ichan qalʼa (1990-yil)
• Samarqand – madaniyatlar chorrahasi (2001–yil)
Dini
[tahrir | manbasini tahrirlash]
O'zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, musulmon fundamentalizmi mintaqa boʻylab kim tomonidan tarqaladi, degan fikr keng tarqalgan edi. Uzoq vaqt davomida diniy eʼtiqod erkinligidan mahrum boʻlgan islomiy mamlakat oʻzining hukmron eʼtiqodini ifoda etishda juda tez oʻsishini kutilgan. 1994-yilda oʻzbeklarning yarmidan koʻpi islom diniga mansub ekani aniqlangan, biroq rasmiy soʻrov natijalariga koʻra ularning bir qismi din haqida toʻliq maʼlumotga ega yoki unga amal qilishni bilar edi.
Taʼlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekistonda savodxonlik darajasi yuqori, 15 yoshdan oshgan kattalarning qariyb 98 foizi oʻqish va yozish qobiliyati bor. Biroq, hozirda 15 yoshgacha boʻlgan aholining atigi 76 foizi taʼlim tizimida tahsil olayotgan boʻlsa, kelajakda bu koʻrsatkich kamayishi mumkin. Oʻzbekiston taʼlim dasturida jiddiy byudjet tanqisligiga duch keldi. 1992-yilgi taʼlim qonuni nazariy islohot jarayonini boshladi, ammo jismoniy baza yomonlashdi, oʻquv dasturlarini qayta koʻrib chiqish sekin kechdi.
Anʼanalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbeklar Yangi yilni „Yangi Yil“ nomli bayramda nishonlaydilar. Ular yangi yilni archasini bezatib, bir-birlariga sovgʻalar berib, Yangi yil bayramini nishonlashadi. Ular kechki ovqat paytida oʻzbek musiqasini kuylab, tinglaydilar, kechki ovqatdan soʻng Qorbobo kiyimini kiyingan bir kishi kelib, bayramni davom ettiradi. Yarim tunda ular yangi yilni kutib olish uchun Oʻzbekiston madhiyasini kuylaydilar va bayramni davom ettiradilar[1]. Bundan tashqari, oʻzbeklar uchun eng mashhur bayram Navroʻz boʻlib, u eng tarixiy bayram hisoblanadi. Yozilgan dasturxondagi xilma-xil taomlar va rang-barang anʼanaviy liboslar bayramning asosiy namunasini oladi. Biroq bayramning asosiy taomi sumalak boʻlib, uni tun boʻyi qaynatish kerak.
Oshxonasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbek oshxonasiga koʻpchilik xalqlarda boʻlgani kabi mahalliy qishloq xoʻjaligi taʼsir koʻrsatadi. Oʻzbekistonda gʻallachilik koʻp, shuning uchun non va makaron mahsulotlari muhim ahamiyatga ega boʻlib, oʻzbek oshxonasi „makaronga boy“ deb taʼriflangan. Qoʻy goʻshti mamlakatda qoʻylar koʻpligi sababli mashhur goʻsht navi boʻlib, u turli oʻzbek taomlari tarkibiga kiradi.
Oʻzbekistonning oʻziga xos taomi- palov (plov yoki osh), odatda guruch, goʻsht boʻlaklari, maydalangan sabzi va piyozdan tayyorlanadi. Oshi nahor yoki ertalabki palov erta tongda (soat 6 dan 9 gacha) mehmonlarning katta yigʻinlarida, odatda davom etayotgan toʻy bayramining bir qismi sifatida xizmat qiladi. Boshqa diqqatga sazovor milliy taomlar: shurpa (shurva yoki shorva), yogʻli goʻshtdan (odatda qoʻy goʻshti) va sabzavotlardan tayyorlangan shoʻrva; norin va lagʻmon, shoʻrva yoki asosiy taom sifatida berilishi mumkin boʻlgan xamir asosidagi taomlar; manti, chuchvara va somsa, bu taomlar asosiy taom sifatida xizmat qiladi; dimlama (goʻsht va sabzavotli taom) va turli kaboblar, odatda asosiy taom sifatida xizmat qiladi.
Koʻk choy kun davomida qabul qilinadigan milliy issiq ichimlikdir; choyxonalarda (chayxona) madaniy ahamiyatga ega. Toshkentda koʻproq qora choy afzal koʻriladi, yashil va qora choy odatda sut va shakarsiz olinadi. Choy har doim ovqat bilan birga tortiq qilinadi, lekin u ham mehmondoʻstlik ichimligi boʻlib, har bir mehmonga odatiy tarzda yashil yoki qora rangda taqdim etiladi. Ayron, sovutilgan yogurtli ichimlik yozda mashhur, ammo issiq choy oʻrnini bosmaydi.
Spirtli ichimliklar isteʼmol qilish gʻarbga qaraganda kamroq tarqalgan, ammo sharob musulmon xalqi uchun nisbatan mashhurdir, chunki Oʻzbekiston asosan dunyoviydir. Oʻzbekistonda 14 vino zavodi mavjud boʻlib, eng qadimgi va eng mashhuri Samarqanddagi Xovrenko vino zavodidir (taxminan 1927-yil). Samarqand vino zavodi mahalliy uzum navlaridan bir qator shirin vinolar ishlab chiqaradi: Gulyakandoz, Shirin, Aleatiko va Kabernet likernoe (ruschada tom maʼnoda Cabernet desert vino). Oʻzbek vinolari xalqaro mukofotlarga sazovor boʻlib, Rossiya va Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlariga eksport qilinmoqda.
Buxoro yahudiy va oʻzbek oshxonalarida shirinliklarni tanlash cheklangan. Odatdagi bayramona taom meva yoki yangi yoki quritilgan mevalardan kompot, keyin yongʻoq va yashil choy bilan halva bilan tugaydi. Shabbat tushdan keyin mehmonlar uchun buxorolik yahudiylarning ixtisosligi – Choy Kaymoki – oʻzbek amaliyotiga zid ravishda, saxiy sut (1:1 nisbatda) va choynakka bir osh qoshiq sariyogʻ qoʻshilgan aralash yashil choy tortiladi. Choyni isteʼmol qilishdan oldin baʼzan tugʻralgan bodom yoki yongʻoq sepiladi.
Sporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekiston sobiq poygachi Jamoliddin Abdujaparovning vatani hisoblanadi. Abdujaparov "Tur de Frans" poygasida uch marta ochkolar sohibi boʻlgan va har safar oʻziga yoqqan yashil libosni qoʻlga kiritgan. Yashil mayka sariq rangli formadan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Abdujaparov turlarda yoki bir kunlik poygalarda gʻolib chiqish boʻyicha mutaxassis edi. U tez-tez soʻnggi kilometrda „sprint“ qilardi va sprintda yonma-yon toʻqishi kabi bu toʻda sprintlarda xavfli sifatida obroʻga ega edi. Bu obroʻsi unga "Toshkent dahshati" laqabini berdi. Artur Taymazov 2000-yilgi yozgi Olimpiya oʻyinlarida kurash boʻyicha Oʻzbekistonning ilk medalini, shuningdek, 2004-yilgi Yozgi Olimpiada va 2008-yilgi Yozgi Olimpiada oʻyinlarida erkaklar oʻrtasida 120 kg vazn toifasida ikkita oltin medalni qoʻlga kiritdi.
Ruslan Chagayev WBA yoʻnalishida Oʻzbekiston sharafini himoya qiladigan professional bokschi. U 2007–yilda rossiyalik Nikolay Valuyevni magʻlub etib, WBA chempioni unvonini qoʻlga kiritdi. Chagaev 2009-yilda Vladimir Klichkoga magʻlub boʻlgunga qadar ikki marta chempionlik unvonini himoya qilgan.
Oʻzbekiston Xalqaro Kurash Assotsiatsiyasi vatani hisoblanadi. Kurash – Oʻzbek anʼanaviy jang sanʼatining Kurashning xalqaro miqyosdagi va zamonaviylashtirilgan shaklidir.
Futbol Oʻzbekistonda eng ommabop sport turi hisoblanadi. Futbol boʻyicha Oʻzbekiston oliy ligasi Oʻzbekiston Ligasi boʻlib, unda 16 ta jamoa ishtirok etadi. Amaldagi chempionlar Bunyodkor PFK boʻlib, eng koʻp chempionlikka ega boʻlgan jamoa esa sakkiztasi bilan Paxtakor (futbol klubi) hisoblanadi. Yilning hozirgi futbolchisi (2010) Server Jeparov. Oʻzbekiston muntazam ravishda OFK Chempionlar Ligasi va OFK kubogi musobaqalarida qatnashadi. „Nasaf“ AFC Kubogi 2011ni 2011-yilda qoʻlga kiritdi, bu oʻzbek futboli uchun birinchi xalqaro klublar kubogi hisoblanadi.
Oʻzbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgunga qadar mamlakat Sovet Ittifoqining futbol, regbi, xokkey, basketbol va gandbol boʻyicha terma jamoalari tarkibida boʻlgan. Oʻzbekiston Sovet Ittifoqidan ajralib chiqqanidan keyin Oʻzbekiston oʻzining futbol, regbi ittifoqi va futzal terma jamoalarini tuzdi.
Oʻzbekistonda boshqa mashhur sport turlari qatoriga regbi, gandbol, beysbol, xokkey, basketbol va futzal kiradi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ushbu maqolada Kongressning Oʻzbekistondagi mamlakat tadqiqotlari kutubxonasidan umumiy foydalanish uchun moʻljallangan matnlar mavjud http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/uztoc.html