Kontent qismiga oʻtish

Pontus

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Pontus viloyatining Anadoludagi joylashuvi

Pontus-( yunoncha. Pontos, Pontos "dengiz" ) — Qora dengizning janubiy sohilidagi, hozirgi Turkiyaning Sharqiy Qoradengiz mintaqasida joylashgan hudud. Pontus nomi Qora dengizning yunoncha nomidan kelib chiqqan, Arxaik davrda bu hududni mustamlaka qilgan yunonlar tomonidan mintaqaning ichki qismida joylashgan qirgʻoqlar va togʻlarga berilgan nom Pontos Eukseinos ( dengiz) deb atalgan. Keyinchalik Esxilning forslari (mil.avv. 472-yillar) va Gerodotning Gerodot tarixi (mil.avv. 440-yillar atrofida) davrlarida Pontos ( ὁ Žōnos ) soddalashtirilib ishlatilgan.

Hududning asl nomi mavjud boʻlmasada, Ksenofontning "Anabasis" asarida (mil.avv. 370-yil) Qizil daryodan sharqda joylashgan hudud ( Xalis ) " En nōntῳ (En Pontu) " deb nomlangan va shu sababli bu hudud Pontus deb nom olgan. Mintaqani qamrab olgan hudud vaqt oʻtishi bilan oʻzgardi, lekin uning chegarasi odatda sharqdagi Kolxisdan (hozirgi Gruziya ) gʻarbda Paflagoniyagacha boʻlgan hudud sifatida belgilanadi. Ellin, Rim va Vizantiya davrlarida Trabzon imperiyasiga qadar baʼzi shtatlar va viloyatlar Pontus nomini oldi. Qadimgi yunon mifologiyasi va tarixshunosligida (Gerodot va Strabon tomonidan) Pont Amazonlarning asl vatani ham aynan Pontus deb hisoblanadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pontus viloyati.

Pontus bronza davri sivilizatsiyalaridan uzoqda joylashgan boʻlib, ularga eng yaqini Xettlar edi. Xattlarning sharqdagi qoʻshnilari Azzi, Xayasa, Hurri kabi davlatlar mavjudligi sababli mintaqani nazorat qilish yanada qiyinlashdi. Oʻsha paytda mintaqadan tashqaridagilar uchun yagona umid mintaqadagi qudratli lider bilan vaqtinchalik ittifoqchi boʻlish edi. Xettlar shimoli-sharqiy hududlardagi tartibsiz koʻchmanchilarni Kashkalar deb atashgan. 2004-yilda ular haqida baʼzi arxeologik topilmalar ham topilgan.[1]

Xetlar davlati qulagandan soʻng, Ossuriya kengashi Kashkalar oʻz hududiga shu vaqtgacha nomi nomaʼlum boʻlgan mushkiylar bilan birga kirib kelganligini qayd etdi.[2] Mintaqaga temir davrida kelgan yunonlar, mintaqa asosan alohida qabilalardan iborat ekanligini aniqladilar, ularning nomlari quyidagicha: mosxlar ( mushkilar bilan bogʻliq), levkosuriylar,[3] marlarlar, makronlar, mosiniklar, tibarlar,[4] Tzanlar [5] va Chaliblar yoki chaldlar.[6]

Arman tili xettlar, ossuriyaliklardan keyingi qabilalar orasida qayd etilmagan. Yunon olimi Gerodot tomonidan ilgari surilgan qadimgi nazariyaga koʻra: temir davrining dastlaabki paytlarida Frigiyadan bu hududga kelgan koʻchmanchilar mintaqadagi soʻzlashuvchi tilga taʼsir koʻrsatgan. Keyinchalik bu hududga kirib kelgan, hind-evropa tillari oilasiga mansub tilda soʻzlashuvchi yunonlar ham mintaqa tiliga taʼsir koʻrsatadi. Mavjud maʼlumotlarga koʻra, yunonlar bu mintaqada eng qadimgi va uzoq muddatli koʻchmanchilardan biri boʻlgan. Mil.avv. VIII asr davomida Pontus hind-evropa tilida soʻzlashuvchi boshqa qabilalar - kimmeriylar uchun asos boʻldi. Kimmerlar lidiyaliklar tomonidan magʻlubiyatga uchragan va Alyattesni bosib olishlari natijasida vayron qilingan.[7]

Fors va ellin davriga qadar yozma manbalar yoʻqligi uchun dastlabki davrlarda mintaqadagi aholi qaysi tilda so‘zlashgani haqida aniq xulosa chiqarish mumkin emas. Baʼzi manbalar shuni koʻrsatadiki, Pont sharqidagi Tzanlarning avlodlari hisoblangan lazlar tomonidan soʻzlashadigan kartvel tillari bu mintaqada temir davrida ham qoʻllanilgan.[5]

Yunon kolonizatsiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ksenofonning Anabasisida, 10 000 yunonlar Trabzondan dengizga tushadilar. Bernard Granvil Beyker, 1901-yil

Taxminlarga koʻra, yunon savdogarlarining Pontus mintaqasiga birinchi sayohatlari va sarguzashtlari mil.avv. 1000-yillarda boshlangan. Bu jamoalarning turar joylari mil.avv. VIII asrga toʻgʻri keladi. Uning XVI asrda shakllangani va shaharlashuvi haqida arxeologik topilmalar mavjud. Bu maʼlumot Kayseriyalik Evseviyning mil.avv. 731- yilda Pontusdagi eng qadimgi aholi punktlaridan biri boʻlgan Sinopaning asos solingani haqidagi yozuviga mos keladi.[8] Yasonning qahramonlik dostonlari, Argonavtlarning Kolxidaga sayohati, Geraklning Qora dengizga suzib borishi, Odisseyning Kimmerlar o‘lkasida sargardon bo‘lishi va Zevsning Prometeyni xudolarga qarshi chiqqani uchun Kavkaz tog‘lariga surgun qilishi kabi afsonalar yunon mustamlakachilarining mintaqadagi mahalliy kavkaz xalqlari bilan o‘zaro munosabatlarini aks ettiradi. Pontus haqida eng qadimgi yozma hujjat miloddan avvalgi VII asrda Karyandalik Skilas tomonidan yozib qoldirilgan, va unda mintaqadagi aholi punktlarini tavsiflovchi manbalar mavjud.[9]

Fors imperiyasining kengayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mil.avv. VI asrdan boshlab Pontus mahalliy yunon koloniyalari forslarga soliq toʻlash sharti bilan Ahamoniylar imperiyasi himoyasiga oʻtdi. Afina sarkardasi Zenofont mil.avv. 401-400-yillarda Pontus shahridan oʻtganida hech qanday forslarga duch kelmaganligini taʼkidlagan.[10]

Shimoliy Anadoluning bu qismidagi odamlar Fors imperiyasining 3- va 19-satrapliklariga tegishli edi.[11] Forslar taʼsirining chuqurlashishini miloddan avvalgi VI asrda gʻolib boʻlgan fors qoʻmondonlari tomonidan Zileda qurilgan va fors xudolariga bagʻishlangan Anaitis, Omanes va Anadatos ibodatxonalarida koʻrish mumkin.[12]

Pontus qirolligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
VI. Mitridatlar

Pontus qirolligining kengayishi, Qizılırmakdan (Halys) sharqda sodir boʻlgan. Mil.avv. IV asrda Misiyadagi Kios (hozirgi Gemlik) shahrini bir asr davomida boshqargan Kioslik Arizobarzan I bu shaharni Pontus deb atagan va saltanatga asos solgan Fors sulolasining birinchi hukmdori boʻlgan. Kioslu II. Mitridat esa davlatning oxirgi hukmdor hisoblanadi. Kioslu II. Mitridatning o‘g‘li o‘zini Pontuslik Mitridat I Ktistes deb ataydi.

Encyclopaedia Iranica taʼkidlaganidek, oilaning eng mashhur aʼzosi oʻzini yunon sivilizatsiyasiga xayrixohligini bildirgan, ammo fors kelib chiqishini ham inkor etmagan odam edi. VI. Mitritad Eupator va boshqa oʻz anʼanalariga sodiq qolgan Mitridatlar haram va amaldorlarga ega boʻlgan, oʻz farzandlariga forscha ismlar qoʻygan, Pasargadda qasamyod qilgan, oʻzi hukmronlik qilgan joylarga satraplar tayinlagan va shohlar shohi unvonini olgan. Ellinistik yunon adabiyotiga nazar tashlaydigan boʻlsak, Pontusda yunon madaniyatining taʼsiri qirgʻoq boʻyidagi aholi punktlari va qirol saroyidan nariga oʻtmagan.[13]

Aleksandr Makedonskiy vafotidan keyingi notinch davrda Mitridat Ktistes Aleksandrning vorislaridan biri Antigonus xizmatida boʻlib, bu tartibsiz davrni yaxshi boshqardi. Oradan ko‘p o‘tmay, u mil.avv.302-yilda Pontus qirolligiga asos solgan va undan keyingilar mil.avv. 64-yilgacha shu nom ostida davlatni boshqargan. Fors saltanati qulaganda ham Pontus saqlanib qoldi va ellinistik dunyoda oʻz rivojlanishini davom ettirdi.

Qirollik VI. Mitridates Eupator davrida eng katta chegaralarga ega boʻldi va shu davrga kelib Romanlilar bilan urush boshlandi. Uning hukmronligi davrida Pontus davlati Kappadokiyani, Bitiniyadan Kolxidagacha boʻlgan qirgʻoq chizigʻini, Paflagoniya va Kichik Armanistonning bir qismini saqlab qoldi. Garchi Kichik Armanistonni ushlab turgan boʻlsada, u Arman qiroli Buyuk Tigran bilan ittifoq tuzdi va qizi Kleopatraga uylandi.[14] Shundan so‘ng rimliklar Mitridatlar urushida qirol Mitridat va uning kuyovi Tigranni mag‘lub etib, Pontusni Rim hududiga qo‘shib oldilar.[15]

Rim viloyati davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rim ostidagi Pontus qirolligi (Kolxida bilan birlikda). Taxminan milodiy 50-yillar.

Mil.avv.64-yilda Pontus qirolligi Pompey tomonidan bosib olingandan soʻng qirollikning kundalik hayotda kichik oʻzgarishlar sodir boʻlgan boʻlsa-da, shaharlarni nazorat qiluvchi zodagonlar, shahar va qishloqlarda yashovchi aholi va Pontus nomida ham hech qanday oʻzgarish boʻlmagan. Anneksiya qilingan qirollik hududining bir qismi Rim imperiyasining Bitinya hududi bilan birlashib, qoʻsh provinsiya, yaʼni, Bitiniya va Pontus provinsiyalariga kiritilgan. Bu viloyat qamrab olgan hudud ichida Pontika (Pontus qirgʻogʻi), Heraklea (hozirgi Ereğli ) va Amisos (hozirgi Samsun ) oʻrtasida joylashgan.[16] Pontusning katta qismi esa Galatiya viloyati tarkibiga kirdi.[15]

Rimliklar va va hudud tarixini Rim nuqtai nazaridan hikoya qiluvchilar tomonidan Pontus nomi shu davrdan boshlab bu hudud yerlari uchun yakka holda ishlatila boshlangan. Bu nom Yangi Ahdda ham tez-tez ishlatiladi. Qadimgi qirollikning sharqiy qismi Kolxis bilan birga nisbiy qirollik sifatida boshqarilgan. Bu saltanatning oxirgi hukmdori Polemon II hisoblanadi.

Milodiy 62-yilda Neron butun mintaqani Rim viloyatiga aylantirdi va uni uch qismga ajratdi: gʻarbda Galatiya bilan chegaradosh "Pont Galaticus", oʻrtada poytaxti Polemonium (hozirgi Fatsa) nomi bilan atalgan "Pontus Polemoniacus" va sharqdagi Kapadokiya ( Kichik Armaniston). Keyinchalik Rim imperatori Trayan mil.avv. II asr boshida u butun Pontus viloyatini Kapadokiya provinsiyasi tarkibiga kiritdi.[15] Milodiy 287-yilda Gotlar tomonidan Trabzonning talon-taroj qilinishiga javoban Rim imperatori Diokletian mintaqani kichikroq qismlarga bo‘lib, o‘z boshqaruvini osonlashtirishni maqsad qiladi.[5]

Dioecesis Pontica va uning qismlari, taxminan eramizning 400-yillari.

Mil.avv. 295-yilda Diokletianning provinsiyani qayta tashkil qilishi bilan Pontiya hududi Ponitca Dioecesis ichida uch kichik mustaqil qismlarga boʻlindi:[5]

  • Pontus Galatia: U Diospontus deb ham atalgan va keyinchalik Buyuk Konstantin onasining xotirasiga uning nomi Helenopontusga oʻzgartirgan. Uning markazi - Amisos (hozirgi Samsun). Sinop, Amasya, Andres, Ibora (bugungi Iverion) va Zile ham ushbu hududga kiritilgan shaharlar qatoriga kiradi.
  • Pontus Polemoniacus: Uning markazi Polemonium (hozirgi Fatsa). Neokayserya (hozirgi Niksari), Argiropolis (hozirgi Gumushhane), Komana va Kerasus (hozirgi Giresun) bu boʻlimga kirgan shaharlar hisoblanadi.
  • Pontik Kapadokiya: Uning markazi Trabzon boʻlib, Atane (hozirgi Pazar) va Rize kabi kichik port shaharlarini oʻz ichiga oladi. Bu qism Kolxisgacha choʻzilgan.

Vizantiya davlati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vizantiya imperatori Yustinian 536-yilda mintaqani qayta tashkil qiladi:

  • Pontus Polemoniakus boʻlinib, gʻarbiy qismi (Fatsa va Niksar) Helenopontga, Komana qismi esa yangi Ermenistan<b id="mwAQs">II ga berilgan.</b> U <b id="mwAQs">Armaniston</b> viloyatiga, qolgan qismi esa (Trabzon va Giresun) poytaxti Yustiniyanopolis boʻlgan <b id="mwAQ0">Birinchi Buyuk Armaniston</b> viloyati tarkibiga kirdi.[5]
  • Helenopontus, Fatsa, Niksar va Zile Ermenistan II tarkibiga kiradi. Mahalliy administratorning darajasi Moderator sifatida belgilanadi.
  • Paphlagonia Honoriasni oʻz ichiga olgan va Praetor hukmronligi ostida qolgan.

Vizantiya imperiyasining dastlabki davrida Trabzon madaniyat va ilm-fan markaziga aylandi. VII asrda bu yerga Konstantinopol (hozirgi Istanbul)dan Tixik ismli shaxs o‘qituvchilik maktabini ochish uchun kelgan. Uning shogirdlaridan biri ilk arman olimlaridan biri boʻlgan Shirakli shahridan Ananya edi.[17]

Vizantiya imperiyasi hukmronligi ostida Pontus Armaniston bilan bogʻliq edi. Eng gʻarbdagi Paphlagonia mintaqasi Bukellarian bilan bogʻliq. Keyingi davrlarda bu keng hududlar boʻlinib, kichiklashtirildi. X asrdan boshlab Pontus Gabrades oilasi tomonidan boshqariladigan Kaldya [17] va Kyoln hududlariga boʻlingan. VIII asrdan saljuqiylarning 1070-1080 yillari Anadoluga bosqinlarigacha mintaqada tinchlik davri boʻlgan. Aleksios I Komnenos tomonidan mintaqada tartib oʻrnatilgach, mintaqa Trabzonlik Gabras oilasi kabi avtonom hukmdorlar tomonidan boshqariladi.

Trabzon qalʼasi

Mintaqada qurilgan qirgʻoq qalʼalari tarmogʻi tufayli XI-XV asrlar davomida harbiy jihatdan yaxshi himoyalangan.[18]

Trabzon imperiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1204-yilda Toʻrtinchi salib yurishi paytida Konstantinopol yoʻqolganidan soʻng, Komneniyaliklar sulolasi hukmronligi ostida Trabzon imperiyasi oʻrnatildi va Pontusda hukmronlik oʻrnatdi. Trabzon imperiyasi, mintaqaning geosiyosiy izolyatsiyasi va diplomatik kurashlar bilan Baʼzan gruzin, baʼzan esa turk hukmdorlari tomonidan boshqarilgan va 1453-yilda Konstantinopol Usmonlilar imperiyasi tomonidan zabt etilgunga qadar oʻz hukmronligini davom ettirgan. Trabzon imperiyasi Komnenlar sulolasi davrida madaniy markazga aylandi.[19]

Xorijiy manbalarda 1914-yildagi aholini roʻyxatga olish statistikasi (Yunon aholisining mintaqalarda taqsimlanishi koʻk rangda koʻrsatilgan.)

Usmonlilar hukmronligi davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Trabzonning Usmonlilar tomonidan bosib olingandan soʻng,Pont yunonlari XVII asrdan boshlab musulmon boʻla boshladi. 1920-yillargacha bu hududda (Trabzondan Karsgacha) aholining 25%ini nasroniy yunon aholisi tashkil etgan va 1990-yillargacha Gruziya va Armaniston hududlarida oʻz madaniyati va tilini saqlab qolishda davom etgan.[20] Krom, Imera, Lividya, Pirdi, Alitinos, Mohora va Ligosti qishloqlarida yashovchi, soni 12 mingdan 15 ming kishigacha boʻlgan Kromli nomli yashirin nasroniy yunon jamiyati aniqlangan.[21] Of vodiysidagi islomlashgan yunonlarning aksariyati qadimgi yunon tiliga xos boʻlgan oʻz ona tillarida, ofit lahjasida gaplashgan.

Pontus hududi Armaniston Demokratik Respublikasi delegatsiyasi tomonidan 1919-yilgi Parij tinchlik konferentsiyasida taqdim etilgan "Birlashgan Armaniston" xaritasiga ham kiritilgan.

Pontus Respublikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pontus Respublikasi-(yun. Dēmokradia tios nanos, Dimoktratiya Tu Pontu ) — Qora dengizning janubiy qismida joylashgan Pontus yunon davlatidir. U qamrab olgan hudud bugungi Turkiyaning Qora dengiz mintaqasini oʻz ichiga olgan deb taxmin qilingan. Ushbu davlatni barpo etish 1919-yilda Parij tinchlik konferensiyasida taklif qilingan, lekin Elefterios Venizelos mintaqadagi tartibsizllik va Vilson tamoyillari nuqtai nazaridan mintaqadagi armanlar bilan ziddiyatga kirmaslik uchun oʻz roziligini bildirgan. Davlatning mavjudligi shubha ostida emas edi va mintaqadagi Pontic yunonlari qirib tashlandi. 1922-yildan soʻng “Aholi almashinuvi” nomi bilan Yunoniston davlati bilan oʻzaro davlat masalasi sifatida qabul qilindi.

Bugungi kunda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kunda ushbu mintaqani oʻz ichiga olgan va 22 viloyatdan iborat Qora dengiz mintaqasi Turkiyaning geografik mintaqalaridan biri hisoblanadi.

Din

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Ahdda bir necha bor taʼkidlanganidek, Pontning tub aholisi birinchi nasroniy jamoalaridan iborat edi. Havoriylarning faoliyati davomida bu jamoalar Hosil bayramlarida Quddusda boʻlganligi aytiladi.[22] Havoriylar u Korinfda rafiqasi Priskilla bilan chodirda yashovchi Pontiyalik yahudiy chodir tikuvchi Akila va ularning nasroniylikni qabul qilgani haqida gapiradi.[23] Havoriy Butrus oʻz maktubida Pontiyaliklarni "tanlanganlar" deb ataydi.[24]

Nikea Birinchi davrida Trabzonning oʻz yepiskopi bor edi. Trebizond yepiskopi Poti Metropolitaniga boʻysungan. IX asrda Trabzon Lazika Metropoliteni boʻldi.[6]

Taniqli Pontiyaliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shuningdek qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Yunon Qrimi
  • Katta Armaniston

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Roger Matthews (December 2004). "Landscapes of Terror and Control: Imperial Impacts in Paphlagonia". Near Eastern Archaeology. 67 (4): 200–211.
  2. ↑ Records of Tiglath-Pileser I apud The Cambridge Ancient History, 1975 — 417f-bet. , 420.
  3. ↑ „Meyer, Geschichte d. Königr. Pontos (Leipzig: 1879)“. 2 mayıs 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 ocak 2020.
  4. ↑ Hewsen, Robert H. (2009). "Armenians on the Black Sea: The Province of Trebizond". In Richard G. Hovannisian (ed.). Armenian Pontus: The Trebizond-Black Sea Communities. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, Inc. pp. 40 f. ISBN 1-56859-155-1.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Hewsen, 43.
  6. ↑ 6,0 6,1 Hewsen, 46.
  7. ↑ Kristensen, Anne Katrine Gade (1988). Who were the Cimmerians, and where did they come from?: Sargon II, and the Cimmerians, and Rusa I. Copenhagen Denmark: The Royal Danish Academy of Science and Letters.
  8. ↑ Hewsen, 39 f.
  9. ↑ Hewsen, 39.
  10. ↑ Hewsen, 40.
  11. ↑ Herodotus 3.90-94.
  12. ↑ Strabo 11.8.4 C512; 12.3.37 C559.
  13. ↑ electricpulp.com. "PONTUS – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org.
  14. ↑ Hewsen, 41 f.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Hewsen, 42.
  16. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :1
  17. ↑ 17,0 17,1 Hewsen, 47.
  18. ↑ Robert W. Edwards, “The Garrison Forts of the Pontos: A Case for the Diffusion of the Armenian Paradigm,” Revue des Études Arméniennes 19, 1985, pp.181-284, pls.1-51b.
  19. ↑ Hewsen, 48 f.
  20. ↑ Pentzopoulos, Dimitri. The Balkan exchange of minorities and its impact on Greece. C. Hurst & Co. Publishers, 2002 — 29-30-bet. ISBN 978-1-85065-702-6. Qaraldi: 20 ocak 2020. 
  21. ↑ Hewsen, 54.
  22. ↑ „İncil: act 2“. incil.info. 25 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 ağustos 2021.
  23. ↑ „İncil: act 18“. incil.info. 25 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 ağustos 2021.
  24. ↑ „İncil: pe1 1“. incil.info. 25 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 ağustos 2021.

Tashqi havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pontus&oldid=5282671" dan olindi