Proto-turk tili
Proto-turk tili (prototurk tili, umumturkiy til)[1] - qiyosiy tarixiy usul yordamida qayta tiklangan zamonaviy turkiy tillarning umumiy oʻtmishdoshi boʻlgan qadimgi turkiy etnoslar tilidir. Baholashlardan biri Praturk tilini bundan 2500 yil oldingi davr bilan bogʻlaydi [2] .
Turkiy prototilni qayta tiklash baʼzi muammolarni, xususan, prototilda rotatsizm (r-lashuv) yoki zetatsizm (z-lashuv)ning ustunligi toʻgʻrisidagi masalani koʻndalang qoʻydi. Qadimgi turk runalari bilan yasalgan eng qadimgi yozma yodgorliklar qadimgi turkchasidayoq -z- va -r- mavjud boʻlganligini koʻrsatdi. Boshqa Oltoy tillari (moʻgʻul, tungus-manjur)da faqat -r- boʻlganligini koʻrsatdi. Turkiy prototilning baʼzi bir xususiyatlarini konservativ -r- tillari (zamonaviy chuvash tili) asosida, shuningdek, venger tilida bolgar elementlarini tahlil qilish orqali tiklash mumkin.
Tashqi qardoshligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oltoy gipotezasi doirasida prototurk, moʻgʻul, pratungus-manjur, yapon va koreys tillari oltoy bobotilining avlodi deb hisoblanadi. Biroq, Oltoy gipotezasi ilmiy olamda umuman qabul qilinmaydi, unga qarshi tomonlari ham bor [3].
Ilk vatani
[tahrir | manbasini tahrirlash]A. Ronatash turkiy tillarning ilk vatanini gʻarbiy va markaziy Sibirga, shuningdek uning janubidagi hududlarida boʻlgan degan fikrni keltirib oʻtgan[4].
Ilk yozma manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Miloddan oldingi soʻnggi mingyillikning oxirgi asrlariga tegishli «Xan shu» («Xan sulolasi tarixi») hamda «Shi Ji» («Tarixiy esdaliklar») kabi xitoy yilnomalarida atigi bir nechta eng qadimgi turkiy soʻzlar 匈奴 Syun-nu (Hun) saltanati (mil.av. III - mil. II asrlar)ga bogʻliq ravishda uchraydi. Ular yilnomalarda den-li, ku-tu, shan-yuy, ou-tu kabi soʻzlar boʻlib, bir qator tadqiqotchilar ularni «Tangri», «qut/quti», «yabgʻu», «oʻrda/oʻrdu» oʻlaroq tiklab, qadimgi turkcha negizga ega soʻzlar, deb qaraydilar[5].
Til xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fonetika va fonologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi boʻgʻin uchun quyidagi fonemalar toʻplami qayta tiklanadi [6]:
| Tilning koʻtarilish darajasi | Qator | ||
|---|---|---|---|
| Old qator | Old boʻlmagan | ||
| Yuqori | i ü | ɨ u | |
| Oʻrta | ẹ ö | ạ o | |
| Pastroq | e | a | |
Morfologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sonlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Prototurk tilida sonlarning oʻnlik tizimidan foydalanilgan [7]:
| Bulgʻor tili ajralgach | Bulgʻor tili ajralguncha | Oʻzbek tili (qiyoslash uchun) | |
|---|---|---|---|
| 1 | *bir | *bīr | bir |
| 2 | *ėki | *ėk(k)i | ikki |
| 3 | *uč | *üčə | uch |
| 4 | *dȫrt | *dȫrdə | toʻrt |
| 5 | *bẹ̄š | *bẹ̄łk(ə), *eʼt(ə)?[8] | besh |
| 6 | *altï | *altu (*alto?) | olti |
| 7 | *jẹt(t)i | *jẹt(t)i, *ʒ'ēd(d)i (O.A. Mudrakka koʻra ) | yetti |
| 8 | *sek(k)iz | *se(k)k(i)ŕ | sakkiz |
| 9 | *do(q)quz | *do(q)q(u)ŕ, *do9uř (O. A. Mudrakka koʻra) | toʻqqiz |
| 10 | *on | *ōnə? | oʻn |
| 20 | *jėgirmi | *jėgirmi, *ʒ'ẹɣrəma (O.A. Mudrakka koʻra) | yigirma |
| 30 | *ot(t)uz | *o(t)t(u)ŕ | oʻttiz |
| 40 | *qïrk | *qïr(ï)qa | qirq |
| 50 | *ellig | *e(l)liɣ | ellik |
| 60 | *altmïš | *altmïł, *altməł | oltmish |
| 70 | *jetmïš | *jetmił, *jetməł | yetmish |
| 80 | *sek(i)z ōn | *sekŕōn(ə) | sakson |
| 90 | *doq(u)z ōn | *doqŕōn(ə) | toʻqson |
| 100 | *jǖz | *jǖŕ | yuz |
| 1000 | *bïŋ | *bïŋ | ming |
Leksikasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Prototurk tiliga quyidagi xitoy tilidan soʻzlash oʻzlashtirilgan[9]:
- *alačuk «kulba, chodir, kichkina uy» <qad. xit. 廬舍 (*la-ƛiaʔ);
- *ạltun «oltin» - *aːl «qizil, qirmizi» va qad. xit. 銅(*Łōŋ) «metal»;
- *gümüľ «kumush» <qad. xit. 金鐐 (*kəmliḗw);
- *dẹmür «temir» <qad. xit. 鐵物 (*diēt-mwyt) «temir buyum»;
- *bek «bek» <qad. xit. 伯 (pẹ̄k);
- *čerig «armiya» <qad. xit. 戰 (ćèn);
- *bitig «xat» <qad. xit. 筆 (pit);
- qad.uygʻ. küin «oʻrogʻliq xat», Dunay bulgʻorchasida küinig <qad. xit. 卷 (kwén);
- *bengü «abadiy» <qad. xit. 萬古 (manko);
- *čyn «chin, rost» <qad. xit. 貞 (ṭeŋ);
- *deng «teng» <kit.等;
- *dōn «kiyim» <qad. xit. tōn "qora toʻgʻri kiyim";
- *kög «motiv» <qad. xit. 曲 (khok);
- *syr «rang, boʻyoq, lak» <qad. xit. 漆 (shit) yoki 刷 (ṣwat);
- *jinčü «marvarid» <真珠 (ćǝn-ćwa) «haqiqiy marvarid».
A. V. Dibo bu oʻzlashmalarni milodiy III asrda xitoy va turkiy lisoniy aloqalari deb hisoblaydi.[10]
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Izohlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ https://www.academia.edu/40814735/Babayarov_G_Ziyayev_Sh_Orhun_Enas%C3%A5y_bitikt%C3%A5shlari_tili_va_turkiy_tillarning_Proto_Turk_davri_2019
- ↑ Janhunen, Juha. Personal pronouns in Core Altaic (английский) // Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages : книга (сборник статей). — 2013. — 28 Февраль. — С. 223. — ISSN 9789027205995.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 77-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 68-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ https://www.academia.edu/40814735/Babayarov_G_Ziyayev_Sh_Orhun_Enas%C3%A5y_bitikt%C3%A5shlari_tili_va_turkiy_tillarning_Proto_Turk_davri_2019
- ↑ Дыбо А. В.. Лингвистические контакты ранних тюрков. М.: Восточная литература, 2007 — 50-bet.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 74-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ О. А. Мудрак. Заметки о языке и культуре дунайских булгар
- ↑ Сравнительная грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М.: Наука, 2006 — 773-776-bet. ISBN 5-02-032710-7.
- ↑ Сравнительная грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М.: Наука, 2006 — 776-bet. ISBN 5-02-032710-7.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Дыбо А. В. „Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков“. 2012-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 5-avgust.
- „"Ўрхун-Энасой битиктошлари тили" ва туркий тилларнинг прототурк даври“.
- Кызласов И. Л.. Рунические письменности евразийских степей, 2.000 экз, M.: Восточная литература, 1994. ISBN 5-02-017741-5.