Psixiatrik baholash

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Psixiatrik baholash yoki psixologik skrining — bu tashxis qoʻyish maqsadida psixiatriya xizmatidagi shaxs haqida maʼlumot toʻplash jarayoni. Baholash odatda davolash jarayonining birinchi bosqichidir, lekin psixiatrik baholash turli huquqiy maqsadlarda ham qoʻllanilishi mumkin. Baholash ijtimoiy va biografik maʼlumotlar, toʻgʻridan-toʻgʻri kuzatishlar va maxsus psixologik testlardan olingan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Bu odatda psixiatr tomonidan amalga oshiriladi, ammo bu hamshiralar, psixologlar, kasb- hunar terapevtlari, ijtimoiy ishchilar va litsenziyalangan professional maslahatchilarni oʻz ichiga olgan koʻp tarmoqli jarayon boʻlishi mumkin.

Maqsadi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klinik baholash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Psixiatriya tekshiruvi koʻpincha klinik va terapevtik maqsadlarda, shaxsning muammolarini tashxislash va shakllantirish, ularga gʻamxoʻrlik va davolashni rejalashtirish uchun oʻtkaziladi. Bu kasalxonada, ambulatoriya sharoitida yoki uyda baholash sifatida amalga oshirilishi mumkin.

Sud ekspertizasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sud- psixiatriya ekspertizasi bir qancha maqsadlarga ega boʻlishi mumkin. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxsning sudda ishtirok etish huquqiga ega ekanligini aniqlash uchun sud ekspertizasi talab qilinishi mumkin. Agar ruhiy kasallikka chalingan shaxs jinoyat sodir etganlikda aybdor deb topilgan boʻlsa, sudning hukmi haqida xabardor qilish uchun sud-tibbiyot ekspertizasi xulosasi talab qilinishi mumkin, chunki jinoyat sodir etilgan paytdagi ruhiy kasallik jazoni yengillashtiruvchi omil boʻladi. Sud-tibbiy ekspertizasi, shuningdek, shaxsning ruhiy kasalligi va keyingi zoʻravonlik jinoyatlari xavfi oʻrtasidagi munosabatni sharhlash uchun xavfni baholash shaklida ham boʻlishi mumkin.[1]

Tibbiy-huquqiy baholash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Psixiatriya hisoboti fuqarolik sudida dalil sifatida foydalanilganda, masalan, ish bilan bogʻliq stress uchun kompensatsiya yoki baxtsiz hodisa kabi travmatik hodisadan keyin tibbiy-huquqiy psixiatriya ekspertizasi talab qilinadi. Shikastlanish va jabrlanuvchining psixologik holati oʻrtasidagi bogʻliqlikni aniqlash yoki ruhiy zarar darajasini va jabrlanuvchiga toʻlanadigan tovon miqdorini aniqlash uchun psixiatriya ekspertizasi talab qilinishi mumkin.[2] 

Tibbiy-huquqiy psixiatrik baholash bolalar xavfsizligi va bolalarni himoya qilish xizmatlari kontekstida ham qoʻllaniladi. Bolalar psixiatrining baholashi bolaga zoʻravonlik yoki beparvolikning psixologik taʼsiri haqida maʼlumot berishi mumkin. Bolalar psixiatri bolaning ham, ota-onaning ham ruhiy holatini hisobga olgan holda ota -onalik qobiliyatini baholashi mumkin va bundan bolalarni himoya qilish xizmatlari bolani muqobil tibbiy muassasaga joylashtirish kerakmi yoki yoʻqligini hal qilish uchun foydalanishi mumkin.[3] 

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Har qanday psixiatrik baholashning standart qismi bu tarix deb nomlanuvchi ijtimoiy, demografik va biografik maʼlumotlar toʻplamini olishdir. Standart psixiatrik tarix biografik maʼlumotlardan (ism, yosh, nikoh va oila bilan bogʻlanish maʼlumotlari, kasb va birinchi til), taqdim etilgan shikoyat (insonning hozirgi qiyinchiliklarining boshlanishi, tabiati va rivojlanishi haqida maʼlumot) va shaxsiy tarixdan (shu jumladan, tugʻilishning asoratlari, bolaning rivojlanishi, bolalik davrida ota-ona gʻamxoʻrligi, taʼlim va mehnat tarixi, munosabatlar va nikoh tarixi va jinoiy kelib chiqishi). Tarix shuningdek, shaxsning hozirgi ijtimoiy sharoitlari, oilaviy munosabatlari, hozirgi va oʻtmishda spirtli ichimliklar va noqonuniy giyohvand moddalarni isteʼmol qilishi, shuningdek, shaxsning oʻtmishdagi davolanish tarixi (hozirgi va oʻtmishdagi tashxislar va buyurilgan dori vositalaridan foydalanish) haqidagi soʻrovni oʻz ichiga oladi.[4]

Psixiatriya tarixi shaxsning madaniyati va etnik kelib chiqishini oʻrganishni oʻz ichiga oladi, chunki madaniy qadriyatlar inson va uning oilasiga psixologik tanglik bilan munosabatda boʻlish va ruhiy kasallik tashxisiga javob berishga taʼsir qilishi mumkin. Baʼzi xatti-harakatlar va eʼtiqodlar baholanayotgan shaxsdan farqli madaniy kelib chiqishi boʻlgan shifokorlar tomonidan ruhiy kasallikning xususiyatlari sifatida notoʻgʻri talqin qilinishi mumkin.[5]

Ruhiy holatni tekshirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ruhiy holat tekshiruvi (MSE) har qanday psixiatrik baholashning yana bir asosiy qismidir. MSE bemorning hozirgi ruhiy holatini tashqi koʻrinish, munosabat, xatti-harakatlar, nutq, kayfiyat va taʼsir, fikrlash jarayoni, fikr mazmuni, idrok etish, bilish (shu jumladan, yoʻnaltirish, xotira va konsentratsiya), tushuncha va mulohaza va boshqalar.[6]  MSEning maqsadi bemorning ruhiy holatining keng qamrovli tasavvurlar tavsifini olishdir. Maʼlumotlar toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita vositalarning kombinatsiyasi orqali toʻplanadi: biografik va ijtimoiy maʼlumotlarni olishda tuzilmagan kuzatuv, mavjud alomatlar boʻyicha yoʻnaltirilgan savollar va rasmiylashtirilgan psixologik testlar. Psixiatrik tarixda boʻlgani kabi, MSE, agar tekshiruvchi va bemor oʻrtasidagi madaniy farqlar hisobga olinmasa, xatolarga moyil boʻladi, chunki turli madaniy kelib chiqishi shaxslararo xatti-harakatlar va hissiy ifodaning turli normalari bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.[5] MSE demans uchun qisqacha neyro-psixologik skrining testi boʻlgan mini-ruhiy davlat tekshiruvidan (MMSE) farq qiladi.

Jismoniy tekshiruv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻliq fizik tekshiruv keng qamrovli psixiatrik baholashning ajralmas qismi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, jismoniy kasalliklar ruhiy kasalliklarga chalingan odamlarda koʻproq uchraydi, chunki nevrologik va boshqa tibbiy sharoitlar psixiatrik alomatlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Jismoniy tekshiruv tana massasi indeksini oʻlchashni, yurak urishi, qon bosimi, harorat va nafas olish tezligi kabi hayotiy koʻrsatkichlarni, rangparlik va oziqlanish yetishmovchiligini kuzatishni, limfa tugunlarini palpatsiya qilishni, organlarning kengayishini aniqlash uchun qorinni paypaslashni va yurak- qon tomir tizimini tekshirishni oʻz ichiga oladi.[7]

Fiziologik tekshiruvlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Har qanday ruhiy kasallikni tasdiqlovchi fiziologik testlar mavjud boʻlmasa-da, psixiatrik belgilar bilan namoyon boʻlishi mumkin boʻlgan har qanday birgalikda yuzaga keladigan tibbiy holatlarni istisno qilish uchun tibbiy testlardan foydalanish mumkin. Bularga gipo- yoki gipertiroidizmni istisno qilish uchun TSH ni oʻlchash, asosiy elektrolitlar, metabolik buzilishlarni istisno qilish uchun qon zardobidagi kalsiy va jigar fermentlari va tizimli infeksiya yoki surunkali kasalliklarni istisno qilish uchun toʻliq qon tekshiruvi kiradi.[8] Demansni tekshirish sarum vitamin B-12 darajasini oʻlchash, sifilis yoki OIV infeksiyasini istisno qilish uchun serologiya, EEG va kompyuter tomografiyasi yoki MRI tekshiruvini oʻz ichiga olishi mumkin.[9] Antipsikotik dori-darmonlarni qabul qiladigan odamlar dori-darmonlar bilan bogʻliq metabolik sindromni aniqlash uchun plazma glyukoza va lipid darajasini oʻlchashni va yatrogen yurak aritmiyasini aniqlash uchun elektrokardiogrammani talab qiladi.[10]

Baholash vositalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klinik baholash maʼlum kasalliklar uchun simptomlar shkalasidan foydalanish bilan toʻldirilishi mumkin, masalan, depressiya uchun Beck Depressiya inventarizatsiyasi yoki psixotik uchun qisqacha psixiatrik reyting shkalasi (BPRS)[11][12] ijobiy va salbiy sindromlar shkalasi (PANSS) buzilishlar. HoNOS[13] yoki Funksiyani Global Baholash kabi shkalalar faoliyatning global darajasini oʻlchash va davolanishga javobni kuzatish uchun ishlatiladi.

Multidisipliner baholash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kasalxona sharoitida psixiatrik baholash odatda psixiatrik hamshiralar, kasb- hunar terapevtlari, psixologlar va ijtimoiy xodimlarning hissasi bilan koʻp tarmoqli jarayondir.[14] Psixiatr anamnezni oladi va yuqorida aytib oʻtilganidek, ruhiy holatni va jismoniy tekshiruvni oʻtkazadi. Hamshiralikni baholash xavfni baholashni (oʻz joniga qasd qilish, tajovuzkorlik, kasalxonadan qochish, oʻz joniga qasd qilish, kasalxonada jinsiy xavfsizlik va dori-darmonlarga rioya qilish), jismoniy salomatlik tekshiruvini oʻz ichiga oladi, shuningdek, qabul qilinayotgan shaxs va ularning vasiylaridan shaxsiy va sogʻliq haqida maʼlumot olish. Hamshiralikni baholashning bevosita maqsadi parvarish va nazoratning zarur darajasini aniqlash va buzilgan xatti-harakatlarni boshqarish rejasiga ega boʻlishdir.[15] Baholash ijtimoiy va yashash muhitini bevosita kuzatish uchun shaxsning uyiga tashrif buyurishni oʻz ichiga olishi mumkin.[16] Psixologning roli psixologik testlardan foydalanishni oʻz ichiga oladi: Million Klinik Multiaxial Inventarizatsiyasi kabi tuzilgan diagnostika asboblari yoki WISC yoki WAIS kabi psixometrik testlar, diagnostika va odamning muammolarini shakllantirishga yordam beradi. Psixolog psixologik formula yoki xatti-harakatlar tahlilini taqdim etish orqali jamoani baholashga hissa qoʻshishi mumkin, bu tizimli kuzatish orqali yuzaga keladigan muammolarni keltirib chiqaradigan yoki davom ettiruvchi omillarni tahlil qiladi.

Boshqa istiqbollar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  Ushbu maqola goʻyo obyektiv maʼlumotlarni toʻplash, muammolarni aniqlash, muayyan davolanishga olib keladigan tashxisni shakllantirish bilan tibbiy model doirasidagi baholash jarayonini tavsiflaydi, ammo ijtimoiy va hissiy qiyinchiliklarga duch kelgan odamlarni baholashning boshqa usullari mavjud. Oila terapiyasi yoki tizimli terapiya yondashuvi tashxis bilan bogʻliq emas, balki muammoni munosabatlar va aloqa shakllari nuqtai nazaridan tushunishga intiladi. Tizimli anʼana tibbiy baholashning obyektivligiga shubha bilan qaraydi, shaxsning hisobini subyektiv terapiya sifatida koʻradi va tashxisni ijtimoiy qurilgan hodisa sifatida koʻradi. Yechimga yoʻnaltirilgan nuqtai nazardan, baholash ataylab muammolarni aniqlashdan qochadi va kuchli tomonlar va yechimlarni topishga intiladi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Forensic Psychiatry“. MedicoLegal Psychiatry.
  2. ↑ „Overview and comment“,Psychological Trauma: A Developmental Approach Black: . London: Gaskell, 1997. ISBN 978-0-902241-98-5. OCLC 896654729. 
  3. ↑ Assessment of parenting: Psychiatric and psychological contributions Reder: . London: Routledge, 2002. ISBN 978-0-415-11454-7. OCLC 928402930. 
  4. ↑ Treatment Protocol Project 2004, s. 8-10
  5. ↑ 5,0 5,1 Bhugra, Dinesh; Bhui, Kamaldeep (March 1997). „Cross-cultural psychiatric assessment“. Advances in Psychiatric Treatment. 3-jild, № 2. 103–110-bet. doi:10.1192/apt.3.2.103. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Bhugra1997" defined multiple times with different content
  6. ↑ Trzepacz, Paula T.. The psychiatric mental status examination. Oxford: Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-19-506251-9. OCLC 872107901. 
  7. ↑ Garden, Gill (February 2005). „Physical examination in psychiatric practice“. Advances in Psychiatric Treatment. 11-jild, № 2. 142–149-bet. doi:10.1192/apt.11.2.142.
  8. ↑ Dale, Jenny; Sorour, Eman; Milner, Gabrielle (2008). „Do psychiatrists perform appropriate physical investigations for their patients? A review of current practices in a general psychiatric inpatient and outpatient setting“. Journal of Mental Health. 17-jild, № 3. 293–298-bet. doi:10.1080/09638230701498325.
  9. ↑ Treatment protocol project 2004, s. 592
  10. ↑ Marder, Stephen R.; Essock, Susan M.; Miller, Alexander L.; et al. (August 2004). „Physical health monitoring of patients with schizophrenia“. American Journal of Psychiatry. 161-jild, № 8. 1334–49-bet. doi:10.1176/appi.ajp.161.8.1334. PMID 15285957.
  11. ↑ „Brief Psychiatric Rating Scale“. Psychiatry Source. AstraZeneca. 17-iyun 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 2-iyul.
  12. ↑ Treatment protocol project 2004, s. 19
  13. ↑ „Health of the Nation Outcome Scales“. The Royal College of Psychiatrists (2008). Qaraldi: 2008-yil 2-iyul.
  14. ↑ „Comprehensive Psychiatric Assessment Service“. Menninger (2008). Qaraldi: 2008-yil 29-iyun.
  15. ↑ Treatment Protocol Project. Acute inpatient psychiatric care: a source book, 2nd, Darlinghurst, Australia: World Health Organization Collaborating Centre for Evidence in Mental Health Policy, 2003 — 57–62 bet. ISBN 978-0-9578073-1-0. OCLC 223935527. 
  16. ↑ Yellowlees, Peter (1997). „Psychiatric assessment in community practice“. Mental Health Information Centre. 167-jild, № 3. eMJA. 149–56-bet. PMID 9269271. 4–iyul 2008–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2008-06-29.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Psixiatrik_baholash&oldid=3998812" dan olindi