Qadimgi Xorazmning cho‘l qalʼalari

41°55′37.9″N 60°49′19.8″E / 41.927194°N 60.822167°E / 41.927194; 60.822167

Qadimgi Xorazmning choʻl qalʼalari – Elliq Qalʼa (oʻzbek va qoraqalpoqlarning ellik qalʼasi) nomi bilan mashhur boʻlib, Oʻzbekiston va Qoraqalpogʻistondagi choʻl qalʼalaridan biri. Ular YuNESKOning Jahon merosi obyekti maqomining taxminiy roʻyxatiga Qadimgi Xorazm choʻl qalʼalari sifatida kiritilgan^[1].

Geografiyasi

Xorazm vohasi – Gʻarbiy Oʻrta Osiyoda joylashgan Amudaryo deltasining hududi^[2]. Shimolda Orol dengizi, sharqda Qizilqum choʻli, janubda esa Qoraqum choʻli bilan chegaradosh boʻlib, gʻarb tomonida Ustyurt platosi joylashgan. Bugungi kunda mintaqa Oʻzbekiston (shu jumladan Qoraqalpogʻiston Respublikasi) va Turkmaniston oʻrtasida boʻlingan.

Tarixi

Xorazmda paleolit davridan beri odamlar yashab kelgan. Birinchi mustahkamlangan manzilgohlar miloddan avvalgi VII asrlarga toʻgʻri keladi. Xorazm Ahamoniylar imperiyasining vassal davlatiga aylangandan soʻng, qalʼalarning soni va hajmi miloddan avvalgi VI-IV asrlarda koʻpaygan^[3].

Xorazm miloddan avvalgi IV asrdan milodiy I asrgacha mustaqil davlatga aylangan. Yunon tarixchisi Arrian Xorazm podshohi Farazmen va Iskandar Makedonskiyning Samarqandda boʻlganini yozib qoldirgan^[4].

Iskandarning oʻlimidan soʻng, hokimiyat uchun kurashlar boshlanib, Oʻrta Osiyoning koʻp qismi beqarorlashtirilib, koʻchirilgan qabilalar, hatto kushonlar ham gʻarbga koʻchib ketishgan.

IV asrdan boshlab Xorazm hunlar, turklar, keyinroq esa arablarning hujumlariga uchragan. Afrigidlar (305-995) biroz barqarorlik keltirgan, ammo ular oʻz hududlarini va quruqlikdagi savdo-sotiqni himoya qilish uchun Xorazmni mustahkamlashda davom etgan^[5].

Asosiy joylari

Aqchaxon qal’a qadimgi Xorazmdagi eng yirik maskanlardan biri boʻlgan. Miloddan avvalgi II asr boshlarida tashkil etilib, taxminan 350 yil davomida yashab kelgan. Shahar ichidan monumental binolarning izlari: taʼsirchan ustunlar, ustunlar bilan mustahkamlangan devorlar, bezakli shlyapalar va devor rasmlari topilgan.
Ayaz qalʼa arxeologik joy boʻlib, uchta qalʼadan iborat. Qalʼalarning eng qadimgisi miloddan avvalgi IV asrga tegishli. Eng yaxshi saqlanib qolgan qalʼaning izi juda katta boʻlib, oʻlchami 182x152 m ga teng. Devorning qolgan baʼzi qismlarining balandligi esa 10 m ga teng^[3]. Bu yerda ulkan darvoza, tepalari qirrali jangovar devorlar, qalʼalar va gumbazli shiftlarning qoldiqlari mavjud.
Guldursun-qalʼa eramizning VII-VIII asrlarida eski qalʼa poydevorida qurilgan^[1]. Qalʼa keyinchalik XII-XIII asrlarda kengaytirilib, Xorazmdagi eng yirik qalʼaga va oʻrta asr shaharsozlikning goʻzal namunasiga aylangan^[6]. Baʼzi joylarda 15 m balandlikdagi gʻishtli devorlari saqlanib qolinib, bu qalʼa qanchalik hayratlanarli boʼlganligi haqida yaxshi taassurotlar qoldirgan. Afsonalarga koʻra, qalʼa darvozasi malika Guldursun tomonidan oʻz sevgilisi, qalmoq jangchisini kiritish uchun ochib berilgan. U askarlari bilan kirib, qalʼada topilganlarning hammasini oʻldirib yuborgan^[1].
Janbas qalʼaning qurilishi miloddan avvalgi IV asrda boshlangan. Qalʼa devorlarida 2000 askardan iborat garnizon, shuningdek, uy-joy, bozorlar va olov ibodatxonasi ham joylashgan^[1]. U minoralari yoʻqligi bilan Xorazm qalʼalari orasida yagona hisoblanadi^[6].
Qizil qalʼa „Qizil qalʼa“ degan maʼnoni anglatadi. U eramizning I-IV asrlari orasida Topraq qalʼa bilan bir vaqtda qurilib, soʻng XII asrda moʻgʻullar istilosidan himoyalanish uchun qayta tiklangan^[1]. Bu qalʼa kvadrat shaklda qurilib (koʻpchiligi toʻrtburchaklar), devorlarning baʼzi qismlari hozirgacha 16 m balandlikda joylashgan.
Topraq qalʼaning maydoni 17 gektar boʻlib, toʻrtburchak shaklda qurilgan^[6]. Oʻzining eng yuqori choʻqqisiga 2500 kishi sigʻgan. Topraq qalʼa ham qalʼa, ham qirollik qarorgohi boʻlib, arxeologlar qalʼa ichida taxt xonasi, olov ibodatxonasi va qurol-yarogʻ omborini topgan^[1]. Qadimiy kanallar tizimi shaharga Amudaryoning qurib qolgan shoxidan suv olib kelgan^[3]. Saroy Markaziy Osiyodagi Kushonlar davridan beri saqlanib qolgan eng katta va eng yaxshi yodgorlik inshootlaridan biri.

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 „Desert Castles of Ancient Khorezm“ (en). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.
↑ Brite, Elizabeth. "Irrigation in the Khorezm oasis, past and present: a political ecology perspective". Journal of Political Ecology. https://www.researchgate.net/publication/323102344.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 „The Golden ring of Khorezm“. unesdoc.unesco.org. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.
↑ Steele, R. B. (1919). "Curtius and Arrian: Part I". The American Journal of Philology 40 (1): 37–63. doi:10.2307/289312.
↑ Bosworth, Edmund C. Āl-e Afrīḡ. Encyclopaedia Iranica, 1984 — 743–745-bet.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 „Desert Castles of Ancient Khorezm“ (en). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.

[:1-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 „Desert Castles of Ancient Khorezm“ (en). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.

[2] Brite, Elizabeth. "Irrigation in the Khorezm oasis, past and present: a political ecology perspective". Journal of Political Ecology. https://www.researchgate.net/publication/323102344.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 „The Golden ring of Khorezm“. unesdoc.unesco.org. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.

[4] Steele, R. B. (1919). "Curtius and Arrian: Part I". The American Journal of Philology 40 (1): 37–63. doi:10.2307/289312.

[5] Bosworth, Edmund C. Āl-e Afrīḡ. Encyclopaedia Iranica, 1984 — 743–745-bet.

[:2-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 „Desert Castles of Ancient Khorezm“ (en). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]