Qarabura

Avliyo Qorabura haqidagi yozma maʼlumotlardan koʻra ogʻzaki rivoyatlar bizning davrimizga koʻproq etib kelgan.

Afsonalar avliyoning umri haqida emas, balki uning vafotidan bir necha asrlar o'tib sodir bo'lgan mo''jizalar haqida. Balki qariyb chorak asr davomida ateizmga shoʻngʻishning taʼsiri shudir, balki oʻtmishdagi afsonalar oʻtmishdagidan koʻra muhimroq boʻlgan dir. Avliyoning mo''jizalari 20-asrda qayd etilgan. Avliyo haqidagi shubhasiz haqiqat shundaki, u haqiqiy tarixiy shaxsdir. Yaʼni, uning yashagan muhiti va vaqti, taxminiy boʻlsa ham maʼlum. Koʻpgina tadqiqotchilarning fikricha, avliyo Qorabura Xoja Ahmad Yasaviyning zamondoshi hisoblanadi.

Tadqiqotchi S.Tabirizuli oʻzining „Qorabura avliyo“ asarida avliyo Qorabura haqidagi koʻplab afsonaviy va tarixnavislik maʼlumotlarini taqdim etadi. Ularni umumlashtirib, quyidagi xulosaga kelamiz:

• "Qorabura avliyo Aristonbob va Xoʻja Ahmad Yasaviylarning zamondoshi; yaʼni 11-asr oxiri va 12-asrning birinchi yarmida yashagan tarixiy shaxs.
• Qorabura avliyosi qoraxoniylar hukmdori Hasan (Xorun) Bograxon boʻlishi mumkin.
• Bundan xulosa qilish mumkinki, Qorabura muqaddas avliyo, soʻfiylik asoschilaridan biri yoki bu taʼlimotning rivojlanishiga fidokorona yordam bergan davlat arbobi (Amir Temir) kabi edi;
• Qorabura nomini shiorga aylantirgan tama qabilasining nomi Qoraxondar davlatidagi yagma qabilasi nomining oʻzgartirilgan shakli;

Avliyomiz haqida tadqiqot olib borgan Jarilqosin Boʻranboy oʻzining „Qarabura“ risolasida quyidagi xulosa va bashoratlarni aytadi:

• Qorabura avliyoning Gʻarbiy Qoraxon davlati hukmdorlaridan biri Ibrohim ibn Nosirning avlodi ekanligi;
• Qorabura avliyo Xoja Ahmetning zamondoshi, Xoja Ahmad Yassaviyning jasadini yuvgan, kafanlagan, dafn marosimini oʻtkazgan shaxs;
• „Karabura“ soʻzi „Kara Bogra“ soʻzidan olingan boʻlib, bu tushuncha Qoraxon davlati hukmdorlarining avlodlari;
• Qorabura avliyosining ismi Oqtan Sofi;

Bu borada taniqli adib Abish Kekilboyevta oʻz fikrlarini bildirdi. U „Yurt va jasorat“ sarlavhali maqolasida masalani har tomonlama koʻrib chiqib, quyidagi xulosalarga keladi.

• „Karabura — tamaslar islom dinini qabul qilib, Qoraxon davlati tarkibida boʻlgan davrdagi shior“;
• Qorabura X-XI asrlarda yashagan;

Qoraburaning avliyo Yassaviyning zamondoshi boʻlganligiga „Xo'ja Ahmad Yassaviyni Qorabura avliyo dafn etishi haqida“ rivoyati kiradi. 20-asrning 80-yillarida R.M.Mustafina tomonidan hujjatlashtirilgan, buni qogʻozga tushirib, oʻz monografiyasida nashr ettirdi. Unda shunday deyilgan: " Janubiy Qozogʻistonda avliyo Qorabura, toʻgʻrirogʻi Avliyo Buraxon gumbazi bor. Shirakshchi va mahalliy hududning qadimiy tarixini yaxshi biladigan shaxsning soʻzlariga koʻra, Qorabura avliyosining asl ismi Burhonadzor. U Qoraxon sulolasiga asos solgan, islomni birinchi boʻlib qabul qilgan mashhur qoraxonning hamrohi boʻlgan va Auli-Ota (Jambil) shahrida dafn etilgan. Buraxon Oqtan soʻfiyning oʻgʻli boʻlib, qabri Qiziloʻrda viloyatida joylashgan… Buraxonning mashhurligi uning Xoʻja Ahmad Yasaviyni dafn etishi haqidagi afsonaning tarqalishi bilan bogʻliq. Rivoyatlarga koʻra, Xoʻja Ahmet Yasaviy oʻlimidan oldin qora tuyaga mingan odam kelib, uni dafn etishi haqida ogohlantirgan. U kishidan boshqa hech kim avliyoning jasadiga tegishga haqli emas edi.Bu avliyo aytganidek boʻladi. Xoʻja Ahmad Yassaviy vafotidan koʻp oʻtmay oq chopon kiygan, dogʻsiz tuyaga minib, yoniga koʻza osilgan, tanasini yuvish uchun suvi bor bir kishi keladi. U dafn marosimini oʻtkazadi va boshqa marosimlarni bajaradi.Hamma narsani tugatgandan soʻng, yangi odam Turkistondan janubga yoʻl oladi. Bu vaqt ichida u hech narsa yemaydi va ichmaydi. Bir qishloqqa kelib, shu yerda vafot etdi.Buraxon vafot etgan joyda dafn etilgan va boshiga gumbaz oʻrnatilgan. Yangi odam kimligini bilmaganlar uni „Qarabura“ deb atashadi. Notanishning tagida minayotgan qora buqa edi.Bu soʻzlardan avliyoning ismi paydo boʻladi.

R.M.Mustafina tomonidan qayd etilgan ikkinchi maʼlumotga koʻra, "Avliyo Qarabura qozoq urugʻidan — Tama. Maʼlum boʻlishicha, u Turkistondagi Xoʻja Ahmad Yassaviyga uylanish uchun tuya olib kelgan. U olib kelgan ot oʻnta tuya koʻtaradigan darajada edi. Shuning uchun u Qorabura avliyo deb nomlanadi.

Qorabura avliyo va Xoʻja Ahmad Yassaviyning yaqinligi va doʻstligini koʻrsatadigan yana bir fakt quyidagi rivoyatdir. "Allohning irodasi bilan Ahmadga Makkada juma namozini oʻqish uchun oq bura beriladi. Buni koʻrgan odamlar uni avvalgidan ham koʻproq hurmat qilishadi. Bu sharaflarga ishonmasligini bildirgan bir kishi Ahmadning oldiga kelib: „Sen odamlarni aldayapsan“, dedi. Ahmad hech qanday norozilik bildirmaydi va: „Agar xohlasangiz, juma namoziga Makkaga birga boraylik“, dedi. Xoʻja Axmat odamni mindirib: „Koʻzingni yum, pastga qarama“, deb ogohlantiradi. Lekin koʻzini chidamay ochganida, tuyadan dumalab tushdi. Bu vaqtda qora bura mingan odam uni osib, eson-omon yerga olib keladi. U har juma kuni Xoja Ahmat bilan Makkaga borib namoz oʻqigan, Qoraburaning mehribon avliyosi edi.

Tarixiy rivoyatlarda aytilishicha, bobomiz Qorabura ikki qizi boʻlgan. Maʼlumki, Qoraxon davlatining asosini turkiyzabon yagʻma va shigʻil qabilalari tashkil qilgan. Qabilalarning totemlari xonlarning oʻziga tegishli boʻlgan. Shigʻillar totemi sher boʻlib,Oʻrta Osiyo adabiyotida sher tarzida yozilgan. Yagʻma qabilasining totemi bura boʻlib, adabiyotda „bogra“ tarzida uchraydi. Bu ikki nom: „Arslonxon“ va „Bogʻraxon“ nomlariga Qoraxon davlati hukmdorlari qoʻshgan. Bu yerda " Arslonxon " Buyuk Xonni, „ Bograxon“ kichik xonni bildiradi.

„Tamgashxon“, „Tabgashxon“ -Qoraxon davlati hukmdorlarining oliy mansabdori, lavozimi-xonlar xoni. Samarqandda hukmronlik qilgan qoraxonlar oilasining oxirgi xoni Ibrohim bu lavozimi bilan tanga zarb qilgan", — deb yozadi ensiklopediya. Bu yerda „tabgʻash“ qoʻshma soʻzimiz „yagʻm“dan olingan emas, u alohida, mustaqil soʻz boʻlib, mustaqil maʼnoga ega. Biz qoʻshmoqchi boʻlgan ikkinchi narsa, "Bogʻraxon " va " Tamgashxon " unvonlari faqat taxtni egallab turgan qoraxon sulolasi vakillariga berilgan, shuning uchun biz Qorabura nomini bogʻlash mantiqqa toʻgʻri kelmaydi, deb hisoblaymiz. „Bogʻraxon“ unvoni va uni shu soʻzdan izlash masalasi boʻlib, Gʻarbiy Qoraxoniylar davlatida sulolalar roʻyxatida boʻladi. Ibrohimxondan keyin " Bogʻraxon " unvoni unvon sifatida qoʻllanilmaydi.

Oʻrta Osiyoning 11-12-asrlardagi siyosiy tarixiga nazar tashlasangiz, ajdodlarimiz Xoʻja Ahmad Yassaviy va Qorabura zamonlari notinch va notinch yillar boʻlganiga amin boʻlamiz. Agar XII asrning birinchi yarmi va oʻrtalari- avliyolar Yassaviy va Qoraburalarning ongli hayoti haqida gapiradigan boʻlsak, bu yillarda quyidagi yirik siyosiy voqealar sodir boʻldi:

• 1130—40-yillar boshi — Mauerannahr qoraxoniylar tomonidan qoraxonlar sulolasidan tortib olindi va qoraxonlar sulolasi qoraxoniylar gurxonlariga siyosiy qaram boʻlib qoldi;
• 1141-yildagi Katuan jangi — Mavarannahrda siyosiy jihatdan hukmron Saljuqiylar davlatining zaiflashuvining boshlanishi;
• 1150-yillar — Xorazmning mustahkamlanishi va uning mustaqillik yoʻlida Saljuqiylar davlati bilan olib borgan urushlari;
• 1160-yillar — Xorazmning Mauerennahr ishiga aralashishi;
• 12-asrning 30-60-yillaridagi individual janglar va janglar;

Endi bobomizning tugʻilgan yili haqida gapiraylik. J.Muratboev toʻplagan materiallarda Qorabura avliyo Xoʻja Ahmad Yasaviydan 10 yosh kichik ekanligi aytiladi. Shu bir davlatdan olingan maʼlumotlardan tashqari, bobomizning tugʻilgan yili haqida maʼlumot yoʻq. Shuning uchun biz,Qorabura, avliyo Qoraburaning tugʻilgan yilini aniqlash uchun ushbu maʼlumotlarni asos qilib olamiz. Zamonaviy tadqiqotchilarning aksariyati Xoja Ahmad Yasaviyning tavallud yili sifatida 1094-yilni koʻrsatadi. Biz ham bu fikrga qoʻshilamiz va Qorabura avliyomizning tavallud yili 1104-yil deb hisoblaymiz.

Qorabura avliyosining diniy dunyoqarashi va maʼnaviyat yoʻnalishlarining shakllanishi haqida gapirganda, alohida, bir yarim manbalar uning kelib chiqishini bugungi Oʻzbekistondagi muqaddas Nur-ota yoki Nurotov bilan bogʻlashini alohida taʼkidlash joiz. Ota Nur bilan bogʻliq tadqiqotlar olib borgan va oʻzining mustaqil nuqtai nazarini bildirgan manxistaulik tadqiqotchi Qoʻndibay Serikbol birodarimiz „Argʻiqozoq mifologiyasi“ nomli 4 jildlik toʻrt jildlik asar yozgan edi:

„Nurotau“—Oʻzbekistonning hozirgi Samarqand va Sirdaryo viloyatlari hududida , Navoiy shahri yaqinida (70—80 km) Nurotov tizmasi va uning atrofi. Bu tog 'tizmasi qadimgi Soʻgʻdi va Buxoro Jazira (Zarafshon) hududini Qizilqumning issiq qumlaridan ajratib turadi, Qizilqum dasht va qumlari esa togʻning shimoli va shimoli-sharqida Sirdaryo pasttekisligigacha choʻzilgan. Bu togʻ hududida xuddi shu nomdagi shaharcha boʻlib, hozirgi Nur (Nur-ota) — Buxoro viloyatining eng shimolida joylashgan shahar.

Qorabura avliyoning otasi dindor boʻlgani, Nurota jome masjidida tahsil olgani, keyinroq masjid ochgan va yosh bolalarga dars bergani, oʻsha hududda islom dinini targʻib qilganlardan biri boʻlganligi ham xalq adabiyotida aytiladi.

Afsonaviy materiallardagi Qorabura avliyoning otasi Abdi Tamaning diniy savodxonligi, masjid qurdirgani fikrimizni tasdiqlaydi. Tamaslar Nurota yaqiniga 10-asr oxiri—11-asr boshlarida kelgan deb hisoblasak,1104-yilgacha, yaʼni Qorabura avliyo tugʻilgunga qadar 3-4 yoki 4-5 ajdodlari koʻchirilgan.Buxoro va Samarqand kabi yirik diniy markazlar bilan tutashgan davlat rahbarlarining islom dinining tarqalishiga taʼsiri Nurota hududidagi turkiyzabon qabilalar tomonidan islom dinini tezda qabul qilishga olib keldi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shúki, Qorabura avliyo tugʻilgunga qadar islom dini ularning maʼnaviy hayotining oʻzagi va asosiga aylangan. Avliyo Qarabura bu anʼana va yoʻlni davom ettiradi.

Ikkinchidan, Nurota viloyatining muqaddas maskan hisoblanishi, oʻsha hududda avliyolar qabrining koʻpligi, ziyoratchilarning koʻpligi Qorabura avliyoning yoshligidanoq islom diniga yaqin boʻlishiga taʼsir qilgan. Bunday afsonaviy maʼlumotlarning tarixiy haqiqatga yaqinligi bizni oʻsha maʼlumotlarga alohida eʼtibor qaratishga chorlaydi. Qorabura avliyoning yoshligi qanday oʻtganini aniq aytish imkoni boʻlmasa-da, u otasi Abdi Tama masjidida tahsil olgan, deyishga asos bor. Shundan soʻng avliyoning taʼlimini Buxoroda davom ettirishi tabiiy.

1159-yilda Xoja Ahmet Yasaviy Yasi shahriga kelganidan keyin oʻz kursini shu hududda davom ettiradi. Uning maktabiga koʻchmanchi qipchoq qabilalarining vakillari kelib, murid boʻlib, soʻfiylik yoʻlidan yura boshlaganlar. Uning hamrohlari, izdoshlari va shogirdlari Islom dinini targʻib qilish uchun Sir daryosining quyi oqimi boʻyidagi shaharlar va Janubiy Qozogʻistonga tutash aholi punktlariga yuborilgan. Avliyo Qarabura Janubiy Qozogʻistonning eng shimoliy qismidagi oʻrta asrlardagi Soʻzoq shahriga keladi. Oʻsha davrda Soʻzoq keng maʼnoda qipchoqlarga tegishli boʻlgan shahar edi.Tama qabilalarining aksariyati shu hududda istiqomat qilganligi sababli Qorabura avliyo Qorabura tufayli islomni qabul qilgan. Balki, Soʻzoq va uning hududida yashovchi tama qabilalarining boshliqlari Qoraburani avliyoga taklif qilishgandir. Bu qism biz uchun toʻliq tushunarli emas. Vaholanki,Qorabura avliyo umrining soʻnggi yillari Soʻzoq hududida oʻtadi.Mintaqadagi qabilalarning maʼnaviy hayotida katta oʻzgarishlar kiritgan, islomga koʻzini ochgan avliyo Qorabura mahalliy qabilalar uchun juda hurmatli shaxsga aylanadi.

Aftidan, 12-asrning oxirida Sozoq hududida tama qabilalari yashagan, chunki barcha qozoq urugʻlari orasida faqat Tama qabilasi Qoraburani avliyo deb atagan. Hali tirikligida ham oʻzining adolati, zukkoligi, uzoqni koʻra bilishi, moʻjizaviy harakatlari bilan xalqni lol qoldirgan, sehrlab qoʻygan Qorabura bobomizni xalq avliyo deb atadi. Bobomizning ruhi shu qadar kuchliki, vafotidan 1000-yil oʻtgan boʻlsa-da, mahalliy Soʻzoq mahallasi aholisi kechagina uchrashgan avliyodek unga sigʻinadilar.

Bobomiz qaysi yili vafot etgani nomaʼlum. Rivoyat va rivoyatlarga koʻra, bobomiz 1166-yildan soʻng Xoʻja Ahmad Yassaviyning dafn marosimini oʻzi olib ketib vafot etgan. 70-80 yil davom etganini eʼtiborga olsak, bobomiz 1174—1184-yillar oraligʻida oʻsha dunyoga sayohat qilgan deyish mumkin.

Qoraburaning vafotidan keyin mahalliy xalq uni juda hurmat qilgan va Soʻzaq shahrida dafn etilgan. Avliyoning oromgohi mahalliy aholining ziyoratgohlaridan biriga aylanib, turli xastaliklarga chalingan, qalbi dardga chalingan insonlar tunab turadigan maskanga aylangan.