Kontent qismiga oʻtish

Qrim tatarlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Qirim tatarlaridan yoʻnaltirildi)
Bu maqola Qrimlik tatarlar haqidadir. Volga daryosi atrofida yashovchi xalq — Volga-Ural tatarlari bilan adashtirmang.
qrim tatarcha: Къырымтатарлар
Hozirgi joylashuv areali va aholi soni
Til
Dini Sunni Islam
Oʻxshash xalqlar Urums, Qaraimlar, Qrimchaklar, Loʻli, Lipka tatarlari, Turk, Ozarbayjonlar, Italyanlar

Qrim tatarlari (qrim tatarcha: Къырымтатарлар) yoki Qrimliklar (qrim tatarcha: Къырымлылар) Qrimda tugʻilgan turkiy etnik guruh va millat. Qrim tatarlarining vujudga kelishi, shakllanishi va etnogenezi 13-17-asrlarda sodir boʻlib, 10-asrda Qrimda paydo boʻlgan kumanlarni Qrimda qadim zamonlardan beri yashab kelgan va asta-sekin tatarizatsiyaga uchragan boshqa xalqlar, shu jumladan yunonlar, italyanlar bilan birlashtirgan, armanlar, gotlar, sarmatlar va boshqalar iborat hisoblanadi[9][10].

Qrim tatarlari etnogenez davridan to 19-asr oʻrtalarigacha Qrim aholisining koʻp qismini, 19-asr oxirigacha esa eng katta etnik aholini tashkil qilgan[11][12]. Rossiya Imperiyasi 1783—1900-yillar oraligʻida jismoniy zoʻravonlik, qoʻrqitish, majburan koʻchirish va qonuniylashtirilgan kamsitish usullari yordamida Qrim tatarlarini Qrim hududidan tozalashga urindi. Turli xil qiynoqlar taʼsirida Tatarlar Qrimdan hijrat qilishdi. Biroq, bu Qrim-tatar madaniy unsurlarini (hech boʻlmaganda Romanovlar sulolasi davrida) butunlay yoʻq qilishga olib kelmadi, ammo Sovetlar davrida Qrim tatarlari Qrim yarim orolidan deyarli butunlay haydalgan[13]. Qrim Ikkinchi jahon urushi davrida Berlin-Rim oʻqi kuchlaridan qaytarib olingandan soʻng deyarli darhol 1944-yil may oyida SSSR Davlat mudofaa qoʻmitasi Qrimdan barcha qrim tatarlarini, shu jumladan Sovet Armiyasida xizmat qilgan qrim tatarlarining oilalarini boshqa oʻlkalarga deportatsiya qilishni buyurdi. Deportatsiya qilinganlar poyezd va vagonlarda Markaziy Osiyoga, birinchi navbatda Oʻzbekistonga olib ketilgan. Qrim tatarlari deportatsiyalar natijasida oʻz aholisining 18-46 foizini yoʻqotgan[14]. 1967-yildan boshlab bir necha kishiga Qrimga qaytishga ruxsat berildi va 1989-yilda Sovet Ittifoqi Oliy Kengashi Qrim tatarlarining oʻz vatanlaridan koʻchirilishini gʻayriinsoniy va qonunsizlik deb qoraladi, biroq 1989-yilda tatarlarning toʻliq qaytish huquqi siyosatga aylangunga qadar faqat kichik bir qismi qaytishga muvaffaq boʻldi.

Yevropa Ittifoqi va xalqaro tub aholi guruhlari ularning mahalliy xalq maqomida bahslashmaydi va ular 2014-yildan boshlab rasman Ukrainaning tub xalqi sifatida tan olingan[15][16]. Hozirgi Rossiya maʼmuriyati ularni „milliy ozchilik“ deb hisoblaydi, lekin mahalliy xalq emas[17][18] va ular Qrimning asosiy xalqi ekanligini inkor etishda davom etmoqda, garchi Sovet Ittifoqi ularni deportatsiya qilinishidan va keyinchalik Qrim Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (Qrim ASSR) tarqatib yuborilishidan oldin mahalliy deb hisoblagan[19][20][21][22]. Bugungi kunda Qrim tatarlari Qrim aholisining taxminan 15% ni tashkil qiladi[23]. Turkiya va Oʻzbekistonda qrim-tatar diasporasi saqlanib qolgan. Qrim tatarlari 1991-yildan beri Vakil qilinmagan Millatlar va xalqlar tashkiloti (UNPO) aʼzosi hisoblanadi[24].

Tarqalishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim-tatar diasporasi

2001-yilgi Ukrainada aholini roʻyxatga olish vaqtida 248,2 ming Ukraina fuqarolari oʻzlarini Qrim tatarlari deb bilishgan, ularning 98 foizi (yoki taxminan 243,400) Qrim Avtonom Respublikasida istiqomat qiladi[25][26]. Qoʻshimcha 1800 (yoki taxminan 0,7%) Sevastopol shahrida, shuningdek Qrim yarim orolida, lekin avtonom respublika chegarasidan tashqarida yashagan[25].

Markaziy Osiyoda, asosan Oʻzbekistonda 150 mingga yaqin Qrim tatarlari muhojirlikda qolmoqda. Turkiyadagi Qrim tatarlarining rasmiy soni 150 ming, baʼzi Qrim-tatar faollari esa bu raqamni 6 millionga yaqin deb hisoblamoqda. Faollarning fikriga koʻra bu raqamga bir million tatar muhojirni Turkiyaga hijrat qilishi va bu sonni oxirgi yuz yil ichida tugʻilish koʻrsatkichiga koʻpaytirish hisob qilindi[1]. Turkiyadagi qrim-tatarlar asosan Eskishehir viloyatida istiqomat qiladi, ular 18-asr oxiri, 19-asr va 20-asr boshlarida Turkiyaga hijrat qilganlarning avlodlaridir[1]. Ruminiya va Bolgariyaning Dobruja viloyati 27 000 dan ortiq qrim tatarlari yashaydi, aksariyati Ruminiyada va 3 000 ga yaqini chegaraning Bolgariya tomonida rumin tatarlari yashaydi[4].

Subetnik guruhlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qrim tatarlari va mulla.  1862-yil

Qrim tatarlari uchta subetnik guruhga boʻlingan:

  • 1944-yilgacha Qrimning togʻli qismida istiqomat qilgan tatlar (Kavkaz mintaqasida yashovchi eroniy tat xalqi bilan adashtirmaslik kerak) asosan kumanlar, yunonlar, gotlar va boshqa xalqlardir, chunki Qrimdagi tatlar ham ellin Urum xalqi deb atalgan. Qrimda joylashgan yunonlar Rossiya Imperiyasi tomonidan Mariupol atrofidagi hududga surgun qilingan[27]; Tat atamasi 8-asr Oʻrxun bitiklarida „boʻysundirilgan chet el xalqini“ bildiradi. Bu yozuv 17-asr Qrim hududida xon hukmronligi ostida yashovchi mahalliy aholi boʻlmagan (yaʼni turkiy boʻlmagan) turli xalqlarni, ayniqsa yunonlar, italyanlar hamda Qrimning janubiy togʻli qismida yashovchi gotlar va alanlarning avlodlarini bildirgan boʻlsa kerak[28].
  • 1944-yilgacha yarim orolning janubiy qirgʻogʻida yashagan va 14-asrgacha xristian diniga eʼtiqod qilgan yaliboylular;[27]
  • Noʻgʻaylar (hozirgi Rossiyaning janubida yashovchi qarindosh noʻgʻaylar bilan adashtirmaslik kerak) — Qrim choʻlining sobiq aholisi hisoblanadi[27].

Tarixchilarning taʼkidlashicha, Qrimning markaziy va janubiy qismlarida joylashgan togʻli qismlari (Tatlar) va Qrimning janubiy qirgʻogʻi (Yaliboyu) aholisi Pontiya yunonlari, armanlar, skiflar, ostgotlar (qrim)larning bevosita avlodlari boʻlgan. Gotlar va Qipchoqlar Kumanlar bilan bir qatorda, shimoliy dashtning soʻnggi aholisi esa Qrim xonining qoʻl ostidagi Qora dengizdagi Noʻgʻay Oʻrdasining avlodlarini ifodalaydi[29][30]. Asosan 16-asrda sodir boʻlgan tatarlashuv jarayoni janubiy qirgʻoqdagi yunonlar, armanlar, italyanlar va usmonli turklari, markaziy togʻlarda gotlar va turkiy tilli qipchoqlarning qorishmasi orqali madaniy birlik tuygʻusini keltirib chiqargan deb taxmin qilinadi va dashtning kumanlari va Qrim-tatar etnik guruhining shakllanishini vujudga keltirgan[31][32][33]. Biroq Kuman tili Qrim-tatarlarining hozirgi tilining bevosita ajdodi hisoblanadi[34][35][36][37]. Qrim tatarlarining etnogenezi Qrimda sodir boʻlgani va 2500-yildan ortiq davom etgan bir necha bosqichlardan iborat boʻlgani genetik tadqiqotlar bilan isbotlanganki, komponentlar 2,5 ming yildan koʻproq vaqt davomida, keyinchalik esa Qrimning shimoliy dasht hududlarida Qrim tatarlari genofondida ham dastlabki maʼlumotlar saqlanib qolgan[38][39][40].

Moʻgʻullarning qipchoqlarni bosib olishi tatar deb atala boshlagan qipchoq tilida soʻzlashuvchi aholi ustidan moʻgʻul hukmron sinfi bilan qoʻshilib, oxir-oqibat Qrim yarim orolidagi armanlar, italyanlar, yunonlar va gotlar kabi boshqa etnik elatlarni oʻziga singdirib, zamonaviy jamiyatni shakllantirishga olib keldi. Qrim-tatar xalqi Sovet deportatsiyasigacha Qrim tatarlari tatar, qipchoq, noʻgʻay va tatarlashgan gotlarning „tat“ avlodlari va boshqa turklashgan xalqlar oʻrtasida farqlashlari mumkin edi[41].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim tarixi

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dasht Qrim tatarlari
Tat va Yaliboylu Qrim tatarlari

Qrim tatarlari Qrimda xalq sifatida shakllangan va turli tarixiy davrlarda Qrimda yashagan turli xalqlarning avlodlaridir. Qrimda turli davrlarda yashagan va qrim tatar xalqining shakllanishida ishtirok etgan asosiy etnik guruhlar tauriylar, skiflar, sarmatlar, alanlar, yunonlar, gotlar, hunlar, Bolgarlar, xazarlar, pecheneglar, kumanlar, italyanlar va cherkaslar. Bu xilma-xil etnik konglomeratning yagona Qrim-tatar xalqiga birlashishi asrlar davomida sodir boʻldi. Bu jarayonda birlashtiruvchi unsurlar hududning umumiyligi, turkiy til va islom dini edi[42][43][44][20][45][46].

15-asrning oxiriga kelib, mustaqil Qrim-tatar etnik guruhining shakllanishiga olib kelgan asosiy shart-sharoitlar yaratildi: Qrimda Qrim xonligining siyosiy hukmronligi, turkiy tillar (Qrim-qipchoqlar hududida) asosiy tilga aylandi va islom butun yarim orolda davlat dini maqomiga ega boʻldi. Qrimning kuman aholisining ustunligi bilan „tatarlar“ nomini, islom dinini va turkiy tilni oldi va yarim orolning koʻp millatli konglomeratini birlashtirish jarayoni boshlandi, bu Qrim-tatar xalqining paydo boʻlishiga olib keldi[20]. Bir necha asrlar davomida, Kuman tili asosida sezilarli oʻgʻuz bilan taʼsiri, qrim-tatar tili rivojlangan[47][48][49][50].

Oltin Oʻrda va Qrim xonligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Qrim xonligi
Yana qarang: Oltin Oʻrda
Oʻzbekxon masjidi — Qrimdagi eng qadimiy masjidlardan biri. U 1314-yilda Oltin Oʻrda hukmronligi davrida yarim orolda qurilgan

13-asr boshlarida Qrimda allaqachon turkiy xalqlar — kumanlardan tashkil topgan aholining aksariyati Oltin Oʻrda tarkibiga kirdi. Qrim tatarlari asosan 14-asrda islomni qabul qildilar va keyinchalik Qrim Sharqiy Yevropadagi islom sivilizatsiyasi markazlaridan biriga aylandi. Xuddi shu asrda Oltin Oʻrdaning Qrim Ulusida separatizm tendentsiyalari paydo boʻldi. Qrimning Oltin Oʻrdadan de-fakto mustaqilligi Oltin Oʻrdaning qudratli xoni Toʻxtamishning qizi va Noʻgʻay Oʻrdasi asoschisi Edigeyning rafiqasi malika Canike (xonim)ning hukumronligi boshidan beri hisoblanishi mumkin. Uning hukmronligi davrida 1437-yilda vafotigacha Qrim taxti uchun kurashda Hoji Garayni qattiq qoʻllab-quvvatladi. Canike vafotidan soʻng Qrimdagi Hoji Garayning ahvoli zaiflashdi va u Qrimdan Litvaga ketishga majbur boʻldi[51].

Qrim tatarlari 16-18-asrlarda Usmonlilarning vassal davlati boʻlgan Qrim xonligi davrida millat sifatida vujudga kelgan[52]. Rossiyalik tarixchi, tarix fanlari doktori, Rossiya Imperiyasi Fanlar akademiyasi professori Ilya Zaytsevning yozishicha, tarixiy maʼlumotlar tahlili Turkiyaning Qrim siyosatiga taʼsiri eski turk manbalarida qayd etilganidek yuqori boʻlmaganligini koʻrsatadi[53]. Qrimning turkiyzabon aholisi asosan 14-asrda Oltin Oʻrda xoni Oʻzbekxon Islom dinini qabul qilganidan keyin uninng dinini qabul qilgan edi[54]. 1736-yilda Rossiya Qrimga birinchi bostirib kirganida, xonning arxivlari va kutubxonalari butun islom olamida mashhur boʻlgan va Qrim-Garay xonligi davrida Aqmesjit shahri suv quvurlari, kanalizatsiya va Fransuzlarning Molièrening teatri bilan jihozlangan edi. Kezlev porti, Rotterdam porti va Baxchisaroy bilan solishtirganda, Yevropaning eng toza va yashil shahri sifatida taʼriflangan[55].

Baxchisaroydagi Qrim xoni saroyi, Karlo Bossoli

1441-yilda Qrimning bir necha kuchli urugʻlari, jumladan Oltin Oʻrda urugʻlari Shirin va Barin, Kuman urugʻi va Qipchoq vakillaridan Xoji Garayni Qrimga hukmronlik qilishga taklif qilish uchun Buyuk Litva knyazligi elchi yubordi. U 1783-yilda Qrim xonligi Rossiya tomonidan anneksiya qilinguncha hukmronlik qilgan Garaylar sulolasining asoschisi boʻldi[56]. Hoji I Giray Chingizxonning nabirasi va Joʻjixon o'g'li Oltin Oʻrda xoni Batuxonning avlodidan edi. Xojining oʻgʻli Mengli Garay I davrida Buyuk Oʻrda qoʻshini hali ham mavjud boʻlgan va keyinchalik shimoldan Qrimga bostirib kirdi. Qrim xoni umumiy jangda gʻalaba qozondi. Oʻrda ushbu jangdan so'ng mavjud boʻlishni toʻxtatdi va Qrim xoni Buyuk Xon va bu Oltin O'rda davlatining vorisi deb tan olindi[56][57]. Oʻshandan beri Qrim xonligi 18-asr boshlarigacha Sharqiy Yevropadagi eng kuchli davlatlar qatorida edi[58]. Xonlik rasman 1580-yildan keyin katta muxtoriyatga ega boʻlgan Usmonli imperiyasining vassal davlati sifatida faoliyat yuritgan Moskva buyuk knyazligi va Litva Hamdoʻstligi[59] xonga har yili oʻlpon toʻlagan[60][61] (1700[62] va 1699-yilgacha). 17-asrda Qrim tatarlari Bogdan Xmelnitskiy boshchiligidagi Ukraina kazaklariga mustaqillik uchun kurashda yordam berishdi, bu ularga Polsha qoʻshinlari ustidan bir nechta hal qiluvchi gʻalabalarni qoʻlga kiritishga imkon berdi[63].

Qrimning 1774-yildagi fransuz tilidagi xaritasi asosan turkiy joy nomlarini koʻrsatadi.
Qrim xoni va Bogdan Xmelnitskiy namoz oʻqiydilar.

1711-yilda rossiyalik Pyotr I oʻzining barcha qoʻshinlari (80 000) bilan Qora dengizga chiqish uchun yurishga chiqqanida, u Qrim xoni Devlet II Giray qoʻshini tomonidan oʻrab olingan va umidsiz vaziyatga tushib qolgan va faqat Usmonli vaziri Baltaji Mehmet Poshoning xiyonati Butrusga Qrim tatarlari qurshovidan chiqib ketishga imkon berdi[64]. Davlat II Garay vazirning qaroriga norozilik bildirganida.[65] uning javobi: "Tatarlar ishingni bilishing kerak. Baʼzi Baʼzi ishlari menga ishonib topshirilgan. Ularga aralashishga haqqing yoʻq". Prut shartnomasiimzolandi va 10 yil oʻtgach, Rossiya oʻzini imperiya deb eʼlon qildi. 1736-yilda Qrim xoni Qoplon I Garay turk sultoni Ahmad III tomonidan Forsga chaqirildi. Rossiya Qrimda qoʻshin yetishmasligidan foydalanishi mumkinligini tushungan Qoplon Giray sultonga ikki marta oʻylab koʻrish uchun xat yozdi, ammo Sulton qatʼiyatli edi. Qaplan Giray kutganidek, 1736-yilda rus armiyasi Myunnix boshchiligida Qrimga bostirib kirdi, yarim orolni vayron qildi, tinch aholini oʻldirdi va barcha yirik shaharlarni vayron qildi, poytaxt Baxchisaroyni egallab oldi, Xon saroyini yoqib yubordi.barcha arxivlar va hujjatlar bilan, keyin esa unda boshlangan epidemiya tufayli Qrimni tark etdi. Bir yil oʻtgach, yana bir rus generali Piter Leysi ham xuddi shunday qildi[56][66]. Oʻshandan beri Qrim xonligi tiklana olmadi va uning sekin tanazzulga uchrashi boshlandi. 1768—1774-yillardagi rus-turk urushi ruslar tomonidan Usmonlilarning magʻlubiyati bilan yakunlandi va urushdan keyin imzolangan Kyuchyuk-Kaynarja sulhi shartnomasiga (1774) koʻra, Qrim mustaqil boʻldi va Usmonlilar Qrimni himoya qilish uchun siyosiy huquqidan voz kechdi. xonlik. Qrimdagi siyosiy tartibsizliklardan soʻng Imperator Rossiya shartnomani buzdi va Qrim xonligini anneksiya qildi.1783-yilda.

Qrim-tatar kamonchi

Qrim xonligining asosiy aholisi Qrim tatarlari boʻlib, ular bilan birga Qrim xonligida karaitlar, italyanlar, armanlar, yunonlar, cherkeslar va loʻlilarning muhim jamoalari yashagan. 16-asr boshlarida Qrim xonlari hukmronligi ostida Qrim yarim orolidan tashqarida yurgan noʻgʻaylar (mangitlar)ning bir qismi oʻtgan., qurgʻoqchilik va ochlik davrida u erga koʻchib oʻtish. Aholining aksariyati Hanafiy oqimidagi islomni eʼtirof etgan; aholining bir qismi — pravoslav, monoteletizm, iudaizm; 16-asrda. Kichik katolik jamoalari mavjud edi. Qrim yarim orolining Qrim-tatar aholisi soliqlardan qisman ozod qilindi. Menli Geray I davridagi qisman soliq imtiyozlari tufayli yunonlar jizya toʻlagan, italiyaliklar imtiyozli holatda edi. 18-asrga kelib Qrim xonligining aholisi 500 mingga yaqin edi. Qrim xonligi hududi bir qancha aholi punktlarini qamrab olgan Kadiliklardan iborat Kinakantaga (gubernatorliklarga) boʻlingan[67]

18-asr boshlariga qadar Qrim nogaylari Ukraina va Rossiyaga tez-tez, ayrim davrlarda deyarli har yili qul bosqinlari bilan tanilgan[68][69][52][70]. Uzoq vaqt davomida, yaʼni 18-asr oxirigacha Qrim xonligi Usmonlilar imperiyasi va Yaqin Sharq bilan yirik qul savdosini davom ettirdi, bu esa uning iqtisodiyotining muhim omillaridan biri edi[67][71]. Eng muhim savdo portlari va qul bozorlaridan biri Kefe edi[72][73]. 1526-yilgi Usmonlilar aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, qullarni sotish va sotib olishdan olinadigan soliqlar Usmonli Qrimida barcha faoliyatlar uchun undiriladigan mablagʻlarning 24% ni tashkil qilgan[74]. Ammo, aslida, har doim ham tatarlar, ham kazaklar tomonidan har ikki yoʻnalishda ham kichik reydlar boʻlgan[75]. XVII asrda yashagan Usmonli yozuvchisi va sayyohi Evliya Chalabiy Qrimda 920 000 ukrainalik qul boʻlsada, faqat 187 000 nafar ozod musulmonlar borligini yozgan[52]. Biroq, ukrainalik tarixchi Sergey Gromenko Chelebiyning bu guvohligini oʻta millatchilar orasida mashhur afsona deb hisoblaydi va bugungi kunda iqtisodga oid yozuvlardan maʼlumki, XVII asrda Qrim 500 mingdan ortiq odamni boqishi mumkin emasligini taʼkidlaydi[76] Taqqoslash uchun, Fransiya konsulining Qrim Giray xon Baron Tottaga bergan eslatmalariga koʻra, yuz yil oʻtib, 1767-yilda Qrim xonligida 4 million kishi yashagan,[77] va 1778-yilda, yaʼni atigi oʻn bir yil oʻtgach, barcha nasroniylar Rossiya hukumati tomonidan oʻz hududidan quvib chiqarildi. 30 mingga yaqin edi,[78] asosan armanlar va yunonlar edi va ular orasida ukrainlar ham yoʻq edi. Shuningdek, Evliya maʼlumotlaridan koʻra ishonchliroq zamonaviy manbalarga koʻra, qullar hech qachon Qrim aholisining muhim qismini tashkil qilmagan[79]. Rus professori Glagolevning yozishicha, 1666-yilda Qrim xonligida 1.800.000 ozod Qrim tatarlari boʻlgan,[80] Shuni ham taʼkidlash kerakki, Ukrainaning katta qismi Qrim xonligi tarkibiga kirgan, shuning uchun Evliya ukrainlarni xonlikning umumiy aholisida hisobga olishi mumkin edi (qarang. Xon Ukraina).

Ayrim tadqiqotchilarning hisob-kitoblariga koʻra, Qrim xonligi davrida 2 milliondan ortiq odam asirga olingan va qul boʻlgan. Polshalik tarixchi Bogdan Baranovski 17-asrda Polsha-Litva Hamdoʻstligi (hozirgi Polsha , Ukraina va Belorussiya) har yili oʻrtacha 20 000 va barcha yillarda 1500 dan 1644-yilgacha jami bir million kishini yoʻqotgan, deb taxmin qilgan[52][81]. Bunga javoban Qrim tatarlarining yerlariga zaporojye kazaklari,[75] qurollangan ukraina otliqlari bostirib kirgan, ular dasht chegarasini — Yovvoyi dalalarni himoya qilgan. tatar qul reydlariga qarshi va tez-tez Usmonli turklari va Qrim tatarlarining erlariga hujum qilib, talon-taroj qilgan. Don kazaklari va qalmoq moʻgʻullari ham Qrim tatarlari yerlariga bostirib kirishga muvaffaq boʻldilar[82] Rossiya-Turkiya urushi (1768-1774) dan oldingi oxirgi yirik Qrim reydlari Buyuk Pyotr (1682-1725) davrida sodir boʻlgan[75] Biroq oʻsha vaqtdan keyin kazak reydlari davom etdi; Usmonli sardori 1761-yilda Qrim va Oʻziga qilingan reydlar haqida rus konsuliga shikoyat qildi[75].1769-yilda rus-turk urushi paytida boʻlib oʻtgan soʻnggi yirik tatar reydi, 20 000 qulning qoʻlga olinganini koʻrgan[71].

Qrim-tatar milliy raqsi, Qaytarma (1790-yillar)

Shunga qaramay, baʼzi tarixchilar, shu jumladan rus tarixchisi Valeriy Vozgrin va polshalik tarixchi Oleksa Gayvoronskiy zamonaviy tarixchilar Qrim xonligi iqtisodiyotidagi qul savdosining rolini juda boʻrttirib koʻrsatishini va bosqinchilikka bogʻliq iqtisodiyot tarixiy afsonadan boshqa narsa emasligini taʼkidladilar[83][84]. Zamonaviy tadqiqotlarga koʻra, chorvachilik Qrim xonligi iqtisodiyotida yetakchi oʻrinni egallagan, Qrim xonligi Usmonlilar imperiyasiga bugʻdoy yetkazib beruvchi asosiy davlatlardan biri boʻlgan. Tuzchilik, uzumchilik va vinochilik, bogʻdorchilik va bogʻdorchilik ham daromad manbai sifatida rivojlangan[67].

Qrim tatarlari tarixini oʻqiyotganda, Qrim tatarlari haqidagi tarix faniga 1783-yilda Qrimning anneksiya qilinishini oqlash uchun Qrim xonligi tarixini qayta yozgan rus tarixchilari kuchli taʼsir koʻrsatishini hisobga olish kerak, ayniqsa, keyin sovet tarixchilari tomonidan Qrim tarixini buzib, 1944-yilda Qrim tatarlarining deportatsiyasini oqlash uchun[85][86][87][88][89].

Rossiya imperiyasida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Qrimda detatarizatsiya jarayonlari
Yana qarang: Novorossiya
Rossiya Qrimni anneksiya qilganidan keyin vayronaga aylangan kafe.
Qorasuvbozordagi tashlandiq uylar.

Rus-turk urushi (1768—1774) ruslar tomonidan Usmonlilarning magʻlubiyati bilan yakunlandi va urushdan keyin imzolangan Küçük Kaynarcha shartnomasiga (1774) koʻra, Qrim mustaqil boʻldi va Usmonlilar oʻzlarining siyosiy huquqlaridan voz kechdilar. Qrim xonligi. Qrimdagi siyosiy tartibsizliklardan soʻng Rossiya shartnomani buzdi va 1783-yilda Qrim xonligini qoʻshib oldi. Anneksiyadan soʻng Qora dengizning boshqa qismlariga bugʻdoy, goʻsht, baliq va vino eksport qilgan badavlat tatarlar qoʻshila boshladi. quvilgan va Usmonlilar imperiyasiga koʻchib oʻtgan. Rossiya maʼmuriyatining zulmi va Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati tufayli Qrim tatarlari Usmonlilar imperiyasiga koʻchib oʻtishga majbur boʻldilar. 1812-yilda Napoleonning oldinga siljishi oldida tatarlarning ishonchliligidan qoʻrqib, keyingi haydashlar boshlandi. Xususan, 1853—1856-yillardagi Qrim urushi, 1860—1863-yillardagi qonunlar, chor siyosati va rus-turk urushi (1877—1878) tatarlarning koʻchib ketishiga sabab boʻldi; 12 000 kishi oʻqqa tutilishidan qutulish uchun Sevastopolda Ittifoq kemalariga oʻtirdi va Rossiya hukumati tomonidan xoinlar tamgʻasini oldi[55] Tavrida gubernatorligining jami tatar aholisining 300 000 ga yaqini 200 000 ga yaqin Qrim tatarlari hijrat qilgan[90]. Qrim tatarlarining koʻpchiligi hijrat jarayonida halok boʻlgan, jumladan, Qora dengizdan oʻtayotganda choʻkib ketganlar ham. Umuman olganda, 1783-yildan 20-asr boshlarigacha kamida 800 ming tatar Qrimni tark etdi. Bugungi kunda bu qrimliklarning avlodlari Bolgariya, Ruminiya va Turkiyadagi Qrim-tatar diasporasini tashkil qiladi.

Rossiya imperiyasining Qrim-tatar eskadroni

Ismoil Gasprali (1851—1914) taniqli qrim tatar ziyolisi boʻlib, oʻsha davrdagi millatchilik harakatlari taʼsirida boʻlgan, uning saʼy-harakatlari bilan musulmon madaniyatini modernizatsiya qilish va qrim-tatar milliy oʻziga xosligi paydo boʻlishiga asos solgan. U 1883—1914-yillarda ikki tilda nashr etilgan qrim-tatar-ruscha „Terciman -Perevodchik“ gazetasi Rossiya imperiyasining butun turkiyzabon aholisida milliy ong va zamonaviy tafakkur shakllangan tarbiyaviy vosita boʻlib xizmat qildi[55]. 1917-yilgi rus inqilobidan keyin bu yangi elita, jumladan Noʻmon Chelebichixon va Cafer Seydamet Qirimer. 1917-yil 26-dekabrda islom olamida birinchi demokratik respublika deb eʼlon qilindi va Qrim Xalq Respublikasi deb nomlandi. Biroq bu respublika qisqa umr koʻrdi va 1918-yil yanvaridagi bolsheviklar qoʻzgʻoloni tufayli tugatildi[91].

Sovet Ittifoqida (1917-1991)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Qrim tatarlarining deportatsiyasi
Kichik Sovet ensiklopediyasiga koʻra, 1930-yilda Qrimning etnik xaritasi (yashil rang - Qrim tatarlari); 1939-yilgi Sovet aholini ro'yxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Qrimdagi mintaqalar boʻyicha Qrim tatarlarining ulushi; 2014-yilgi Rossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Qrimdagi mintaqalar boʻyicha Qrim tatarlarining ulushi
Qrim tatar bolasi deportatsiyadan keyin maxsus turar-joyda. 1944-yil, Molotov viloyati, RSFSR

1921-yilgi rus ochligining bir qismi sifatida yarim orol keng tarqalgan ochlikdan aziyat chekdi[92]. 100 000 dan ortiq qrim tatarlari ochlikdan halok boʻldi,[92] va oʻn minglab tatarlar Turkiya yoki Ruminiyaga qochib ketishdi[93]. 1928—1929-yillardagi kollektivlashtirish jarayonida yana minglab odamlar deportatsiya qilingan yoki oʻldirilgan[93] Sovet hukumatining „kollektivlashtirish“ siyosati 1931-33 yillarda umummilliy ocharchilikka olib keldi. 1917—1933-yillarda 150 ming tatar, yaʼni oʻsha paytdagi aholining qariyb 50 foizi Qrimdan oʻldirilgan yoki majburan chiqarib yuborilgan.[94] Stalinning buyuk tozalashi davrida davlat arboblari va ziyolilari, Veli Ibraimov va Bekir Chobanzoda turli ayblovlar bilan qamoqqa tashlangan yoki qatl etilgan[93].

1944-yil may oyida Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Bosh kotibi, SSSR Davlat mudofaa qoʻmitasi raisi Iosif Stalinning buyrugʻi bilan Qrimning butun qrim-tatar aholisi Oʻrta Osiyoga, asosan, Oʻzbekistonga surgun qilindi. Koʻp sonli qrim-tatar yigitlari Qizil armiya safida xizmat qilgan va urush yillarida Qrimdagi partizan harakatida qatnashgan boʻlsa-da, fashistlar armiyasida tatar legionining mavjudligi va baʼzi Qrim-tatar diniy va siyosiy yetakchilarining Adolf Hitler bilan hamkorligi. Germaniyaning Qrimni bosib olishi davrida Sovet rahbariyatiga butun Qrim tatar aholisini natsistlar hamkorligida ayblash uchun asos berdi. Baʼzi zamonaviy tadqiqotchilar Qrimning geosiyosiy mavqei Sovet Ittifoqining Qrim tatarlari haqida potentsial tahdid sifatida qarashlarini kuchaytirganini taʼkidlaydilar[95]. Bu eʼtiqod qisman boshqa koʻplab boshqa rus boʻlmaganlarni chegara hududlardan deportatsiya qilish holatlari bilan oʻxshashlikka, shuningdek, boshqa rus boʻlmagan aholi, masalan, yunonlar, armanlar va bolgarlar ham Qrimdan olib tashlanganligiga asoslanadi. (Qarang: Qrimda yashovchi xalqlarning deportatsiyasi[96]).

240 ming qrim tatarining barchasi 1944-yil 17-18-may kunlari „maxsus koʻchmanchilar“ sifatida Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi va Sovet Ittifoqining boshqa olis hududlariga ommaviy ravishda, jamoaviy jazo tarzida surgun qilindi[97]. Bu voqea Qrimtatar tilida Sürgün deb ataladi; qochib qutulganlarning bir nechtasi koʻz oʻngida otib oʻldirilgan yoki barjalarda choʻkib ketgan va bir necha oy ichida ularning yarmi sovuq, ochlik, charchoq va kasallikdan vafot etgan.[55] Ularning koʻpchiligi Sovet GULAG tizimida majburiy mehnat sifatida mehnat qilish uchun boshqa joyga koʻchirildi[98].

Fuqarolik huquqlari harakati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sabablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]

1944-yildan boshlab Qrim tatarlari asosan Oʻrta Osiyoda „maxsus koʻchmanchilar“ nomi bilan yashagan, yaʼni ular oz huquqlariga ega edilar. „Maxsus koʻchmanchilar“ kichik belgilangan joylardan chiqib ketishlari taqiqlangan va tez-tez komendaturaga kirishlari kerak edi[99][100][101][102]. Oʻzbeklarga qaratilgan sovet tashviqoti Qrim-tatarlarni oʻz vatanlariga tahdid sifatida koʻrsatgan va natijada oʻzbek kommunistik tarafdorlari tomonidan qrim-tatar fuqarolariga nisbatan koʻplab nafrat jinoyatlari hujjatlashtirilgan[103][104]. 1950-yillarda „maxsus koʻchmanchilar“ rejimi tugatildi, ammo Qrim tatarlari hali ham Oʻrta Osiyo bilan chambarchas bogʻliq holda saqlangan; Chechenlar, Qorachoylar va Qalmoqlar kabi boshqa deportatsiya qilingan etnik guruhlar Xrushchevning erishi davrida oʻz vatanlariga qaytishga toʻliq ruxsat berildi, iqtisodiy va siyosiy sabablar qrim tatarlari haqidagi asosiy notoʻgʻri tushunchalar va stereotiplar bilan qoʻshilib, Moskva va Toshkentning qrim-tatarlarga bir xil qaytish huquqini berishni istamasligiga olib keldi; boshqa deportatsiya qilingan xalqlarni qayta tiklash va ularning milliy respublikalarini tiklash haqidagi xuddi shu farmon milliy respublika tashkil qilishni istagan Qrim tatarlarini Qrim ASSRni tiklash oʻrniga Tatar ASSRda „milliy birlashish“ ga intilishga undadi, bu esa hech kimni koʻrmagan qrim-tatarlarni xavotirga soldi. aloqa yoki Tataristonga „qaytish“ istagi[104][105]. Moskvaning qaytishga ruxsat berishdan bosh tortishi nafaqat Qrimga qaytish gʻoyasiga juda dushman boʻlgan va koʻplab tatarofobik targʻibotlarga duchor boʻlgan yangi rus koʻchmanchilarini qondirish istagiga asoslangan edi, balki iqtisodiy sabablarga koʻra: yuqori mahsuldorlik. Markaziy Osiyodagi Qrim-tatar ishchilari diasporaning qaytishiga ruxsat berish Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyodagi sanoatlashtirish maqsadlariga putur yetkazishini anglatardi[100] Tarixchilar uzoq vaqtdan beri chechenlardan surgunda qamoqqa olinishiga zoʻravonlik qarshilik koʻrsatish ularning qaytishiga qoʻshimcha tayyor boʻlishiga olib kelgan, biroq qrim-tatarlarning zoʻravonliksiz harakati Qrim tatarlarining Markaziy Osiyodan chiqib ketish istagiga sabab boʻlmagani haqida uzoq vaqtdan beri gumon qilishgan. Aslida hukumat Qrim tatarlarini staxanovchi boʻlganliklari uchun jazolayotgan edisotsializm qurilishiga kamroq hissa qoʻshgan deportatsiya qilingan xalqlarni taqdirlash bilan birga, yana norozilikni keltirib chiqardi[106][107].

Sovet Ittifoqining 1967-yilgi farmoni qrim tatarlariga qoʻyilgan ayblovlarni qogʻozda olib tashladi va bir vaqtning oʻzida ularni tegishli etnonim bilan emas, balki „ilgari Qrimda yashagan tatar millatiga mansub fuqarolar“ standartiga aylangan evfemizm bilan tilga oldi. Hukumat ularni hatto Qrim tatarlari sifatida ham koʻrmaganini anglatadi. Qolaversa, Sovet hukumati ularning Qrimga koʻchirilishini osonlashtirish, halok boʻlganlar va musodara qilingan mol-mulk uchun tovon toʻlash uchun hech qanday chora koʻrmadi[108]. Qayta qurish davridagi ommaviy qaytishdan oldin Qrim tatarlari Qrim aholisining atigi 1,5 foizini tashkil qilgan, chunki barcha darajadagi davlat idoralari ularni Markaziy Osiyoda saqlab qolish uchun allaqachon zaiflashgan yashashga ruxsat berish tizimidan tashqari turli xil choralar koʻrgan[109][110].

Usullari
[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maxsus turar-joy rejimining bekor qilinishi qrim-tatar huquq himoyachilariga safarbarlik qilish imkonini berdi. Hukumatga shikoyat qilishning asosiy usuli petitsiya edi. Qaytish huquqi uchun koʻpchilik 100 000 dan ortiq imzo toʻpladi; norozilikning boshqa usullari vaqti-vaqti bilan qoʻllanilsa-da, harakat butunlay zoʻravonliksiz boʻlib qoldi[111][112]. Qrim tatarlarining ozgina qismi Qrimga qaytishga ruxsat berilganda, yashash uchun ruxsat berilmaganlar Qrimga qaytib, radar ostida yashashga harakat qilishardi. Biroq, yashash uchun ruxsatnomaning yoʻqligi ular uchun ikkinchi deportatsiyaga olib keldi. Qrim tatarlarining milliy qahramoni Musa Mamut tomonidan mashhur qoʻllangan oʻz-oʻzini yoqib yuborish ikkinchi marta deportatsiya qilinmaslikning oxirgi chorasi edi., Qrimga yashash uchun ruxsatnomasiz koʻchib oʻtganlardan biri. U 1978-yil 23-iyunda uni deportatsiya qilmoqchi boʻlgan politsiya oldida oʻziga benzin sepib, oʻzini yoqib yubordi. Mamut bir necha kundan soʻng ogʻir kuyishdan vafot etdi, lekin oʻzini oʻzi yoqib yuborganidan afsuslanmadi[112]. Mamut oʻlimidan soʻng Qrim-tatarlar qarshilik va milliylik ramzi boʻldi va Qrim tatarlari tomonidan nishonlanadi[113]. Qrim-tatarlarning qaytish huquqi harakati nomidagi boshqa eʼtiborga molik oʻz-oʻzini yoqib yuborishlari orasida 1989-yil oktyabrida norozilik sifatida hukumat binosi oldida oʻzini yoqib yuborgan Shavkat Yarullin va oʻzini oʻzi oʻldirishga uringan Seydamet Balji kiradi. oʻsha yilning dekabr oyida Qrimdan deportatsiya qilinganda, lekin tirik qolgan[114]. Boshqa koʻplab mashhur qrim-tatarlar hukumat organlariga, agar ularga eʼtibor berilmasa, oʻz-oʻzini yoqib yuborish bilan tahdid qilishdi, jumladan Sovet Ittifoqi Qahramoni Abdraim Reshidov. Sovet Ittifoqining keyingi yillarida Qrim-tatar faollari Qizil maydonda norozilik namoyishlari oʻtkazdilar[115][102].

Natijalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qrim-tatar fuqarolik huquqlari harakatining uzoq davom etgan lobbi harakatlaridan soʻng, Sovet hukumati 1987-yilda Andrey Gromiko raisligida qaytish huquqi soʻrovini baholash uchun komissiya tuzdi[116]. Gromikoning kamsituvchi munosabati[117] va ularni qaytish huquqiga ega ekanligiga ishontirmaslik[118] Qrim-tatar fuqarolik huquqlari harakati aʼzolariga tegishli. 1988-yil iyun oyida u Qrimda Qrim-tatar muxtoriyatini tiklash haqidagi soʻrovni rad etgan va faqat yana bir necha qrim tatarlarining uyushgan holda qaytishiga ruxsat berishni qoʻllab-quvvatlagan, shu bilan birga koʻproq nashrlarga ega boʻlish uchun ustuvor talablarga ruxsat berishga rozi boʻlgan rasmiy bayonot berdi. va deport qilingan aholi yashaydigan hududlarda mahalliy darajada qrim-tatar tilida maktab oʻqitish[119]. Muhtoriyatni yangilash va Qrimni tatarlarga qaytarishga asos yoʻq[120] degan xulosa keng tarqalgan noroziliklarga sabab boʻldi[121]. Gromiko komissiyasi ularning muxtoriyat va qaytish haqidagi iltimosini rad etganidan ikki yil oʻtmasdan deportatsiya qilinganlarga qarshi pogromlar boshlandi. Oʻrta Osiyoda mesxeti turklari boʻlgan. Pogromlar paytida baʼzi qrim tatarlari ham nishonga olindi, natijada qrim tatarlarining Qrimga qaytishiga ruxsat berishga munosabat oʻzgardi[122]. Oxir-oqibat 1989-yilda Gennadiy Yanaev raisligida va qrim tatarlarini ham oʻz ichiga olgan ikkinchi komissiya bu masalani qayta koʻrib chiqish uchun tuzildi va deportatsiya noqonuniy deb topildi va Qrim tatarlariga qaytish uchun toʻliq huquq berildi, Qrim tatarlarining Qrimga koʻchib oʻtishlarini imkon qadar qiyinlashtirish uchun moʻljallangan oldingi qonunlarni bekor qilish[123][124].

Ukraina mustaqillikka erishgandan keyin

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Yuriy Osmanov va Qrim-tatar xalqi majlisi

Bugungi kunda 250 mingdan ortiq qrim tatarlari koʻplab ijtimoiy va iqtisodiy toʻsiqlarga qarshi oʻz hayotlarini tiklash, milliy va madaniy huquqlarini qaytarib olish uchun kurash olib borib, oʻz vatanlariga qaytdi. Ularning uchdan bir qismi ateistlar, yarmidan koʻpi esa oʻzini dindor deb hisoblamaydi[125]. 2009-yil holatiga koʻra, Qrimdagi 650 maktabdan faqat 15 tasi qrim-tatar tilida taʼlim beradi va faqat 13 tasi uchinchi sinfgacha taʼlim beradi[126].

Qrimda, sohil boʻyida choʻmilish orqali Qrim tatarlari Qrimda deportatsiyalar natijasida vayron boʻlgan binolarni qayta tiklashning muhim usuli boʻldi. Bu choʻzilishlar baʼzan Qrim ruslarining zoʻravonliklariga olib keldi, masalan, 1992-yildagi Krasniy Rey voqealari (Krasny Ray events [uk]), bunda separatistik Qrim Respublikasi xavfsizlik kuchlari (2014-yildan keyingi shu nomdagi hukumat bilan adashtirmaslik kerak) hujum qildi. Krasniy Ray qishlogʻi yaqinida qrim-tatar choʻkkalab. Krasniy Ray aholi punktiga qilingan hujum natijasida qrim tatarlari Qrim Oliy Radasiga bostirib kirishdi, natijada Qrim xavfsizlik kuchlari tomonidan oʻgʻirlab ketilgan 26 nafar bosqinchi ozod qilindi[127].

Qrim tatarlari 1996-yilgi Ukraina Konstitutsiyasi tomonidan mahalliy xalq sifatida tan olingan va 1994-yilgi Qrim parlament saylovlarida cheklangan miqdordagi oʻrinlar berilgan. Shunga qaramay, ular asosan etnik ruslar tomonidan boshqariladigan va Rossiya manfaatlariga hizmat qiladigan Qrim Avtonom Respublikasi hukumati tomonidan doimiy diskriminatsiyaga duch kelishdi[127]. Viktor Yushchenko prezidentligi davrida Qrim tatarlariga eʼtibor kuchaytirildi, deportatsiyaga aloqador boʻlganlar uchun insoniyatga qarshi jinoyatlar boʻyicha sudlar boshlandi[126]. Biroq yer masalasi bu davrda ham hal boʻlmadi[128].

2014-yil Qrimning Rossiya Federatsiyasi tomonidan anneksiya qilinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim anneksiyasi
Yana qarang: Qrim Respublikasi#Qrim tatarlari
Simferopolda Ukraina tarafdorlari namoyishi (chapda Ukraina bayrogʻi, oʻngda Qrim-tatar bayrogʻi), Rossiyaning Qrimga harbiy aralashuvi paytida, 2014-yil mart

2014-yil 16-mart kuni Rossiya yordami bilan tashkil etilgan Qrimda mustaqillik referendumi oʻtkazilgani haqidagi xabardan soʻng, Qurultoy rahbariyati BMTning inson huquqlari boʻyicha guruhining yarim orolga tashrifi oldidan AQSh rasmiysi izoh berganidek, taʼqiblar qaytadan boshlanganidan xavotir bildirdi[129]. Shu bilan birga, Tatariston prezidenti Rustam Minnixonov Qrim tatarlarining xavotirlarini bostirish va „Ukraina mustaqilligining 23-yilida Ukraina yetakchilari Qrim tatarlaridan oʻz siyosiy oʻyinlarida ularga hech qanday yaxshilik qilmasdan piyoda sifatida foydalanayotgani“ haqida aytish uchun Qrimga joʻnatilgan edi. Qrim-tatarlarning Rossiya tomonidan taʼqib qilinishi masalasi shundan beri xalqaro miqyosda muntazam ravishda koʻtarilib kelinmoqda[130][131].

2014-yil 18-martda Qrim Rossiya tomonidan anneksiya qilingan va qrim tatar tili de jure Qrimning uchta rasmiy tilidan biri deb eʼlon qilingan kun sifatida qoldi. Shuningdek, qrim-tatarlar 1990-yillar boshida Qrimga qaytganlaridan soʻng oʻzlari joylashib olgan qirgʻoqboʻyi yerlaridan voz kechishlari va Qrimning boshqa joylaridan yer berishlari talab qilinishi eʼlon qilindi. Qrimga berilgan yerlar „ijtimoiy maqsadlarda“ zarurligini bildirdi, chunki bu yerlarning bir qismi Qrim tatarlari tomonidan qonuniy egalik hujjatlarisiz egallab olingan[132]. Vaziyatga SSSR (keyinchalik Ukraina) qrim tatarlariga deportatsiyadan oldin egalik qilgan yerlarni, ular yoki ularning avlodlari Oʻrta Osiyodan (asosan Oʻzbekiston) qaytgandan soʻng, tatarlarga qaytarib berish oʻrniga, ularga munosib bahoda yerni sota olmagani sabab boʻlgan. Natijada, qrim tatarlarining bir qismi qonuniy ravishda roʻyxatdan oʻtgan va hali ham roʻyxatga olinmagan yerlarni egallab, bosqinchi sifatida joylashdilar.

Rossiya Prezidenti Vladimir Putin Qrim tatarlarining rossiyaparast vakillari bilan uchrashdi, 2014-yil 16-may

Qrim tatarlarining bir qismi Qrim inqirozi tufayli 2000-yil 23-martgacha Ukrainaga qochib ketishgan[133]. 2014-yil 29-mart kuni Qrim-tatarlar vakillik organi Qurultoyning favqulodda yigʻilishida Qrim tatarlari uchun „siyosiy va huquqiy“ vositalardan foydalangan holda „etnik va hududiy muxtoriyat“ berilishini yoqlab ovoz berildi. Uchrashuvda Tatariston Respublikasi rahbari va Rossiya muftiylar kengashi raisi ishtirok etdi[134]. Tatarlar Rossiya pasportlarini qabul qiladimi yoki soʻralgan muxtoriyat Rossiya yoki Ukraina davlati tarkibida boʻladimi, degan qarorlar keyingi muhokamalargacha qoldirildi[135]. 2016-yildan boshlab Mejlis Kiyevda favqulodda rejimda ishlagan[136].

Qrim Rossiya Federatsiyasi tomonidan anneksiya qilinganidan soʻng, Qrim tatarlari Rossiya hukumati tomonidan taʼqib va ​​diskriminatsiyaga uchragan, jumladan qiynoqlar, oʻzboshimchalik bilan hibsga olishlar, Rossiya xavfsizlik kuchlari va sudlari tomonidan majburan gʻoyib boʻlish holatlari vujudga kela boshlagan edi[137][138][139].

2018-yil 12-iyun kuni Ukraina BMTning Xalqaro sudiga 29 jilddan iborat 17500 sahifali matndan iborat memorandumni Rossiya hukumati tomonidan bosib olingan Qrimdagi Qrim-tatarlarga nisbatan irqiy kamsitish va Rossiya Federatsiyasining Donbasdagi terrorizmni davlat tomonidan moliyalashi toʻgʻrisida maʼlumotnoma taqdim etdi[140][141].

Madaniyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Qrimtatar tili va Qrim-tatar adabiyoti

Oʻtov yoki vaqtinchaliki chodirlar anʼanaviy ravishda Qrim tatarlarining madaniy tarixida muhim rol oʻynagan. Yurtlarning har xil turlari mavjud; baʼzilari katta va yigʻiladigan, „terme“ deb ataladi, boshqalari esa kichik va yiqilmaydigan (oʻtov).

Qrim-tatarlar Navroʻz bayramida odatda tuxum, tovuq shoʻrvasi, goʻshtli pirog (kobete), holva va shirin pechenelar pishiradilar. Bolalar qoʻshnilarining derazalari ostida niqob kiyib, maxsus qoʻshiqlar kuylashadi, buning evaziga shirinliklar olishadi.

Qrim tatarlarining koʻchmanchi choʻl qoʻshiqlari (makam) diatonik, ohangdor soddalik va qisqalik bilan ajralib turadi. Turku deb nomlangan togʻli va janubiy qirgʻoq Qrim tatarlarining qoʻshiqlari boy naqshli ohanglar bilan kuylanadi. Maishiy lirika ham keng tarqalgan. Baʼzan Qrim bayramlari va toʻylarida yigit va qizlar oʻrtasida qoʻshiq tanlovlari oʻtkaziladi. Marosim folkloriga qishki tabriklar, toʻy qoʻshiqlari, marsiya va aylana raqs qoʻshiqlari (xoʻron) kiradi. Qrim tatarlari orasida dostonlar, xususan, „Chora botir“, „Edige“, „Koʻroʻgʻli“ va boshqalar dostonlari juda mashhur[142].

Bugungi kunda alifboning ikki turi mavjud: kirill va lotin alifbosi. Qrim tatarlari dastlab arab yozuvidan foydalanganlar. 1928-yilda u lotin alifbosiga almashtirildi. Kirill alifbosi rus alifbosi asosida 1938-yilda joriy etilgan. Kirill alifbosi 1938-yildan 1997-yilgacha yagona rasmiy alifbo boʻlgan. Uning barcha harflari rus alifbosi bilan mos keladi. 1990-yillarda tilning turk tiliga asoslangan yangi lotin alifbosiga bosqichma-bosqich oʻtish jarayoni boshlandi[143].

Oshxona

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim-tatar oshxonasi

Qrim tatarlarining anʼanaviy oshxonasi yunonlar, italyanlar, bolqon xalqlari, nogʻaylar, shimoliy kavkazlar va Volga tatarlari bilan oʻxshashliklarga ega, ammo baʼzi milliy taomlar va ovqatlanish odatlari Qrim-tatarlarning turli mintaqaviy kichik guruhlari oʻrtasida farq qiladi; masalan, Yaliboylu tatar taomlari orasida baliq va mahsulotlar koʻproq, choʻl tatarlarida goʻsht va sut mahsulotlari koʻproq tarqalgan. Koʻpgina oʻzbek taomlari 1944-yildan beri Oʻrta Osiyoda surgun paytida Qrim-tatar milliy oshxonasiga kiritilgan va bu taomlar Qrimga qaytganidan keyin ham keng tarqalgan. Oʻzbek somsasi, lagʻmoni va oshi (palov) Qrimdagi koʻpchilik tatar yoʻl boʻyidagi kafelarda milliy taomlar sifatida sotiladi. Oʻz navbatida, Qrim tatarlarining baʼzi taomlari, jumladan, cheburek, Qrimdan tashqaridagi xalqlar, masalan, Turkiya va Shimoliy Kavkazda qabul qilingan[144].

Qrim-tatar siyosiy partiyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qrim tatarlari milliy harakati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qrim tatarlarining fuqarolik huquqlari faoli Yuriy Osmonov tomonidan asos solingan Qrim tatarlari milliy harakati (NDKT) Sovet davrida Jemilev fraksiyasiga qarshi asosiy muxolifat fraksiyasi edi. Sovet Ittifoqi davrida NDKTning rasmiy maqsadi Qrim ASSRni oʻz vatanlarida asosiy mahalliy xalqlar uchun milliy avtonomiyaning lenincha printsipi ostida qayta tiklash edi, bu Mejilisning oʻtmishdoshi OKNDdan mustaqil tatar davlati istaklariga zid edi. Tashkilot asoschisi Yuriy Osmonov Mustafo Jemilevni qattiq tanqid qilib, Mejilisdan oldingi OKND Qrimdagi etnik ziddiyatlarni toʻgʻirlashga yetarlicha harakat qilmaganini aytdi. Biroq, Yuriy Osmonov oʻldirilganidan keyin OKND mashhurligi pasaygan[145][146][147].

Majlis

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim-tatar xalqi majlisi

1991-yilda Qrim tatarlari rahbariyati Qrim tatarlarining vakillik organi sifatida Ukraina markaziy hukumati, Qrim hukumati va xalqaro tashkilotlarga shikoyatlarni koʻrib chiqish uchun oʻzlarining Qurultoy yoki Parlamentni tuzdi[148]. Qrim-tatar xalqi majlisi Qurultoyning ijro etuvchi organi hisoblanadi.

1990-yillardan 2013-yilning oktabrigacha Qrim tatarlarining siyosiy rahbari va Qrim-tatar xalqi majlisi raisi sobiq sovet dissidenti Mustafo Jemilev boʻlgan. Refat Chubarov 2013-yil oktabr oyidan buyon Qrim-tatar xalqi majlisi raisi lavozimida ishlab kelmoqda[149].

2014-yilda Qrimning Rossiya tomonidan anneksiya qilinishi ortidan Rossiya hukumati Qrim-tatar xalqi majlisini ekstremistik tashkilot deb eʼlon qildi va 2016-yil 26-aprelda uning harakatini taqiqladi[150].

Yangi Milliy Firqa

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Milliy Firqa

2006-yilda 20-asr boshidan ilgari tugatilgan Milliy Firqa partiyasi nomini olgan yangi Qrim-tatar partiyasi Majlisga muxolif sifatida tashkil etildi. Partiya oʻzini Yuriy Osmonov va NDKT gʻoyalarining davomchisi deb daʼvo qilmoqda[151].

UDTTMR

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Ruminiya turkiy-musulmon tatarlarining demokratik ittifoqi

Ruminiyada „Ruminiyalik Turk-musulmon tatarlarining Demokratik Ittifoqi, UDTTMR“ (Rumin tilida: Uniunea Democratica a Tatarilor Turco-Musulmani din Romania) Qrim-tatar tilida „Romanya Müslman Tatar Türklerĭ Demokrat Bĭrlĭgĭ, RMTTDB“ tatar jamiyatini ifodalovchi etnik ozchilik siyosiy partiyasi hisoblanadi.

UDTTMR belgisi

Taniqli Qrim tatarlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Qrim tatarlari roʻyxati

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Including all territories lost from invasion according to international recognition.
  2. ↑ Excluding all territories from occupation according to international recognition.
Manba xatosi: <ref> tag in <references> has conflicting group attribute "izoh".

Iqtiboslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Crimean Tatars and Noghais in Turkey“. 2019-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-iyun.
  2. ↑ „The distribution of the population by nationality [ethnicity] and mother tongue“. 2012-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-avgust.
  3. ↑ „Big Russian Encyclopedia – Crimean Tatars“. 2020-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 5-noyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Recensamant Romania 2002“ (ro). Agentia Nationala pentru Intreprinderi Mici si Mijlocii (2002). 2007-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-avgust.
  5. ↑ Russian Census 2010: Population by ethnicity (Wayback Machine saytida 24 April 2012 sanasida arxivlangan) (ruscha)
  6. ↑ „Bulgaria Population census 2001“. 2017-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-sentyabr.
  7. ↑ (ruscha) Agentstvo Respubliki Kazaxstan po statistike. Perepis 2009. (Wayback Machine saytida 1 May 2012 sanasida arxivlangan) (Natsionalniy sostav naseleniya (Wayback Machine saytida 11 May 2011 sanasida arxivlangan).rar)
  8. ↑ „The Crimean Tatar National Movement and the American Diaspora“. 2022-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  9. ↑ Williams, Brian Glyn (2001). "The Ethnogenesis of the Crimean Tatars. An Historical Reinterpretation". Journal of the Royal Asiatic Society 11 (3): 329–348. doi:10.1017/S1356186301000311. https://www.jstor.org/stable/25188176. Qaraldi: 31 October 2017. Qrim tatarlari]]
  10. ↑ „История этногенеза крымских татар | Ana yurt“. ana-yurt.com. 2022-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-dekabr.
  11. ↑ Illarionov, A. „The ethnic composition of Crimea during three centuries“ (ru). Moscow, R.F.: Institute of Economical Analysis (2014). 2014-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan.
  12. ↑ Troynitski, N.A. „First General Census of Russian Empire's Population, 1897 (Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Под ред. Н.А.Тройницкого. т.II. Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей переписи населения, произведенной 28 января 1897 года. С.-Петербург: типография "Общественная польза", 1899–1905, 89 томах (119 книг))“ (ru) (1905). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  13. ↑ Dennis, Brad (2019-07-03). "Armenians and the Cleansing of Muslims 1878–1915: Influences from the Balkans" (en). Journal of Muslim Minority Affairs 39 (3): 411–431. doi:10.1080/13602004.2019.1654186. ISSN 1360-2004. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13602004.2019.1654186. Qaraldi: 29 November 2022. Qrim tatarlari]]
  14. ↑ Human Rights Watch „'Punished Peoples' of the Soviet Union: The Continuing Legacy of Stalin's Deportations“ (1991). 2019-yil 24-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-fevral.
  15. ↑ Verkhovna Rada recognized Crimean Tatars indigenous people of Ukraine (Rada viznala krimskix tatar korіnnim narodom u skladі Ukraїni) (Wayback Machine saytida 28 November 2019 sanasida arxivlangan). Mirror Weekly. 20 March 2014
  16. ↑ Dahl, J.. The Indigenous Space and Marginalized Peoples in the United Nations (en). Springer, 2012 — 240–241-bet. ISBN 978-1-137-28054-1. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust. 
  17. ↑ Vanguri, Star. Rhetorics of Names and Naming (en). Routledge, 2016 — 132–133-bet. ISBN 978-1-317-43604-1. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust. 
  18. ↑ Uehling, Greta Lynn. Having a Homeland: Recalling the Deportation, Exile, and Repatriation of Crimean Tatars (en). University of Michigan, 2000 — 420–424-bet. ISBN 978-0-599-98653-4. Qaraldi: 2020-yil 10-noyabr. 
  19. ↑ Yevstigneev, Yuri. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник) – lit. "Russia: indigenous peoples and foreign diasporas (a brief ethno-historical reference)" (ru). Saint Petersburg: Litres, 2008. ISBN 9785457236653. Qaraldi: 2020-yil 4-mart. 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Vozgrin, Valery „Historical fate of the Crimean Tatars“ (Wayback Machine saytida 11 July 2006 sanasida arxivlangan)
  21. ↑ Sasse, Gwendolyn. The Crimea Question: Identity, Transition, and Conflict (en). Harvard University Press, 2007 — 93-bet. ISBN 978-1-932650-01-3. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust. 
  22. ↑ Williams, Brian Glyn. A Homeland Lost: Migration, the Diaspora Experience and the Forging of Crimean Tatar National Identity (en). University of Wisconsin-Madison, 1999 — 541-bet. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust. 
  23. ↑ In the 2014 census, many of those who indicated the nationality „Tatar“ in the census were actually Crimean Tatars.
  24. ↑ „UNPO: Crimean Tatars“. unpo.org. 2019-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
  25. ↑ 25,0 25,1 „About number and composition population of UKRAINE by data All-Ukrainian population census'“. Ukrainian Census (2001). State Statistics Committee of Ukraine. 2011-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-noyabr.
  26. ↑ „About number and composition population of AUTONOMOUS REPUBLIC OF CRIMEA by data All-Ukrainian population census'“. Ukrainian Census (2001). State Statistics Committee of Ukraine. 2018-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-noyabr.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Crimean Tatars (KRIMSKІ TATARI) (Wayback Machine saytida 25 March 2022 sanasida arxivlangan). Encyclopedia of History of Ukraine.
  28. ↑ Dariusz Kolodziejczyk. The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century), A Study of Peace Treaties Followed by an Annotated Edition of Relevant Documents, 2011 — 352-bet. ISBN 978-90-04-19190-7. 
  29. ↑ „The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation“. Iccrimea.org (1944-yil 18-may). 2012-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  30. ↑ Khodarkovsky — Russiaʼs Steppe Frontier p. 11
  31. ↑ Williams, BG. The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation. Pgs 7-23. ISBN 90-04-12122-6
  32. ↑ William Zebina Ripley. The Races of Europe: A Sociological Study (Lowell Institute Lectures). D. Appleton and Company, 1899 — 420–-bet. „crimean tatar language.“ 
  33. ↑  Kropotkin, Peter Alexeivitch; Bealby, John Thomas (1911) "Crimea" in Chisholm, Hugh Encyclopædia Britannica 7 (11chi nashri) Cambridge University Press 449–450; see page 450, (1) half way down & (2) final line b "(1) Meanwhile the Tatars had got a firm footing in the northern and central parts of the peninsula as early as the 13th century...&...(2)...and in the first years of the 20th century, the Tatars emigrated in large numbers to the Ottoman empire." 
  34. ↑ István Vásáry (2005) Cumans and Tatars, Cambridge University Press.
  35. ↑ Stearns(1979:39-40).
  36. ↑ „CUMAN“. Christusrex.org. 2012-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  37. ↑ Stearns. „Sources for the Krimgotische“ (1978). 2011-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 12-fevral.
  38. ↑ Agdjoyan A. T., Sxalyaxo R. A., Utevskaya O. M., Jabagin M. K., Tagirli Sh. G., Damba L. D., Atramentova L. A., Balanovskiy O. P. Genofond krimskix tatar v sravnenii s tyurkoyazichnimi narodami Yevropi (Wayback Machine saytida 25 November 2020 sanasida arxivlangan), 2015
  39. ↑ „Как мы изучали генофонд крымских татар | Genofond RF“ (ru). xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai. 2020-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 15-fevral.
  40. ↑ „Стендовый доклад Аджогян“. 2020-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-yanvar.
  41. ↑ Williams, Brian Glyn. 2001. „The Ethnogenesis of the Crimean Tatars. An Historical Reinterpretation“. Journal of the Royal Asiatic Society 11 (3). Cambridge University Press: 329-48. https://www.jstor.org/stable/25188176 (Wayback Machine saytida 13 February 2016 sanasida arxivlangan).
  42. ↑ Ocherki istorii i kulturi krimskix tatar. / Pod. red. E. Chubarova. — Simferopol, Krimuchpedgiz, 2005.
  43. ↑ A. I. Aybabin Etnicheskaya istoriya rannevizantiyskogo Krima. Simferopol. Dar. 1999
  44. ↑ Muxamedyarov Sh. F. Vvedenie v etnicheskuyu istoriyu Krima. // Tyurkskie narodi Krima: Karaimi. Krimskie tatari. Krimchaki. — Moscow: Nauka. 2003.
  45. ↑ Xayruddinov M. A. K voprosu ob etnogeneze krimskix tatar/M. A. Xayruddinov // Uchenie zapiski Krimskogo gosudarstvennogo industrialno-pedagogicheskogo instituta. Vipusk 2. -Simferopol, 2001.
  46. ↑ „Новости - Телеканал ATR“. 2020-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  47. ↑ Sevortyan E. V. Crimean Tatar language. // Languages of the peoples of the USSR. — t. 2 (Turkic languages). — N., 1966. — Pp. 234-259.
  48. ↑ „Baskakov – on the classification of Turkic languages“. www. philology. ru. 2019-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-fevral.
  49. ↑ Essays on the history and culture of the Crimean Tatars. / Under. edited by E. Chubarova. Simferopol, Crimecity, 2005.
  50. ↑ Brian Glyn Williams. The Crimean Tatars: From Soviet Genocide to Putin's Conquest. Oxford University Press, 2015 — xi–xii-bet. ISBN 9780190494704. Qaraldi: 2018-yil 18-fevral. 
  51. ↑ Gertsen, Mogarychev PDF Krepost dragotsennostey. Kirk-Or. Chufut-kale. (Wayback Machine saytida 27 April 2022 sanasida arxivlangan), 1993, pages 58—64. — ISBN 5-7780-0216-5.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 Brian L. Davies (2014). Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe. pp. 15-26. Routledge.
  53. ↑ Krimskoe xanstvo: vassalitet ili nezavisimost? // Osmanskiy mir i osmanistika. Sbornik statey k 100-letiyu so dnya rojdeniya A. S. Tveritinovoy (1910-1973) (Wayback Machine saytida 14 February 2019 sanasida arxivlangan) M., 2010. S. 288-298
  54. ↑ Williams, BG. The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation. Pg 12. ISBN 90-04-12122-6
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 Rayfield, Donald, 2014: „Dormant claims“, Times Literary Supplement, 9 May 2014 p 15
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Gayvoronsky, 2007
  57. ↑ Vosgrin, 1992. ISBN 5-244-00641-X.
  58. ↑ Halil İnalcik, 1942 Andoza:Page needed
  59. ↑ Great Russian Encyclopedia: Ver­xov­naya vlast pri­nad­le­ja­la xa­nu — pred­sta­vi­te­lyu di­na­stii Gi­re­ev, ko­to­riy yav­lyal­sya vas­sa­lom tur. sul­ta­na (ofi­si­al­no za­kre­p­le­no v 1580-x gg., ko­gda imya sul­ta­na sta­lo pro­iz­no­sit­sya pe­red ime­nem xa­na vo vre­mya pyat­nich­noy mo­lit­vi, chto v mu­sulm. mi­re slu­ji­lo pri­zna­kom vas­sa­li­te­ta) (Wayback Machine saytida 6 May 2020 sanasida arxivlangan)
  60. ↑ Kochegarov (Wayback Machine saytida 29 July 2020 sanasida arxivlangan) (2008), p. 230
  61. ↑ J. Tyszkiewicz. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejow XIII-XVIII w. Warszawa, 1989. p. 167
  62. ↑ Davies (2007), p. 187; Torke (1997), p. 110
  63. ↑ There is a popular thesis in the Russian-Soviet propaganda about the Crimean Tatars betrayal of Khmelnytsky. However, the words of the vizier of the Crimean khanate Sefer Ğazı show just the opposite. He said: „The Zaporozhian Cossacks spent 800 years in servitude with the Polish kings, then seven years with us, and we, taking them together and hoping that they would be righteous and standing in service, defended them, fought for them with Poland and Lithuania, shed a lot of innocent blood, and did not allow them to be harmed. Back then there were only 8,000 Cossacks, and we Tatars made 20,000 of them. The Cossacks liked it, when we covered them and always came to their aid, then Khmelnytsky kissed me, Sefergazy-Aga, in the legs and wanted to be with us in submission forever. Now the Cossacks have misappropriated us, betrayed us, forgotten our goodness, gone to the Tsar of Moscow. You, members, know that it is traitors and rebels who will betray the Tsar just as they betrayed us and the Poles. Mehmed Giray the Tsar is unable to do anything but to walk on them and destroy them. I do not think any of the Crimeans and Nogais will have a claw on the fingers of their hands, I donʼt think their eyes will be covered with ground — then only the treachery and the Cossack faith will be avenged.“ (source of the quote (Wayback Machine saytida 7 April 2022 sanasida arxivlangan))
  64. ↑ He was claiming: "Such a strong and merciless enemy as Moscow, falling on its feet, fell into our hands. This is such a convenient case when, if we wish so, we can capture Russia from one side to the other, since I know for sure that the whole the strength of the Russian army is this army. Our task now is to pat the Russian army so that it cannot move anywhere from this place, and we will get to Moscow and bring the matter to the point that the Russian Tsar would be appointed by our padishah" (Halim Giray, 1822)
  65. ↑ Halim Giray (Wayback Machine saytida 9 August 2020 sanasida arxivlangan), 1822 (ruscha)
  66. ↑ Tucker, Spencer C. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East, Vol. II. ABC-CLIO. p. 732
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Great Russian Encyclopedia: Krimskoe xanstvo (Wayback Machine saytida 6 May 2020 sanasida arxivlangan) — A. V. Vinogradov, S. F. Faizov
  68. ↑ Subtelny, Orest (2000). „Ukraine: A History“. University of Toronto Press. pp. 105-106.
  69. ↑ Paul Robert, Magocsi. A History of Ukraine: The Land and Its Peoples, Second Edition. University of Toronto Press, 2010 — 185-bet. ISBN 978-1442698796. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun. 
  70. ↑ „The Crimean Tatars and the Ottomans“. Hürriyet Daily News (2014-yil 29-mart). 2019-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun.
  71. ↑ 71,0 71,1 Mikhail Kizilov (2007). "Slave Trade in the Early Modern Crimea From the Perspective of Christian, Muslim, and Jewish Sources". Journal of Early Modern History (Oxford University) 11 (1): 2–7. doi:10.1163/157006507780385125. https://www.academia.edu/2971600. Qaraldi: 31 October 2017. Qrim tatarlari]]
  72. ↑ Yermolenko, Galina I.. Roxolana in European Literature, History and Culture. Ashgate Publishing, Ltd., 2010 — 111-bet. ISBN 978-1409403746. Qaraldi: 2019-yil 24-iyun. 
  73. ↑ "The Crimean Tatars and their Russian-Captive Slaves (Wayback Machine saytida 5 June 2013 sanasida arxivlangan)" (PDF). Eizo Matsuki, Mediterranean Studies Group at Hitotsubashi University.
  74. ↑ Fisher, Alan (1981). "The Ottoman Crimea in the Sixteenth Century". Harvard Ukrainian Studies 5 (2): 135–170. 
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 Alan W. Fisher, The Russian Annexation of the Crimea 1772-1783, Cambridge University Press, p. 26.
  76. ↑ „Украине не стоит придумывать мифы о Крыме, ведь он украинский по праву – историк“ (ru). Крим.Реалії (2016-yil 6-yanvar). 2020-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-may.
  77. ↑ Bykova 2015, s. 34.
  78. ↑ Serhiychuk 2008, s. 216.
  79. ↑ Great Russian Encyclopedia (Wayback Machine saytida 6 May 2020 sanasida arxivlangan): Crimean Khanate
  80. ↑ Religiya Karaimov (Wayback Machine saytida 8 March 2021 sanasida arxivlangan), Glagolev V. S., page 88
  81. ↑ Darjusz Kołodziejczyk, as reported by Mikhail Kizilov (2007). "Slaves, Money Lenders, and Prisoner Guards:The Jews and the Trade in Slaves and Captivesin the Crimean Khanate". The Journal of Jewish Studies: 2. https://www.academia.edu/3706285. Qaraldi: 31 October 2017. Qrim tatarlari]]
  82. ↑ Brian Glyn Williams. „The Sultan's Raiders: The Military Role of the Crimean Tatars in the Ottoman Empire“. The Jamestown Foundation (2013). 2013-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  83. ↑ The historical fate of the Crimean Tatars (Wayback Machine saytida 20 October 2019 sanasida arxivlangan) — Doctor of Historical Sciences, Professor Valery Vozgrin, 1992, Moscow (ruscha)
  84. ↑ „The economy of the Crimean Khanate“. 2019-yil 28-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  85. ↑ RFEL:Sergey Gromenko protiv „lisenkovщini“ v istorii Krima (Wayback Machine saytida 31 October 2020 sanasida arxivlangan) (in Russian)
  86. ↑ „Как переписывали историю Крыма (How the Crimean history was rewritten)“. 2020-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  87. ↑ Serhiy Hromenko „Vse bilo ne tak“: zachem Rossiya perepisivaet istoriyu Krima (Wayback Machine saytida 28 October 2020 sanasida arxivlangan)
  88. ↑ Gulnara Bekirova: Krimskotatarskaya problema v SSSR: 1944-1991 (Wayback Machine saytida 31 March 2023 sanasida arxivlangan)
  89. ↑ Gulnara Bekirova Crimea and the Crimean Tatars in XIX—XXth centuries (Wayback Machine saytida 31 March 2023 sanasida arxivlangan), 2005, page 95
  90. ↑ „Hijra and Forced Migration from Nineteenth-Century Russia to the Ottoman Empire“ (Wayback Machine saytida 11 June 2007 sanasida arxivlangan), by Bryan Glynn Williams, Cahiers du Monde russe, 41/1, 2000, pp. 79-108.
  91. ↑ Xayali L. I. — Provozglashenie Krimskoy narodnoy respubliki (dekabr 1917 goda) (Wayback Machine saytida 29 July 2020 sanasida arxivlangan)
  92. ↑ 92,0 92,1 Maria Drohobycky, Crimea: Dynamics, Challenges and Prospects, Rowman & Littlefield, 1995, p.91, ISBN 0847680673
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Minahan, James. Europe, many nations: a historical dictionary of European national groups, 2000 — 189-bet. ISBN 9780313309847. Qaraldi: 2020-yil 10-noyabr. 
  94. ↑ Kinstler, Linda (2 March 2014). „The Crimean Tatars: A Primer“. The New Republic. 9 March 2021da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27 March 2018.
  95. ↑ Aurélie Campana, Sürgün: „The Crimean Tatars’ deportation and exile, Online Encyclopedia of Mass Violence“ (Wayback Machine saytida 10 October 2008 sanasida arxivlangan), 16 June 2008. Retrieved 19 April 2012, ISSN 1961-9898
  96. ↑ „Genotsid. Qrimtatar deportatsiyasiga 79 yil bo‘ldi“ (22 мая 2023 ).
  97. ↑ Subtelny, Orest. Ukraine: A History. University of Toronto Press, 2000 — 483-bet. ISBN 0-8020-8390-0. 
  98. ↑ The Muzhik & the Commissar, Time, 30 November 1953
  99. ↑ Fisher, Alan W.. Crimean Tatars (en). Hoover Press, 2014 — 250–252-bet. ISBN 9780817966638. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  100. ↑ 100,0 100,1 Williams, Brian Glyn. The Crimean Tatars: From Soviet Genocide to Putin's Conquest (en). Oxford University Press, 2015 — 107–108-bet. ISBN 9780190494711. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  101. ↑ Uehling, Greta. Beyond Memory: The Crimean Tatars' Deportation and Return (en). Springer, 26 November 2004 — 100-bet. ISBN 9781403981271. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  102. ↑ 102,0 102,1 Allworth, Edward. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland : Studies and Documents (en). Duke University Press, 1998 — 225–227-bet. ISBN 9780822319948. 
  103. ↑ Stronski, Paul. Tashkent: Forging a Soviet City, 1930–1966 (en). University of Pittsburgh Pre, 2010. ISBN 9780822973898. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  104. ↑ 104,0 104,1 Naimark, Norman. Fires of Hatred (en). Harvard University Press, 2002 — 67–69-bet. ISBN 9780674975828. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  105. ↑ Xayali R. I. Politiko-pravovoe uregulirovanie krimskotatarskoy problemi v SSSR (1956—1991 gg.) (Wayback Machine saytida 20 July 2021 sanasida arxivlangan) // Leningradskiy yuridicheskiy jurnal. 2016 № 3. str. 28-38
  106. ↑ Buckley, Cynthia J.; Ruble, Blair A.; Hofmann, Erin Trouth. Migration, Homeland, and Belonging in Eurasia (en). Woodrow Wilson Center Press, 2008 — 213-bet. ISBN 9780801890758. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  107. ↑ Williams, Brian Glyn. The Crimean Tatars: From Soviet Genocide to Putin's Conquest (en). Oxford University Press, 2015 — 108, 136-bet. ISBN 9780190494704. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  108. ↑ Buttino, Marco (1993). In a Collapsing Empire: Underdevelopment, Ethnic Conflicts and Nationalisms in the Soviet Union, p.68 (Wayback Machine saytida 31 March 2023 sanasida arxivlangan) ISBN 88-07-99048-2
  109. ↑ United States Congress Commission on Security and Cooperation in Europe. Basket Three, Implementation of the Helsinki Accords: Religious liberty and minority rights in the Soviet Union. Helsinki compliance in Eastern Europe (en). U.S. Government Printing Office, 1977 — 261-bet. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  110. ↑ Report (en). The Group, 1970 — 14–20-bet. 
  111. ↑ Williams, Brian Glyn. The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation (en). BRILL, 2001. ISBN 9789004121225. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  112. ↑ 112,0 112,1 Allworth, Edward. Tatars of the Crimea: Their Struggle for Survival : Original Studies from North America, Unofficial and Official Documents from Czarist and Soviet Sources (en). Duke University Press, 1988 — 55, 167–169-bet. ISBN 9780822307587. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  113. ↑ Gromenko, Sergey. Наш Крим: неросійські історії українського півострова (uk). Український інститут національної пам’яті., 2016 — 283–286-bet. ISBN 9786176841531. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  114. ↑ Yakupova, Venera. Крымские татары, или Привет от Сталина!. Kazan: Часы истории, 2009 — 28–30, 47–48-bet. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  115. ↑ Russia (en). Chalidze Publication, 1983 — 121–122-bet. 
  116. ↑ Smith, Graham. The nationalities question in the post-Soviet states (en). Longman, 1996. ISBN 9780582218086. 
  117. ↑ Fouse, Gary C.. The Languages of the Former Soviet Republics: Their History and Development (en). University Press of America, 2000 — 340-bet. ISBN 9780761816072. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  118. ↑ Mastny, Vojtech. Soviet/east European Survey, 1987-1988: Selected Research And Analysis From Radio Free Europe/radio Liberty (en). Routledge, 2019 — 133-bet. ISBN 9781000312751. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  119. ↑ Country Reports on Human Rights Practices: Report Submitted to the Committee on Foreign Affairs, U.S. House of Representatives and Committee on Foreign Relations, U.S. Senate by the Department of State in Accordance with Sections 116(d) and 502B(b) of the Foreign Assistance Act of 1961, as Amended (en). U.S. Government Printing Office, 1989 — 1230-bet. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  120. ↑ Human Rights Watch 1991, s. 38.
  121. ↑ Vyatkin, Anatoly. Крымские татары: проблемы репатриации (ru). Ин-т востоковедения РАН, 1997 — 32-bet. ISBN 9785892820318. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  122. ↑ Bekirova, Gulnara „Юрий Османов“ (ru). Крым.Реалии (2016-yil 1-aprel). 2019-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-sentyabr.
  123. ↑ Skutsch, Carl. Encyclopedia of the world's minorities (en). Routledge, 2005 — 1190-bet. ISBN 9781579584702. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  124. ↑ Arbatov, Aleksey; Lynn-Jones, Sean; Motley, Karen. Managing Conflict in the Former Soviet Union: Russian and American Perspectives (en). MIT Press, 1997 — 96–97-bet. ISBN 9780262510936. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  125. ↑ Gabrielyan, Oleg. Крымские репатрианты: депортация, возвращение и обустройство (ru). Amena, 1998 — 321-bet. 
  126. ↑ 126,0 126,1 Kuzio, Taras „Crimean Tatars Divide Ukraine and Russia“. Jamestown Foundation (2009-yil 24-iyun). 2023-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-fevral.
  127. ↑ 127,0 127,1 Humeniuk, Natalia. „Самоповернення в Крим“ (uk). Ukrainska Pravda. 2023-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-fevral.
  128. ↑ „Лидер Меджлиса уверен, что самозахват земли в Крыму не остановить“ (ru). Segodnya (2010-yil 4-avgust). 2023-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-fevral.
  129. ↑ „U.N. human rights team aims for quick access to Crimea – official“. 2014-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 20-mart.
  130. ↑ „UNPO: Crimean Tatars: Turkey Officially Condemns Persecution by Russia“. unpo.org. 2015-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-mart.
  131. ↑ „Russia's War Against Crimean Tatars“ (2016-yil 12-aprel). 2016-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 20-aprel.
  132. ↑ Temirgaliyev, Rustam „Crimean Deputy Prime Minister“ (2014-yil 19-mart). 2014-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-mart.
  133. ↑ Trukhan, Vassyl „Crimea's Tatars flee for Ukraine far west“. Yahoo. 2014-yil 24-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 23-mart.
  134. ↑ Baczynska, Gabriela. „Crimean Tatars' want autonomy after Russia's seizure of peninsula“. Reuters (2014-yil 29-mart). 2021-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-iyul.
  135. ↑ „World“. 2014-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 30-mart.
  136. ↑ „UNPO: Crimean Tatars: Mejlis Continues Work in Emergency Mode from Kiev“. unpo.org. 2016-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-mart.
  137. ↑ „Crimea: Persecution of Crimean Tatars Intensifies | Human Rights Watch“ (2017-yil 14-noyabr). 2018-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-sentyabr.
  138. ↑ „UN documents torture and arrests of Crimean Tatars by Russia – 12.12.2017 14:44 — Ukrinform News“. 2022-yil 8-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-sentyabr.
  139. ↑ „UN accuses Russia of multiple human rights abuses“ (en-GB). The Independent (2016-yil 16-noyabr). 2022-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 21-iyun.
  140. ↑ „UAWire – Ukraine files memorandum with UN Court of Justice containing evidence of Russia's involvement in 'financing of terrorism'“. 2022-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-sentyabr.
  141. ↑ „Ukraine submits to ICJ evidence of Russian crimes in Crimea, Donbas | UNIAN“. 2022-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-sentyabr.
  142. ↑ Gertsen, A „Crimean Tatars“ (Russian). Big Russian Encyclopedia. Ministry of Culture of the Russian Federation. 2021-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-iyul.
  143. ↑ „Crimean Tatars: A to Z“ (2017-yil 21-mart). 2022-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-fevral.
  144. ↑ Mustafa, Elmara „В помощь туристам: популярные блюда крымскотатарской кухни“ [To help tourists: popular dishes of the Crimean Tatar cuisine] (ru). RIA Novosti - Crimea (2018-yil 18-avgust). 2021-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-sentyabr.
  145. ↑ Yang, Yering. Национализм в поздне-- и посткоммунистической Европе (ru). Rosspen, 2010 — 216-bet. ISBN 9785824313055. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  146. ↑ Kasyanenko, Nikita „...К сыну от отца – закалять сердца“. day.kyiv.ua (2001-yil 14-aprel). 2021-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr.
  147. ↑ Расы и народы (ru). Nauka, 1997 — 124-bet. Qaraldi: 2019-yil 5-oktyabr. 
  148. ↑ Ziad, Waleed; Laryssa Chomiak „A Lesson in Stifling Violent Extremism: Crimea's Tatars have created a promising model to lessen ethnoreligious conflict“. CS Monitor (2007-yil 20-fevral). 2016-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 6-avgust.
  149. ↑ „Chairman“. qtmm.org (2011-yil 11-iyun). 2012-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 25-iyun.
  150. ↑ Crimean court bans Tatar ruling body in blow to minority (Wayback Machine saytida 18 August 2020 sanasida arxivlangan), The Star (Malaysia) (26 April 2016)
  151. ↑ Kashikhin, Borislav; Svetlova, Kseniya „Лепестки роз в "коктейле Молотова"“ (2017-yil 13-sentyabr). 2020-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-avgust.
  152. ↑ „Only 3.3% of Crimeans Mention Ukrainian as Their Native Language - Information agency "Krym Media"“. 2015-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-yanvar.
  153. ↑ „Катастрофический фактор“. kasparov.ru. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-mart.
  154. ↑ „Russian Census of Crimea: Nationality Results | eurasianstudies“. 2015-yil 27-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-aprel.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshqa tillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]


Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Qrim tatarlari
haqida turkum mavjud


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "izoh", but no corresponding <references group="izoh"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qrim_tatarlari&oldid=5231642" dan olindi