Qorabogʻ xonligi
Qorabogʻ xonligi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1748–1822 | |||||||||
 Qorabogʻ xonligi xaritasi | |||||||||
| Maqom |
Xonlik Eron hukmronligi ostida (1748-1813) Eron va Rossiya oʻrtasidagi bahsli hudud (1805—1813) Rossiya hukmronligi ostida (1813—1822) | ||||||||
| Poytaxt | |||||||||
| Rasmiy til(lar) |
Fors (boshqaruv, sud va adabiyot) Arab (diniy) Turk (mahalliy) Arman (mahalliy) Kurd (mahalliy) | ||||||||
| Xon | |||||||||
• 1748—1762 |
Panoh Alixon (birinchi) | ||||||||
• 1762—1806 |
Ibrohim Xalilxon (ikkinchi) | ||||||||
• 1806—1822 |
Mehdi Qolixon Javanshir uchinchi va soʻnggi) | ||||||||
| Tarix | |||||||||
• Asos solingan |
1748 | ||||||||
| 1813 | |||||||||
• Tugatilgan |
1822 | ||||||||
| |||||||||
| Hozirda hududida quyidagilar mavjud | |||||||||
Qorabogʻ xonligi (shuningdek, Qorabogʻ; forscha: خانات قرهباغ; ruscha: Карабахское ханство) hozirgi Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasida boʻlingan tarixiy Qorabogʻ hududini nazorat qilgan avval Eron, keyinroq esa Rossiya hukmronligi ostidagi xonlik. Qorabogʻ xonligi tuzilish jihatidan Eron podsholigiga juda oʻxshash boʻlgan. Mintaqadagi musulmonlarning koʻpchiligi turkiy lahjada gaplashishiga qaramay, XIX asr oxirigacha Qorabogʻda maʼmuriy va adabiy til fors tili boʻlib, arab tilidan faqat diniy ilmlar uchun foydalanilgan.
Uni mintaqaning pasttekisliklarida yashovchi turkiy qabilalardan boʻlgan Javanshir vakillari boshqargan. 1747-yilda Javanshir rahbari Panoh Alixon Eron shohi Nodirshoh (h. 1736–1747) vafotidan keyin yuzaga kelgan gʻalayondan foydalanib, Qorabogʻning katta qismini egallab olgan. Keyingi yili Nodirshohning oʻgʻli va vorisi Adelshohga (h. 1747–1748) sodiqligini eʼlon qilgach, shoh uni rasman Qorabogʻ xoni etib tayinlagan. Panoh Alixon davri qurilish ishlari (masalan, Bayot, Shohbuloq va Panohobod qalʼalari) va yangi ittifoqchisi, Varanda meliki (shahzodasi) Shohnazar II yordamida toʻrtta melikdomni boʻysundirishi bilan ajralib turadi.
1762-yilda Panoh Alixon Eronning koʻp qismida oʻz hokimiyatini oʻrnatgan Zand hukmdori Karimxon (h. 1751–1779) hokimiyatini tan olgan. Hukmdor Panoh Alixonni Sherozda garovga saqlab, oʻgʻli Ibrohim Xalilxonni yangi xon etib tayinlagan. 1779-yilda Karimxon vafotidan soʻng Ibrohim Xalilxon oʻz muxtoriyatini saqlab qolishga intilib, Gruziya qiroli Irakliy II bilan ittifoq tuzgan va Rossiya imperiyasi bilan aloqa oʻrnatgan, hatto qisqa muddatga boʻysungan. Ushbu boʻysunish tufayli 1797-yilda Eronning yangi hukmdori Ogʻa Muhammadxon Qojar uni Qorabogʻdan quvib chiqargan. Oʻsha yili Shushada Ogʻa Muhammadxon oʻldirilganidan soʻng Ibrohim Xalilxon Qorabogʻda oʻz hokimiyatini tiklagan. Ogʻa Muhammadxonning vorisi Fath Alishoh (h. 1797–1834) bilan doʻstona munosabatlar oʻrnatgan. Qizini shohga turmushga bergan va shoh uni Qorabogʻ xoni etib tasdiqlagan. 1805-yil may oyida yillik toʻlov evaziga Qorabogʻning tashqi ishlari boʻyicha toʻliq vakolat bergan Kurakchoy shartnomasini imzolab, ruslarga boʻysungan.
Tez orada qiyin ahvolga tushib qolgan Ibrohim Xalilxon yana eronliklar safiga qoʻshilgan. Biroq koʻp oʻtmay, nabirasi Ja’far Qoli ogʻa va rus garnizoni boshligʻi igʻvosi bilan bir guruh rus askarlari tomonidan oʻldirilgan. Haqiqiy hokimiyat ruslar qoʻlida boʻlsa-da, keyinchalik ruslar Ibrohim Xalilxonning oʻgʻli Mehdi Qolixonni xon etib tasdiqlashgan. 1813-yilda Guliston shartnomasini imzolash orqali Eron oʻzining Kavkazdagi koʻp mulkini (shu jumladan Qorabogʻni) rasman Rossiyaga topshirgan. 1822-yilda rus generali Aleksey Petrovich Yermolovning xonliklarni yoʻq qilishga urinishlari natijasida Mehdi Qolixon Eronga qochib ketgan. Oradan biroz vaqt oʻtib esa Qorabogʻ xonligi tugatilgan.
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qorabogʻ — Janubiy Kavkazdagi Armaniston togʻliklarida joylashgan tarixiy hudud[1]. Bu hudud dastlab Arronning janubiy qismi hisoblangan va asosan armanlar yashagan. Ammo turkiy va moʻgʻul bosqinlari tufayli u yerdagi armanlar 11-asrda ozchilikka aylanib, 14-asrga kelib turk-forscha Qorabogʻ nomi asta-sekinlik bilan hududning umumiy nomiga aylana boshlagan. Omon qolgan arman zodagonlarining koʻpchiligi va ularning izdoshlari Qorabogʻning baland togʻlariga koʻchib oʻtib, u yerda hokimiyatni saqlab qolishgan[2]. Amir Temurning 14—15-asrlarda turkman qabilalarini bosib olishi va bosqinchiliklari natijasida pasttekislikdagi arman aholi soni yanada kamayib ketgan. 16-asr boshlariga kelib, Armaniston Usmoniylar imperiyasi (tax. 1299 – c. 1922) va Safaviylar Eroni (1501-1736) oʻrtasidagi doimiy urushlar markaziga aylangan[3]. Bu esa arman aholisini yanada qisqartirgan[4].
Safaviylar oʻzlarining armanlar yashaydigan hududlarini beglarbegi (general-gubernator) boshqaradigan ikki viloyatga, Qorabogʻ va Erivanga boʻlishgan[5]. Armanistonning Eron tomonidan boshqariladigan qismi Eron Armanistoni yoki Sharqiy Armaniston, Usmoniylar qismi esa Usmoniy Armanistoni yoki Gʻarbiy Armaniston deb atalgan[6]. Qorabogʻ pasttekisliklarida koʻchmanchi turkiy qabilalar hukmronlik qilib, yoz davomida oʻzlari uchun mos yaylov izlab togʻ yonbagʻirlariga koʻchib oʻtgan. Qorabogʻning baland togʻlarida Qorabogʻda hukmronlik qilgan beshta melikdomni (Dizak, Guliston, Jraberd, Xachen va Varanda) tashkil etgan arman meliklari (knyazlari) hukmronlik qilgan. Arman davlatchiligi tushunchasini qoʻllab-quvvatlovchi armanlar hukmronlik qilgan bu bekliklardan Safaviylar Usmoniylar imperiyasiga qarshi kurashda foydalangan[1].
1554-yildan boshlab Qorabogʻ va uning poytaxti Ganja hokimligini turkiy qojar qabilasidan boʻlgan Ziyodoʻgʻli oilasi boshqargan[7][8]. 1722-yilda Safaviylar tuzumi qulagach[izoh 1], gubernatorlik ikki hududga boʻlinib, har biri mahalliy urugʻ tomonidan nazorat qilingan. Ayni shu davrda Panoh Alixon alohida ajralib turgan. U hozirgi Qorabogʻ pasttekisliklarida hukmronlik qilgan turkiy Javanshir qabilasining, shuningdek, Otuziki va Kebirlu qabila ittifoqining rahbari boʻlgan. Safaviylar davri tarixchisi Iskandar Munshiy (vaf. 1632) Javanshir yettita asosiy qizilbosh qabilalariga mansub emas, balki „gʻolom amirlari“ deb ataladigan quyiroq guruhga mansub boʻlganini xabar qilgan. Ravzat us-Safo Noseriyga koʻra, Javansherning keyingi yoʻlboshchilari Javanshir rahbarligini oʻz qoʻliga olgan Sarijalu qabilasiga mansub boʻlgan[10]. Javanshir qabilasi bir necha oʻn yillar davomida qoʻylarini Qorabogʻga koʻchirgan va u yerda yozgi yaylovdan foydalanish evaziga meliklarga yillik soliq toʻlab kelgan. Shunday qilib, Qorabogʻ qabila uchun juda katta ahamiyatga ega boʻlgan[11].
1723-yilda Eronga bostirib kirgan Usmoniylar 1724-yilga kelib uning shimoli-sharqidagi katta hududni bosib olgan. Qorabogʻ va Zangezur arman meliklari yetakchisi Davit Bek boshchiligida Usmonlilarga qarshi tura olgan Eron Armanistonining yagona qismlari boʻlgan[5][12]. Davit Bek 1726—1728-yillar oraligʻida vafot etgan boʻlsa-da, uning vorislari 1735-yilda Usmoniylarni yenggan Nodirxon Afshor boshchiligida Eron qayta tiklangunga qadar togʻlarning koʻpchiligi ustidan nazoratni saqlab qolishga muvaffaq boʻlgan. Keyingi yili Nodirshoh nomi bilan taxtga chiqib, Afshorlar sulolasiga asos solganini eʼlon qilgan[13].
Nodirshoh Qorabogʻ va Zangezurni yarim avtonom viloyatlar deb tan olib, meliklarni mukofotlagan[13]. Eron Armanistoni Erivan, Naxshivan, Ganja va Qorabogʻ kabi toʻrt xonlikka boʻlingan edi[13]. Xonlik – Eron hukmronligini tan oluvchi merosxoʻr yoki tayinlangan hukmdor tomonidan boshqariladigan maʼmuriy birlik. Hukmdorning unvoni yo beglarbegi yoki xon boʻlib, Usmoniylarning posho unvoni bilan bir xil edi[14]. Nodirshoh ham bir qancha turkiy qabilalarni (jumladan, Javanshirlarni) sodiqliklarini kafolatlash maqsadida Eron hududiga koʻchishga majburlagan[13]. Panoh Alixonning oʻgʻli Ibrohim Xalilxon va javanshir qabilasining qolgan aʼzolari Xurosonga koʻchib oʻtishga majbur boʻlgan[10]. Panah Alixon garovda boʻlgani uchun bundan mustasno edi. Biroq, tax. 1744-yilda akasi Behbud Ali beg qatl etilganidan soʻng, Panoh Alixon lezginlar hududiga qochib, u yerda Nodirshohdan yashiringan[15].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Panoh Alixon[tahrir | manbasini tahrirlash]
Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Safaviylar rejimi 1722-yilda afgʻonlar poytaxt Isfahonni qamal qilganda Safaviylar taslim boʻlganidan keyin qulagan[9].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Tsibenko 2018.
- ↑ Bournoutian 1994, ss. 15–16.
- ↑ Bournoutian 1997, s. 82.
- ↑ Bournoutian 1994, s. 16.
- ↑ 5,0 5,1 Bournoutian 1994, s. 17.
- ↑ Bournoutian 1997, ss. 81–82.
- ↑ Floor 2008, ss. 258–259.
- ↑ Floor 2021, s. 221.
- ↑ Matthee 2008.
- ↑ 10,0 10,1 Bournoutian 2021, s. 261.
- ↑ Hewsen 1972, s. 325.
- ↑ Bournoutian 1997, s. 88.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Bournoutian 1997, s. 89.
- ↑ Bournoutian 1976, s. 23.
- ↑ Tapper 1997, s. 114.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |