Qoraqulduq
| Qoraqulduq | |
|---|---|
 Qoraqulduq kanali | |
| Tavsif | |
| Suv sarfi | 12 m³/s |
| Suv oqimi | |
| Boshlanishi | Salor |
| Quyilishi | Chirchiq (daryo) |
| Joylashuvi | |
| Davlat | O‘zbekiston Respublikasi |
| Tuman | Toshkent viloyati |
| Qoraqulduq | |
Qoraqulduq, Quruqulduq[1][2][3][4][5] – Toshkent viloyatidagi kanal (ariq), Salor kanalining oʻng tarmogʻi. Chirchiq daryosining oʻng qirgʻogʻidagi yirik sugʻorish tizimlaridan birini suv bilan taʼminlaydi.
Tabiiy suv oqimidan kanalga aylantirilgan.
Geografik tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqulduq Chinoz kanalidan suv oladi[6]. Qoraqulduqda suv oqimi tezligi 12 m³/s [6] .
"Oʻzbek Sovet Ensiklopediyasi" ga koʻra, Qoraqulduq Salar kanalidagi Qurquldaq suv ajratgichidan kelib chiqqan[6]. Shu bilan birga, suv ajratgichdan Niyozbosh kanali hosil boʻladi[6]. Suv ajratgich Toshkent viloyatining Zangiota va Yangiyoʻl tumani[7] ning Oʻrtaovul qishlogʻi chegarasidan, taxminan 360 m balandlikda joylashgan.
(boshqa talqinlarga koʻra – Salarning davomi)
Qoraqulduq M-34 avtomobil yoʻlini va Toshkent-Samarqand temir yoʻl liniyasini kesib oʻtadi[8]. Chiqish joyidan bir oz pastroqda Qoraqulduq kanali janubi-gʻarbga yoʻnaladi. Yangiyoʻl shahri Nov (Nau) shahar posyolkasi hududidan oʻtib, Eski Qovunchi qishloq fuqarolar yigʻini hududiga oqib kiradi[8]. Shimoli gʻarbda Qoraqulduq, janubi-sharqda Toshkent-Samarqand temir yoʻl liniyasi bilan birgalikda Yangiyoʻl shahrining tabiiy chegarasi boʻlib xizmat qilgan (keyinchalik aholi punktlari daryo oʻzanidan tashqarida paydo boʻla boshlagan)[9].
Chinoz tumanlarida Amir Temur, Ramazon, Olmazor shaharchalari kanal yaqinida joylashgan. Bundan tashqari, kanal shimolga bir oz qiyalab oladi, lekin keyinroq janubga buriladi. Xuddi shu yoʻnalishda avtomobil va temir yoʻlni kesib oʻtadi va Yangixayot aholi punkti hududidan oʻtib, taxminan 260 m balandlikda Chirchiq daryosiga quyiladi[10].
Iqtisodiy foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quruqqulduq kanali Chirchiqning oʻng qirgʻogʻidagi eng yirik sugʻorish kanallaridan biri[11]. Toshkent viloyatining Yangiyoʻl tumanida kanal 6 ming gektar yerni suv bilan taʼminlaydi[6][12].
Suv kuchli ifloslangan
Ekologik holat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yiliga 22,2 million m³ oqova suv toʻgʻridan-toʻgʻri Qoraqulduqqa quyiladi. 1963-yilda oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Qoraqulduq suvida minerallashuv kuchaygan, 5 kun davomida biologik kislorod isteʼmoli 9,6 mg/l, ammiak miqdori 2,2 mg/l ga yetgan[ком 1].
Tarixiy maʼlumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kanalning kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Taxminlarga koʻra, Qoraqulduq dastlab tabiiy suv oqimi boʻlgan. Tarixchi Yu. F. Buryakov kanal oʻzani oʻtmishda tabiiy oʻzgarishlarga uchraganini, bu sunʼiy yaratilishni istisno qilganini taʼkidlaydi. Uning fikricha, vaqt oʻtishi bilan daryodagi suv miqdori mahalliy aholining ehtiyojlarini qondirolmay qolgan. Natijada Qoraqulduq Chirchiq daryosi bilan tutashtirilgan va kanalga aylangan[3].
Qoraqulduqdagi aholi punktlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Salar, Niyozbosh va Qoraqulduq qirgʻoqlari boʻylab miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalari va oxirida vujudga kelgan qadimgi dehqonchilik madaniyatining koʻplab yodgorliklari joylashgan[5]. Kanal oqimi burgulik madaniyati tashuvchilarining yashash joylaridan biri boʻlgan.
Miloddan avvalgi VI asrda Qoraqulduqning chap qirgʻogʻida (hozirgi Yangiyoʻl shahri hududi) Qovunchintepa arxeologik manzilgohi barpo etilgan boʻlib, unda Qovunchi madaniyati tasvirlangan. Buni YU. F. Buryakov Qovunchintepa qal’asining koʻrinishini Qoraqulduq suvidan foydalanish qulayligi bilan bevosita bogʻlaydi[3]. Qovunchi aholisi tomonidan sunʼiy sugʻorishning boshlanishi miloddan avvalgi III—II asrlarga toʻgʻri keladi[1]
Qolaversa, eramizning birinchi asrlarida Qoraqulduk yaqinidagi tabiiy tepalikda Changtepa aholi punkti paydo boʻlgan. U yerlar Turk xoqonligi tarkibiga kirgan, keyinchalik qoraxoniylar davrida (XI-XII asrlar, XII asrning ikkinchi yarmi) davrida taslab ketilgan[3].
Oʻrta asrlarda (taxminan X asrda) Chinoz chekkasidagi yerlarni suv bilan taʼminlovchi Qoraqulduqdan uchta sugʻorish kanali yaratilgan – Eski Toshkent, Chuqur va Yoʻltushgan[13].
Tuproqqa taʼsir qilish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqulduq kanalining oqimi tuproq rel’efning oʻzgarishiga olib keldi. U oqib oʻtgunga qadar Yangiyoʻl ustidagi maydonning qiyaligi Chirchiq daryosi tomon yoʻnalgan, keyinchaluk u teskari burilib, sunʼiy ayvonga oʻxshash sirtli vodiy hosil qilgan[2]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Oba pokazatelya previshayut predelno dopustimuyu konsentratsiyu
- ↑ 1,0 1,1 Древний Ташкент 1973.
- ↑ 2,0 2,1 У истоков древней культуры Ташкента 1982.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Буряков 1978.
- ↑ Toʻrtkoʻltepa-1 // Toshkent: ensiklopediya / bosh tahrir hayʼati A. Akromov va boshq. Toshkent: „Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi“, 2009.
- ↑ 5,0 5,1 „Салор“ (uz). ziyouz.uz. 2014-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-yanvar. – statya iz Natsionalnoy ensiklopedii Uzbekistana (Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi)
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Boʻzsuv – statya iz „Uzbekskoy sovetskoy ensiklopedii“ (Oʻzbek sovet ensiklopediyasi)(oʻzb.)
- ↑ Tashkent. Plan goroda. – Tashkent: Goskomgeodezkadastr, 2013 (plan Tashkentskogo viloyata na oborote).
- ↑ 8,0 8,1 Aydarkul. Arnasay. Chardara. Topograficheskie karti masshtaba 1: 50 000, 1: 200 000. – Tashkent: Voenno-kartograficheskaya fabrika TurkVO, 1991.
- ↑ Советский Союз. Географическое описание в 22 томах. Узбекистан. Москва: Мысль, 1967 — 141-bet.
- ↑ Tashkent. Plan goroda. – Tashkent: Goskomgeodezkadastr, 2013 (plan Tashkentskogo viloyata na oborote).
- ↑ Ирригация Узбекистана, 1975.
- ↑ . Tsvetnaya vkleyka mejdu S. 320—321
- ↑ Chinachket – istoricheskiy gorod v nizovyax Chirchika, na territorii sovremennogo Chinaza