Rosa × damascena
Rosa × damascena (lotincha damascena atirgul), koʻproq Damashq atirguli yoki baʼzan bolgar atirgullari, turk atirgullari, toif atirgullari, arab atirgullari, isfaxon atirgullari va kastiliya atirgullari sifatida tanilgan atirgul gibrididir. Rosa gallica va Rosa moschatadan olingan[1]. DNK tahlili shuni koʻrsatdiki, uchinchi tur Rosa fedtschenkoana Damashq atirgulining ajdodi hisoblanadi[2].
Gullar oʻzining xushboʻy hidi bilan mashhur boʻlib, atirgul moyi (yoki „rose otto“ yoki „atirgul mutlaq“) atir tayyorlash uchun ishlatiladi. Gul barglari ham isteʼmol qilinadi. Ular ovqatga taʼm berish, garnitür, oʻsimlik choyi, gulqand sifatida ishlatilishi mumkin.
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Damashq atirguli — boʻyi 2.2 metr (7 ft 3 in) gacha oʻsadigan bargli buta, poyalari qalin, tikan va qattiq tuklar bilan zich qoplangan. Barglari pinnatsimon, beshta (kamdan-kam etti) varaqdan iborat. Atirgullar pushti va och qizil rangga ega. Nisbatan kichik gullar guruhlarda oʻsadi. Bu qadimgi atirgulning muhim turi hisoblanadi, shuningdek, boshqa koʻplab turlarning nasl-nasabidagi muhim oʻrni uchun ham muhimdir.
Turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gibrid ikki turga boʻlinadi:[3]
- Yozgi Damashq atirguli (R. × damascena nothovar. damascena) qisqa gullash davriga ega, faqat yozda.
- Kuzgi Damashq atirguli (R. × damascena nothovar. semperflorens (Duhamel) Rowley) gullash kuzgacha choʻzilgan, boshqa xususiyati bilan yozgi atirgullardan ajralib turmaydi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rosa × damascena — yovvoyi holatda uchramaydigan madaniy gul. Oxirgi genetik testlar shuni koʻrsatadiki, bu nav R. moschata x R. gallica gibrididir. Nav Markaziy Osiyo[4] yoki Eronning togʻ etaklarida paydo boʻlishi mumkin[5].
1148-yilda ikkinchi salib yurishida Damashq qamalida qatnashgan fransuz salibchisi Robert de Bri damashq atirgulini Suriyadan Yevropaga olib kelgan deb hisoblanadi. Atirgulning nomi Suriyaning Damashq shahriga tegishli boʻlib, shahar oʻzining poʻlati (Damashq poʻlati), matolari (Damask) va atirgullari bilan mashhur boʻlgan.
Boshqa maʼlumotlarga koʻra, qadimgi rimliklar uni Angliyadagi koloniyalariga olib kelishgan. Uchinchi maʼlumotlarga koʻra, qirol Henry VIII shifokori qirolga gulni taxminan 1540-yilda sovgʻa qilgan[6].
Afgʻonistonning Kobul viloyatida Damashq atirgulidan atirlar ishlab chiqarilgan[7].
Gavayi tilida Lokelani nomi bilan tanilgan gul Maui orolining rasmiy gulidir[8].
Bengal yozuvchisi Nirad Chauhuri Sharqiy Bengaliyadagi hindular uni „islom guli sifatida koʻrgani uchun“ yetishtirmaganini eslaydi[9].
Kultivatsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gullarni yigʻish qoʻl mehnatini talab qiladi. Yiliga taxminan 20-40 kun davomida atirgul barglari yigʻib olinadi, bu yetishtiriladigan navga bogʻliq. Atirgullar qoʻlda yigʻiladi distillash uchun markaziy joyga keltiriladi.
Eron, Bolgariya va Turkiyada Rosa × damascenaning turli navlaridan atirgul yogʻini ishlab chiqaradi. Fransiya va Hindiston ham jahon bozoriga katta hissa qoʻshadi. Marokash, Tunis va baʼzi Yaqin Sharq davlatlarida ham atirgul moyi ishlab chiqarilgan.
Hindistonda „Rose Attor“ va „Rose Absolutes“ va „Rose Beton“ kabi atirgul moyi ishlab chiqaruvchi sanoatni ham rivojlantirdi. Arzon ishchi kuchi tufayli Hindistonning ushbu mahsulotlari Bolgariya va Turkiya mahsulotlaridan koʻra arzonroqdir.
Pazandachilikda foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Damashq atirgullari ovqatlarda xushboʻy ingredient yoki ziravor sifatida ishlatiladi. Oʻsimlik ras el hanout nomidagi ziravorlar aralashmasining tarkibiy qismidir. Atirgul suvi va kukunli atirgullar Yaqin Sharq va Hind oshxonalarida ishlatiladi. Atirgulli tovuq — Yaqin Sharq oshxonasida mashhur taomi. Butun gullar yoki gulbarglar oʻsimlik choyi zuhuratda ishlatiladi. Bundan tashqari u mashhur shirinliklar muzqaymoq, murabbo, turk lokumlari, guruch pudingi, yogurt va boshqalarga qoʻshiladi.
Asrlar davomida Damashq atirgullari goʻzallik va sevgining ramzi boʻlib kelgan. Atirguldan xushboʻy hidi uchun atirgul suvi tayyorlangan.
Zamonaviy Gʻarb pazandaligida atirgul yoki gul suvidan koʻp foydalanilmaydi. Biroq, u qadimgi va Uygʻonish davrida ham taomlarning mashhur tarkibiy qismi boʻlib kelgan. U eng koʻp shirinliklarda ishlatilgan va hali ham marzipan yoki turron kabi anʼanaviy shirinliklarga qoʻshiladi.
-
Rosa x damascena -
Rosa damascena 'Felicite Hardy' -
Rosa damascena -
Qizil damashq atirguli
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ New RHS Dictionary of Gardening Huxley, A.: . Macmillan, 1992.
- ↑ Harkness, P. (2003). The Rose: An Illustrated History. Firefly
- ↑ New RHS Dictionary of Gardening Huxley, A.: . Macmillan, 1992.
- ↑ Triparental Origin of Damask Roses, Iwata H1, Kato T, Ohno S., Gene, Vol. 259, Issues 1-2, 23 December 2000, pages 53-9.
- ↑ „Rosa damascena as holy ancient herb with novel applications“. Journal of Traditional and Complementary Medicine (inglizcha). 6-jild, № 1. 1-yanvar 2016-yil. 10–16-bet. doi:10.1016/j.jtcme.2015.09.005. ISSN 2225-4110. „Rosa damascena Mill is the hybrid between R. gallica and R. Phoenicia and is the member of Rosaceae family with more than 200 species and 18,000 cultivars around the world. R. damascena as the king of flowers has been the symbol of love, purity, faith and beauty since the ancient times. It was originated from Iran and essential oil extracting from its flowers has been started since 7th century A.D.“
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ Putnam, G. P.. The World's Progress; A Dictionary of Dates: Being a Chronological and Alphabetical Record of All Essential Facts in the Progress of Society, from the Creation of the World to the Present Time with a Chart. G. P. Putnam, 1877 — 387-bet.
- ↑ Afghan Rose Oil, An Attractive Fragrance for International Markets
- ↑ „ate flower and individual island flowers“. Hawaii State Legislature. Qaraldi: 7-oktabr 2019-yil.
- ↑ Chaudhuri, Nirad. The Autobiography of an Unknown Indian (inglizcha). London: Hogarth Press, 1987 — 21-bet.