Rosa abyssinica
| Rosa abyssinica | |
|---|---|
| |
Maxsus tasnifi
| |
| Olam: | Plantae |
| Sinf: | Tracheophytes |
| Sinf: | Angiosperms |
| Sinf: | Eudicots |
| Sinf: | Rosids |
| Tartib: | Rosales |
| Oila: | Rosaceae |
| Turkum: | Rosa |
| Tur: | R. abyssinica
|
| Binomial nomi | |
| Rosa abyssinica | |
| Sinonimlari | |
|
Rosa abyssinica var. microphylla Crép. | |
Rosa abyssinica[1] — Afrikada yetishtirilgan va keng tarqalgan yagona atirguldir. Ovrupoliklar atirgul haqida birinchi boʻlib 19-asr Shotlandiya botaniki Robert Brownning asarlarida bilishgan[2]. Rosa abyssinica Rosa jinsiga va Rosaceae oilasiga kiradi[3]. Hayot kechirishi va biologik tasnifida hech qanday kichik tur mavjud emas[3].
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rosa abyssinica — bu oʻrmalovchi yoki koʻpincha chirmashib oʻsuvchi shaklli, 23 fut (7 metr) balandlikdagi kichik daraxt hosil qila oladigan tikanli doimiy yashil buta hisoblanadi. Uning poyasida bir nechta tikanlari bor, asosiy poyadan bir oz egilgan va barcha novdalari bir-biriga oʻxshash. U juda koʻp oʻzgaruvchan xususiyatlarga ega. Barglari murakkab tipda tuzilgan va terisimon shaklga ega boʻlib, uning uchida 3 juft varaqchalari bor, ularning har biri 5 dan 2 dyumgacha (1 dyuymgacha) tor tuxumsimon shaklli (3 sm dan 6 gacha) uchi oʻtkir, qirrasi tishli, barglari stipulalar bilan qoplangan boʻlib qanotli qisqa poyada joylashgan. Gullari xushboʻy oq-toʻq sariq rangda boʻlib, odatda 3 dan 20 gacha qalin boshli, har bir poyali, choʻtkasi uzun, tor va tukli, tez vaqt ichida toʻkiluvchan va 5 ta gulbargga ega, taxminan 2 sm uzunlikdagi, uchi kvadratgacha yumaloq, koʻp stamensli tuzilishga ega. Mevalari dastlab yashil rangga kiradi, ammo keyin toʻq sariqdan qizil ranggacha oʻzgarib pishadi. Ularning uzunligi taxminan 1 dyum (2 sm) boʻlib, gʻovaksimon qobiqli va ichida urugʻ bilan toʻlgan boʻladi[4]. Baʼzi manbalarda bu oʻsimlikni „Katta tikanli it atirguli“ deb taʼriflangan[5].
Geografik tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rosa abyssinica asosan Efiopiya, Eritreya, Yaman va kamroq darajada Saudiya Arabistoni[6], Somali va Sudanda keng tarqalgan[7]. U Efiopiya togʻlarida va Yaman togʻlarida Bab-el-Mandeb boʻgʻozi boʻylab turli xildagi turkumga oid turlari uchraydi, shuningdek, Primula verticillata va boshqa bir nechta oʻsimliklar bilan parallel ravishda tarqaladi. U odatda togʻli hududlarda, quruq doimiy yashil oʻrmonlarda, chakalakzorlarda, kengliklarda, togʻ butazorlarida, toshloq joylarda tarqalgan boʻlib, qirgʻoq boʻyidagi tuzilmalarda chakalakzorlarni hosil qiladi[8].
Foydalanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rosa abyssinica asosan oziq-ovqat (mevasi va guli), dorivor (meva), bogʻ va bezak sifatida qoʻllanadi[9]. Rosa abyssinica baʼzan qishloqlaridagi bogʻlarni va turar joylarni oʻrab turadigan „tirik devor“ sifatida oʻstiriladi[10].
Rosa abyssinica mevasi (urugʻlari) asosan bolalar tomonidan isteʼmol qilinadi va charchoqni yoki kuchsizlanishni biroz engillashtiradi, degan tahminlar bor[11]. Qushlar va baʼzi hayvonlar uchun Rosa abyssinicaning mevalari isteʼmol qilinadi (babunlar ham gullarni isteʼmol qiladilar). Tibbiyotda mevasi qurtlarga qarshi dori sifatida keng qoʻllanadi (ilgak, lenta va dumaloq shaklda). Ezilgan barglari esa gepatitni davolashda ishlatiladi[12].
Umumiy va mahalliy nomlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Afrika atirgullari,
- Efiopiya atirgullari,
- Yovvoyi Efiopiya atirgullari,
- Habash atirgullari (inglizcha),
- Kega (Efiopiya — Amhar),
- Vard (Yaman — Arabcha),
- Qaqavvi (Oromo),
- Dayero (Somali)[13].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ R.Br., 1814 In: Salt, Voy. Abyss. App. 64
- ↑ Brown, Robert. The Miscellaneous Botanical Works of Robert Brown, Volume 1. London England: Robert Hardwicke, 1866.
- ↑ 3,0 3,1 Roskov Y. {{{editor}}}: „Species 2000 & ITIS Catalogue of Life: 2014 Annual Checklist.“. Species 2000: Reading, UK. (2014).
- ↑ Hedberg, I. „Category 3: 'Wild Food Plants Attracting Additional Consumer Categories“. Ethiopia: Famine Food Field Guide (2014).
- ↑ name="Grimshaw">Grimshaw. „John Grimshaw's Garden Diary: Three interesting roses“. John Grimshaw's Garden Diary (28-may 2010-yil). Qaraldi: 16-avgust 2019-yil.
- ↑ „Flowers of Saudi Arabia | Saudi Arabian Flora“ (inglizcha). Splendid Arabia. Qaraldi: 26-iyun 2020-yil.
- ↑ „Rosa abyssinica in Global Plants on JSTOR“. plants.jstor.org. Qaraldi: 16-avgust 2019-yil.
- ↑ Grimshaw. „John Grimshaw's Garden Diary: Three interesting roses“. John Grimshaw's Garden Diary (28-may 2010-yil). Qaraldi: 16-avgust 2019-yil.
- ↑ „Useful Trees, Rosa abyssinica“. Old World Agroforestry.
- ↑ J.W. Watson and P.B. Eyzaguirre, editors. „Home gardens and in situ conservation of plant genetic resources in farming systems“. Biodiversity International (17–19 july 2001).
- ↑ Chekole, Getnet; Asfaw, Zemede; Kelbessa, Ensermu (7-yanvar 2015-yil). „Ethnobotanical study of medicinal plants in the environs of Tara-gedam and Amba remnant forests of Libo Kemkem District, northwest Ethiopia“. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 11-jild. 4-bet. doi:10.1186/1746-4269-11-4. ISSN 1746-4269. PMC 4417315. PMID 25572933.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ Eland, F.L.S. „Plant Lives, Rosa abyssinica“. Plant Biographies (1991–2013).
- ↑ „Category3“.