Kontent qismiga oʻtish

Rossiya imperiyasining siyosiy agentligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Rossiya imperatorlik siyosiy agentligi yoki Rossiya siyosiy agentligi — Buxoro amirligining Buxoro (1886—1891-yillar) va Kogon (1892—1917-yillar) shaharlarida Rossiya imperiyasining Tashqi ishlar vazirligining boʻlimi. 1885-yil 12-noyabrda tashkil topgan va Buxoro amirligida Rossiya imperiyasining siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ifodalagan.

Unga Buxorodagi siyosiy agent rahbarlik qilgan, u ham tashqi ishlar vazirligi ham Turkiston general-gubernatoriga boʻysungan.

Siyosiy agentlik fevral inqilobidan keyin Rossiya rezidensiyasiga aylantirildi va Oktabr inqilobiga qadar faoliyat yuritdi.

Rossiya imperiyasining siyosiy agentligi
Rossiya bayrog'i
Buxoro amirligi bayrog'i
Rossiya imperiyasining siyosiy agentligi qarorgohi. 1900—1915-yillar
Mezbon mamlakat Buxoro amirligi
Manzili Buxoro shahri va Kogon
Elchi

Nikolay Valerievich Charikov 1886—1890

Pavel Mixaylovich Lessar 1890—1895

Vladimir Ivanovich Ignatiev 1895—1902

Yakov Yakovlevich Lyutsh 1902—1911

Aleksandr Sergeevich Somov 1902—1911

Aleksey Konstantinovich Belyaev 1914—1916

Aleksandr Yakovlevich Miller 1916—1917


Rossiya—Buxoro munosabatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligi Oʻrta Osiyoda katta hududni egallagan eng yirik markazlashgan davlat edi.[1] Bu davrda Buxoro iqtisodiyotida sezilarli yuksalish kuzatildi, tovar-pul munosabatlari rivojlandi, amirlikning Rossiya bilan savdo-sotiq va elchilik aloqalari jonlana boshladi.

XIX asr boshidan 1866-yilgacha Buxoroga toʻrtta rus missiyasi yuborildi:

  1. 1819—1820-yillarda (Negri A.F. va Meyendorf E. K.);
  2. 1841-yilda (A. P. Butenev, A. A. Leman, N.V.Xanikov);
  3. 1859-yilda (N.P.Ignatiev);
  4. 1865-1866 yillarda (K. V. Struve va A.I.Gluxovskiy)[2].

Buxoro amiri Nasrulloxon oʻz navbatida Peterburgga uchta elchi joʻnatadi:

  1. 1830—1831-yillarda (B.Rahmatbekov);
  2. 1838—1839-yillarda (B.Rahmatbekov);
  3. 1857-yilda (A. A. Donish).

Shunday qilib, har ikki tomon — Peterburg ham, Buxoro ham elchilik va savdo aloqalarini kengaytirish va saqlashlari Toshkentning general-mayor M. G. Chernyayev tomonidan bosib olingandan keyin sezilarli darajada yomonlashdi. Shu bilan birga, harbiy vazir D.Milyutin Markaziy Osiyodagi faol harakatlar tarafdori edi, tashqi ishlar vaziri, vitse-kansler knyaz A.M.Gorchakov XIX asr oʻrtalaridan boshlab Oʻrta Osiyo Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya oʻrtasidagi keskin siyosiy va iqtisodiy kurash sahnasiga aylanganligi sababli ingliz-rus munosabatlarida ehtiyotkorlikni saqlashga harakat qildi.

Buxoro amirligiga qarshi harbiy harakatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Rus qoʻshinlarining Samarqandga kirishi“. N. N. Karazin . 1888 yil .

1866-1868 yillarda Buxoro amirligida muqaddas urush — gʻazot eʼlon qilinishi ortidan har ikki davlat qoʻshinlari oʻrtasida 3 ta yirik jang boʻlib oʻtdi:

  1. 1866-yil 8-mayda (Erjar jangi);
  2. 1868-yil 1-mayda (Choʻponota jangi);
  3. 1868-yil 14-iyun (Zirabuloq tepaligidagi jang)[3].

Har uchala jangda rus qoʻshinlari gʻalaba qozonib, 1868-yil 23-iyunda Rossiya — Buxoro shartnomasi tuzildi, bu shartnoma imperator Aleksandr II (1855-1881) tomonidan tasdiqlanmadi, ammo koʻp jihatdan Rossiya imperiyasining Buxoro amirligi bilan 1873-yilda Shahrisabz doʻstlik shartnomasi imzolangunga qadar munosabatlarini belgilab berdi. Umuman olganda, "doʻstlik" shartnomasi natijasida Buxoro amirligi amalda Rossiya imperiyasining protektoratiga aylandi.[4]

Siyosiy agentlikning tashkil etilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amir va general-gubernator oʻrtasidagi nizolardan biri Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi oʻrtasidagi munosabatlar masalasi edi. Amir oʻzini suveren sifatida — imperator bilan toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot qilish huquqiga ega deb hisoblardi. General-gubernator barcha aloqalar u orqali oʻtishini xohlardi

1885-yil 12-noyabrda Aleksandr III (1881—1894)ning Buxoro amirligida Rossiya imperatorlik siyosiy agentligini tashkil etish toʻgʻrisida[5] gi farmoni eʼlon qilindi va 1886-yil 1-yanvardan N. V. Charikov boshchiligidagi muassasa oʻz faoliyatini boshladi.[6][7] Bu amalda Buxoro amiriga Rossiya imperiyasi nazarida uning vassaldan baland, lekin mustaqil hukmdordan past ekanligini koʻrsatuvchi munosabati edi.[8]

Bu agentlik Tashqi ishlar vazirligi tasarrufida boʻlib, afsuski, Buxoroni xorijiy davlat sifatidagi qarashning keng tarqalishiga va mustahkamlanishiga hissa qoʻsha olmaydi. Ayni paytda, Buxoro oʻz mohiyatiga koʻra, amir tomonidan boshqariladigan imperiya tarkibiga kiradi. Buxoro yoki Xiva xonliklari ichida sayohat qilishda mahalliy ma’muriyat (beklar va boshqa hokimiyat organlari) yordamisiz amalga oshirib boʻlmaydi va bunday yordam general-gubernator yoki Buxorodagi rus siyosiy agentining tegishli buyrugʻi bilan amalga oshiriladi.[9].

Siyosiy agentlikning qarorgohi. Yangi Buxoro, 1910 yil

Amir Sayid Abdulahadxon (1985—1910) dastlab Buxoro shahridagi eng yaxshi binolardan birini siyosiy idora ixtiyoriga berdi, bu yerda amirning buyrugʻiga binoan agentlik qarorgohi, kazaklar kolonnasining barcha tarkibi joylashgan va xizmatkorlar amir xazinasi hisobidan taʼminlangan. 1891-yilda amir Buxoro amirligining Kogon shahrida yangi qarorgoh qurilgan, bu yerdan XIX asrda amirlik poytaxtiga temir yoʻl liniyasi oʻtgan edi.[10] Xuddi shu yili muassasaning barcha xodimlari yangi qarorgohga koʻchib oʻtishdi.

P. P. Shubinskiy birinchi siyosiy agent N. V. Charikovning Buxoroga kelishini shunday tasvirlagan.

Bizning agentimiz Charikov janoblarining xonlik poytaxtiga kirishi tartibga solindi va u bilan amir oʻrtasida yaxshi munosabatlar oʻrnatildi.

Agentlik faoliyati va siyosiy agentning vakolatlari va vazifalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyo temir yoʻlini Buxoro orqali Samarqandga olib borish toʻgʻrisidagi qarori tashqi ishlar vazirligini amir saroyida siyosiy agent tashkil etish boʻyicha koʻp yillik kelishmovchiliklariga barham berdi. Temir yoʻlning qurilishi va buning natijasida rus sub’ektlarining kirib kelishi uchun doimiy vakil zarur edi.

Buxoroda siyosiy agent lavozimi 1873-yilgi shartnomaning 16-moddasi asosida 1885-yil 12-noyabrda tashkil etilgan[11]. Agentlik oʻz faoliyatini 1886-yil 1-yanvardan yoʻlga qoʻygan. Shundan keyin agentlik hissasiga general-gubernatorning maoshi 5500 rublga qisqartirildi. Siyosiy agent Rossiya imperiyasining Buxoro amirligidagi rasmiy vakili edi. Sankt-Peterburg va Toshkentning Buxoro hukumati bilan turli masalalardagi barcha aloqalari u orqali amalga oshardi. Amir bilan elchixonalar almashish uchun ruxsat berildi va Toshkentdagi diplomatik attashe lavozimi tugatildi. 1894-yilda esa bu lavozim qayta tiklandi. Siyosiy agent Rossiya diplomatik korpusining aʼzosi boʻlganligi sababli — konsuldan koʻra kattaroq mavqega ega boʻlgan, lekin suveren davlatning elchisi hisoblanmagan yaʼni u faqat Tashqi ishlar vazirligi oldida javobgar boʻlgan. Shunday qilib, Abdulahad imperator hukumati bilan toʻgʻridan-toʻgʻri munosabatlarga ega edi.

Siyosiy agent Turkiston general-gubernatoriga bu munosabatlarning natijalari, shuningdek, Tashqi ishlar vazirligining koʻrsatmalari haqida maʼlumot berishga majbur boʻlgan va ayrim masalalarni hal qilishda u bilan toʻliq aloqada boʻlishi kerak edi. Bu siyosiy agentga boʻysunishning ikkitomonlamaligini keltirib chiqardi, bu agent bilan bir tomondan Turkiston oliy maʼmuriyati, ikkinchi tomondan Peterburg va Toshkent oʻrtasida katta tushunmovchiliklarga sabab boʻldi[12][13].

Rossiyaning Buxorodagi faoliyati kengayib borishi bilan siyosiy agentning vazifalariga agentlik ustavining biron bir moddasida koʻzda tutilmagan holatlar ham qoʻshila bordi[14]. 1893-yil 15-martdan amirlikdagi rus aholi punktlarini nazorat qilish vazifalari siyosiy agentga yuklandi. 1893-yilda general-gubernatorga hatto siyosiy agentni oʻz kengashida Buxoroga taalluqli masalalarni hal qilishda ishtirok etishga taklif qilish vakolati ham berildi. Uning dastlabki diplomatik va konsullik vazifalariga ogʻir maʼmuriy va sud mas’uliyatlari qoʻshildi. U nafaqat Buxoro hukumati bilan barcha aloqalarni oʻrnatgan, Buxoro va Afgʻonistondagi vaziyat boʻyicha razvedka maʼlumotlarini toʻplagan. Shuningdek, amir faoliyatini yaqindan kuzatib borgan, amirning imperator oilasi va hukumati bilan rasmiy yozishmalarini nazorat qilgan va amirga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari boʻyicha maslahat bergan. Agentlik rus subyektlarining shaxsi, mulki, shartnomaviy huquqlari va savdo manfaatlarini himoya qilgan, vizalar va pasport berib, chet ellik mehmonlarni qabul qilgan. Agentlik raisi oliy gubernator, politsiya boshligʻi vazifalarini ham bajargan. Rus aholi punktlarida senzura, ruslar ishtirokidagi sud ishlarida sudya va bosh tergovchi, rus subʼyektlarining yer sotib olishlarini roʻyxatdan oʻtkazishda notarius sifatida faoliyat koʻrsatgan.

Siyosiy agentlik vazifalari oʻsib borayotganining bir dalili uning xodimlarining kengayishi edi. Dastlab agentlik faqat siyosiy agent va bitta dragomendan iborat boʻlgan. Keyinroq ikkinchi kotib va yana bir dragoman qoʻshiladi. 1901-yilda shifokor va yana ikki yildan soʻng yana bir dragoman qoʻshilishi shtatni besh kishiga koʻtardi. Agentlikda 1917-yilda jami 22 kishi faoliyat koʻrsatgan[15].

Buxoroning oʻzida Rossiya imperiyasining siyosiy agenti yoki rezidenti konsul deb atalgan. Buxoro qoʻshbegilari Muhammad Sharif (1886-1888), Ostonqul biy (1888-1910), Nasrulla biy (1910-1917)[16] siyosiy agent va Buxoro hukumati oʻrtasidagi aloqaga masʼul edilar.

Siyosiy agentlik asta-sekin amirlikka nisbatan faqat mustamlakachilik chora-tadbirlarini amalga oshiruvchi muassasaga aylandi. Boshqa tomondan, amir Sayid Abdulahadxonning Rossiyaga safarlarining boshlanishi amirning rus saroyi va Peterburg byurokratiyasining eng koʻzga koʻringan vakillari bilan shaxsiy munosabatlarini osonlashtirdi.[17]

Agentlikni qayta tashkil etish va tugatish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fevral inqilobidan keyin siyosiy agent A. I. Miller Tashqi ishlar vaziriga muassasa nomi va lavozimini oʻzgartirish taklif etdi. Taklif vazirlik tomonidan tasdiqlangan va „Rossiya siyosiy agentligi“ nomi Oktyabr inqilobidan keyin "Rossiya rezidentligi" ga oʻzgartirildi.[18]

Rossiyaning Buxorodagi siyosiy agentlari roʻyxati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Siyosiy agentlar Ishlagan yillar
Nikolay Valerievich Charikov[19]
1886-1890 yillar
Pavel Mixaylovich Lessar[20]
1890-1895 yillar
Vladimir Ivanovich Ignatiev[21]
1895-1902 yillar
Yakov Yakovlevich Lyutsh[22]
1902-1911 yillar
Aleksandr Sergeevich Somov[23][24]
1911-1913 yillar
Aleksey Konstantinovich Belyaev[25]
1914-1916 yillar
Aleksandr Yakovlevich Miller
1916-1917 yillar

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Rossiya imperiyasining Qashqardagi konsulligi
  • Rossiya imperiyasining Urgadagi konsulligi
  • Rossiya imperiyasining Harbindagi konsulligi

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Tuxtametov, 1966, s. 14.
  2. ↑ Kostenko, 1871, s. 6
  3. ↑ Veselovskiy N. I. Irdjarskaya bitva // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—190
  4. ↑ Trever, 1947, s. 401.
  5. ↑ Bartold, 1963, s. 410.
  6. ↑ Shubinskiy P. Znachenie dlya Buxari russkogo politicheskogo agentstva.. — V: Ocherki Buxari. // Istoricheskiy vestnik. — 1892. — № 7. — S. 119—142.
  7. ↑ Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000—2005, s. 793.
  8. ↑ Trever, 1947, s. 402—403
  9. ↑ Россия. Полное географическое описание нашего отечества… Под. ред. В. П. Семёнова и под общим руководством П. П. Семёнова и акад. В. П. Ламанского. — СПб., 1899—1913 (ryad ocherkov v etom izdanii napisani P. P. Semyonovim).
  10. ↑ Shubinskiy P. Znachenie dlya Buxari russkogo politicheskogo agentstva.. — V: Ocherki Buxari. // Istoricheskiy vestnik. — 1892. — № 7. — S. 119—142.
  11. ↑ Buxert V. G. „S kitaysami mi jivem poka ladno“. Pisma rossiyskogo konsula v Kashgare N. F. Petrovskogo k D. F. Kobeko. 1883—1895 gg. // Istoricheskiy arxiv. — 2007. — № 1. — S. 187.
  12. ↑ Iz istorii sovetsko-buxarskix otnosheniy (1917—1920) // Trudi SAGU. — 1956. — Vip. 78. — S. 105—128.
  13. ↑ Trever, 1947, s. 402—403.
  14. ↑ Trever, 1947, s. 402—403
  15. ↑ Seymour Becker. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865–1924. Taylor & Francis e-Library, 2005. — 103-bet. ISBN 0-203-39083-0. 
  16. ↑ Nedveskiy A. G. Praviteli Buxari. Kh-davron.uz. Data obraщeniya: 15 marta 2019. Arxivirovano 19 marta 2019 goda
  17. ↑ Trever, 1947, s. 407—408.
  18. ↑ Buxara v 1917 godu. Vostlit.info. Krasniy arxiv, № 1 (20) (1927). Data obraщeniya: 15 marta 2019. Arxivirovano 28-yanvarya 2018 goda.
  19. ↑ Ayrapetov, 2006, s. 544.
  20. ↑ Abashin, 2016, s. 835
  21. ↑ Ivanov, 2002, s. 597.
  22. ↑ Buxert V. G. „S kitaysami mi jivem poka ladno“. Pisma rossiyskogo konsula v Kashgare N. F. Petrovskogo k D. F. Kobeko. 1883—1895 gg. // Istoricheskiy arxiv. — 2007. — № 1. — S. 187.
  23. ↑ Aleksandr Sergeevich Somov. Rusdiplomats.narod.ru. Data obraщeniya: 15 marta 2019. Arxivirovano 24-fevralya 2019 goda.
  24. ↑ Mixaylovskiy D. K. Kommentarii. — V: „Progress Buxarskogo xanstva zavisit isklyuchitelno ot Rossii“ Dokladnaya zapiska Ye. K. Mixaylovskogo. 1912 g. // Istoricheskiy arxiv. — 2006. — № 3. — S. 139.
  25. ↑ Belyaev A. K. 1-dekabrya 1914 g. — Telegramma politicheskogo agenta v Buxare A. K. Belyaeva v MID o neobxodimosti koordinatsii deystviy voennix vlastey s Politicheskim agentstvom. Vostlit.info (01.12.1914). Data obraщeniya: 15 marta 2019. Arxivirovano 24-fevralya 2019 goda

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Abashin S. N. Turkestan v imperskoy politike Rossii: Monografiya v dokumentax / Kotyukova T., Babadjanov B., Maxmudov O.. — Moskva : Kuchkovo pole, 2016. — 880 s.
  • Ayrapetov O. R. Vneshnyaya politika Rossiyskoy imperii: 1801-1914. — Moskva : Yevropa, 2006. — S. 544. — 668 s.
  • Bartold V. V. 1 // Sochineniya. Obщie raboti po istorii Sredney Azii. Raboti po istorii Kavkaza i Vostochnoy Yevropi. : v 9 t.. — Moskva : Izdatelstvo vostochnoy literaturi, 1963. — T. 2. — 1024 s.
  • Ivanov I. S. Ocherki istorii Ministerstva inostrannix del Rossii: 860-1917 gg. — Moskva : OLMA-Press, 2002. — 606 s. — ISBN 5-224-03651-8 (s).
  • Kostenko L. F. Puteshestvie v Buxaru russkoy missii v 1870 godu.. — SPb : Tipografiya A. Morngerrovskogo, 1871.
  • Rozenfeld A. Kommentarii // Ayni vospominaniya Sadriddin / Semyonov A. A.. — Moskva : Moskva, 1960. — 1093 s.
  • Trever K. V. Istoriya narodov Uzbekistana. Ot obrazovaniya gosudarstva Sheybanidov do oktabrskoy Revolyutsii. : v 2 t. / Yakubovskiy A. Yu., Vorones M. E.. — Tashkent : AN UzSSR, 1947. — T. 2. — 514 s.
  • Tuxtametov T. G. Russko-buxarskie otnosheniya v konse XIX-nach. XX vv. : [rus.]. — Tashkent., 1966. — 178 s.
  • BUXORODAGI VAKOLATXONALAR // Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi : [uzb.]. — Toshkent : Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000—2005. — S. 793.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rossiya_imperiyasining_siyosiy_agentligi&oldid=3812076" dan olindi