S-elementlar

Elementlar davriy sistemasidagi S-elementlar― elektron qobigʻi dastlabki ikkita s-elektronni oʻz ichiga olgan kimyoviy elementlardir. Bunday elementlar S-blok deb ataladigan guruhga birlashtirilgan.

s-elementlarga quyidagilar kiradi:

• gidroksidli metallar;
• ishqoriy tuproq metallari;
• vodorod va geliy.

S-elementlarning farqi shundaki, atomlarining yuqori energiyali elektroni qoʻzgʻalmagan holatda s- orbitalda joylashgan boʻladi. Vodorod va geliydan tashqari, bu elektronlar juda oson boʻlinib, kimyoviy reaksiyada ijobiy ionlarga aylanadi. Geliy konfiguratsiyasi kimyoviy jihatdan barqarorligi uchun uni inert gazlar qatoriga kiritishadi.

S-elementlar (geliydan tashqari) kuchli qaytaruvchi moddalardir, shuning uchun ham tabiatda erkin shaklda uchramaydi. Metall shakldagi elementni faqatgina tuz eritmasinining elektrolizi orqali olish mumkin. 1807 va 1808-yillarda Xamfri Deyvi birinchilardan boʻlib s-metallarni tuzlaridan (litiy), berelliy, rubidiy va seziylardan tashqari) ajratib olishga muvaffaq boʻldi. 1828-yilda Berelliyni tuzlaridan ikki mustaqil olim F. Vuller va A. A. Bazilar ilk marotaba ajratib olishgan. litiy esa 1854-yilda R. Bunsen tomonidan avval u rubidiyi oʻrganilib, 9 yildan uni ajratib olingan. Seziy 1881-yilgacha, Karl Setterberg seziy siyanidini elektroliz qilganga qadar sof holda ajratilmagan edi.

Zich shakldagi (normal sharoitda) s-elementlarning qattiqlik darajasi juda kichik (barcha gidroksidli metallarni-pichoq bilan kesish mumkin) dan ancha yuqori (berilliy)gacha oʻzgarishi mumkin. Beriliy va magniy hisobga olmaganda, metallar reaksiyaga juda yaxshi kirishadi. Hatto qoʻrgʻoshinli qotishmalarda oz miqdorda (<2%) ishlatilishi mumkin. Beriliy va magniy, ularning yuqori narxi tufayli, qattiqlik va yengillik talab qilinadigan qismlar uchun qimmatli komponentlar boʻlishi mumkin. Bu metallar juda muhim, chunki ular titan, sirkoniy, toriy va tantalni mineral shakllaridan ajratib olishda harajatlarni tejash imkonini beradi. Hamda organik kimyoda tiklovchii moddalar sifatida qoʻllanilishini topa oladi.

Xavflilik darajasi va saqlash

S-qobigʻiga ega boʻlgan barcha elementlar xavfli moddalardir. Berilliy va magniydan tashqari tashqari bari yongʻin (portlash)ni keltirib chiqarish ehtimoli katta hamda maxsus tartibda yongʻin oʻchirishni talab qiladi. Shuning uchun ham Argon yoki uglevodorodlarning inert atmosferasida saqlanishi kerak. Suv bilan kuchli reaksiyaga kirishadi, bu jarayonda vodorod ning oʻrni katta, masalan:

${\mathsf {2Li+2H_{2}O\longrightarrow 2LiOH+H_{2}\uparrow }}$ ,

Sekin reaksiyaga kirishuvchi magniy, oksidi plyonkasi simob yordamida olib tashlangandagina reaksiyaga kirishadigan berelliy bundan mustasno. Litiy magniyga oʻxshash xususiyatlarga ega, chunki u davriy jadvalda, magniyning qatorida joylashgan.

Adabiyotlar

• Dikerson R, Grey G, Hayt J. Kimyoning asosiy qonunlari: 2 jildda. Per. ingliz tilidan. — M.: Mir, 1982. 652 b., kasal. — T. 1. — S. 432-437.