Sayyid Mir Kulol

Sayid Amir Kulol
Sayid Amir Kulol
Shaxsiy maʼlumotlar
Tavalludi	Shamsidin; XIII asr oxiri
Vafoti	1370-yil; Suxor, Temuriylar davlati
Dini	islom
Millati	forsiy
Farzandlari	Burhoniddin; Hamza; Amirshoh; Umar
Ota-onasi	Safiuddin Hamza (otasi);
Hudud	Movarounnahr
Mazhab	hanafiylik
Kelib chiqishi	sayyid
Yurisprudensiya	tasavvuf
Ustozlar	Bobo Samosiy
Tariqat	Naqshbandiya
Kasbi	kulol

Sayyid Mir (Amir) Kulol Buxoriy (XIII asr oxiri, Buxoro yaqini (hozirgi Kogon tumani) dagi Suxor qishlogʻi – 1370-yil) – hanafiy mazhabi olimi, maʼnaviyat ustozi – murshid, buxorolik 7 pirning oltinchisi, naqshbandiya tariqati shayxlari vorisligi oltin zanjirining 15-maʼnaviy halqasiga mansub. Muhammad Bahouddin Naqshbandning ruhiy ustozi.

Buxorodan oʻn bir chaqirimcha uzoqlikdagi Suxor qishlogʻida tugʻilgan. Shu yerda tugʻilib oʻsgan, yashagan va vafot etgan. Vafoti sanasi 1370-yil 29-noyabr deb koʻrsatilgan. Oilasi kulolchilik bilan shugʻullangan, shuning uchun ularga „kulol“ laqabi qoʻyilgan^[3]. Maʼlumki, uning qarindoshlaridan biri Usmonli imperiyasi sultoni Yildirim Boyazidning kuyovi, Bursa aholisining sevimli kishisi Amir Sulton boʻlgan.

Yoshligida kurash bilan shugʻullangan, jismonan baquvvat boʻlgan. Mutasavvuflarning koʻpchiligi odamlarni islomga yoʻnaltirish, shuningdek, ularga yaqinroq boʻlish maqsadida koʻpincha odamlar orasida yoki jamiyatda ommabop yoki talabga ega boʻlgan turli hunar va koʻnikmalarni egallab, bu kasblar harbiy xizmatga borishda qoʻl kelgan^[4]. Aynan shuning uchun ham Usmonli xalifaligida yoshlarni ham jismonan, ham maʼnaviy jihatdan kamol toptirishi uchun kamonchilar uchun alohida tekkelar ochilgan.

Tarjimai holi

Otasi Amir Hamza Hijozning Madina shahridan boʻlib, Movarounnahrga koʻchib kelgach, Buxoro atrofida yashagan. Amir Hamza yassaviya shayxlaridan biri Sayyid Otaning doʻsti boʻlgan. Sayyid Ota har safar Buxoroga kelganida Amir Hamza bilan uchrashardi. Ushbu turk shayxi bir safar kelganida uning xonadonida bir oʻgʻil dunyoga kelishini bashorat qilib^[5], uning otini Amir Kalon deb qoʻyishni tavsiya qiladi.

Sayyid Amir Kulol taxminan 3-4 yoshlarida Sayyid Ota kelib, sallasining yarmini yechib, uning boshiga oʻragan hamda uning kelajakda sayru-sulukda yuksak maqomlar va martabalarga erishishini bashorat qilgan^[6].

Kulolchilik hunarini puxta egallagani sababli „Amir Kulol“ nomi bilan mashhur boʻlgan. Shu ishdan topgan daromad evaziga oila tebratgan. Muridlariga ham halol luqma orqali umrguzaronlik qilishni tavsiya etgan. Oʻz izdoshlariga doimo harom va halol, savob va gunohni bilish va shunga asosan harakat qilish lozimligini uqtirgan.

Tashqi koʻrinishi

Baland boʻyli va keng yelkali, qoshlari chigirilgan, qosh ostiga koʻzlari chuqur kirib turgan, terisi sargʻish boʻlgan. Uning yuzini oqargan soqoli oʻrab turgan. Juda kamtar va muloyim. Eʼtiroz va oʻjarlikdan uzoq, yoshligida kurashni yaxshi koʻrargan, shuning uchun jismonan baquvvat gavdaga ega^[7]. Maʼnaviyatiga kelsak, shariat, tariqat, maʼrifatni olib yurgan hamma narsani oʻziga singdirgan solih inson sifatida hammaga maʼlum boʻlgan.

Bobo Samosiy bilan tanishuv

Amir Kulolning shayxi Xoʻja Muhammad bobo Samosiy bilan tanishuvi kurash maydonida boʻlib oʻtgan. Jangchilar orasida oʻzining oliyjanobligi va maʼnaviy qobiliyati bilan ajralib turadigan Amir Kulol ismli kimsa borligini bilgach, Samosiy toʻgʻridan-toʻgʻri kurash maydoniga boragan va shu yerda uni topishga umid qilgan. U bilan birga bir qancha muridlari ham borganlar. Ulardan baʼzilari shayxning aniq nima maqsadda yurganini bilmay, oʻz shayxlariga unchalik yarashmaydigan bunday joyga borishni istamaganlar, lekin u bilan bahslasha olmaganlar. Shunda Samosiy ularning dovdirab qolganini payqab: „Maydonda bir odam bor, uning nazari tufayli koʻpchilik toʻgʻri yoʻlga erishayotgan ekan“, degan.

Amir Kulol: „Bizning qahramonlik kuchimiz botqoqqa tushganlarni olib chiqishdan iborat“

Musobaqa chogʻida jangni kuzatayotgan shayxning oʻtkir nigohi Amir Kulolning nigohiga toʻqnashgan. Ularning koʻzlari toʻqnash kelganda, fikr-mulohazalarning yashirin suhbati va ikki qalbning izohi boʻlgan, shundan soʻng shayx oʻz muridlari bilan maydondan chiqib ketgan.

Bu nigohdan maftun boʻlgan Amir Kulol shayxning orqasidan yugurib kelib, uning eshigini taqillatgan. Ularning maxfiy uchrashuvida Samosiy unga birinchi maslahatini beradi va shu yerda uni ruhiy shogirdlari davrasiga kiritadi. Shunday qilib, maʼnaviy yoʻl (sayr-u suluk) izdoshiga aylangan Amir Kulol shayxining uyidan izlagan narsasini topadi. Shundan keyin yigirma yil shayxiga xizmat qiladi. Hech narsani yoʻqotmaslik uchun haftada ikki marta shayxiga hamrohlik qilib Sammos va Suhor orasidagi yigirma besh kilometrlik yoʻlni piyoda bosib oʻtgan. Muhammad Bahouddin Naqshband Buxoriy, uning nomi bilan atalgan tariqatda alohida boʻlim asoschisi, Amir Kulol shogirdi boʻlgan. Amir Kulol maʼnaviy yoʻl-yoʻriqlarining soʻnggida va lavozimga tayinlangan chogʻida unga qarata: „Oʻgʻlim Bahouddin, koʻksimdagi hamma narsani sizga berdim. Imkoniyatlaringiz baland, boring va buyuk odamlarni qidiring!…“ deydi.

Shajarasi

Hazrat Sayyid Amir Kulol ,,Maqomoti Amir Kulol’’ kitobida ,,Sayyid Amir Kulol’’ ning tarixi toʻliq bayon qilingan. Bu kitobning muallifi Shahobiddin Amir Kulolning chevarasi, yaʼni Amir Kulolning Hamza ismli oʻgʻlining nevarasi (qizidan). Amir Kulol ,,sayyidlar’’dan, yaʼni paygʻambar Muhammadning urugʻlaridan. Otasi Amir Hamza boʻlib, Hijozdan (hozirgi Saudiya Arabistoni) Buxoroning Afshona (Peshku tumani) qishlogʻiga koʻchib kelgan.

„Majma al-ansob val ashjar“ shajara qoʻlyozmasi muallifi Xoʻja Abdulqodir ibn Muhammad Amin taʼkidlaganidek, paygʻambar Muhammaddan Sayyid Amir Kulolgacha boʻlgan shajara shajarasi quyidagicha boʻlgan:

1. Muhammad sollallohu alayhi vasallam.
2. Bibi Fotima va Imom Ali ibn Abu Tolib.
3. Husayn.
4. Zaynulobidin.
5. Muhammad al-Boqir.
6. Jafar as-Sodiq.
7. Muso al-Qosim.
8. Ali ar-Rizo.
9. Muhammad at-Toqiy.
10. Ali al-Hadiy.
11. Hasan al-Askariy
12. Sayyid Ali Akbar
13. Sayyid Faxriddin Muhammad
14. Sayyid Amir Naqib Husayn
15. Sayyid Abdulloh Ali
16. Sayyid Amir Mahmud Husayn Rumiy
17. Sayyid Amir Burhoniddin Muhammad
18. Sayyid Shabon Husayn
19. Seyyid amir Qosim Jafar
20. Seyyid Zaynulobiddin Hasan
21. Sayyid Abdulloh
22. Sayyid Sirojiddin Ibrohim
23. Sayyid Jaloliddin Hamza
24. Sayyid Amir Kulol

Oʻgʻillari va izdoshlari

Amir Kulolning toʻrtta oʻgʻli boʻlib, ularning taʼlim va tarbiyasini, manbalarda aytilganidek, oʻzi tarbiyalagan toʻrt nafar vorisga ishonib topshirgan. Oʻgʻillari Burhoniddin, Hamza, Amirshoh va Umar boʻlgan. Burhoniddinning taʼlim va tarbiyasini Naqshbandga, Hamzani oʻz oʻrniga ega boʻlgan Orif Deggaroniyga, Amirshohni Mavlono Yodgorga, Umarni tarbiyalashni Jamoliddin Dehistoniyga topshirgan.

Tariqat oqsoqollarining shunday bir odatlari boʻlgan: ular fazilatli boʻlgan hamma narsani oʻzlarida emas oʻzgalarda, har qanday kamchilikni oʻzlarida koʻrganlar.

Vafoti

Sayyid Amir Kulol 772/1370-yil Buxoroda oʻzi tugʻilgan Suxor qishlogʻida olamdan oʻtib, shu yerga dafn etiladi. Uning vasiyatiga asosan, Mavlono Orif Deggaroniy va Xoja Bahouddin Naqshband ustozining qabri yoniga dafn etilgan.

Xotirasi va merosi

1994-yil “Sayyid Amir Kulol” jome masjidi hashar yoʻli bilan qayta qurilgan va Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi Buxoro viloyati Adliya boshqarmasi tomonidan 1998-yil 10-avgustda qayta roʻyxatdan oʻtkazilgan^[8].

Sayyid Amir Kulol maqbarasi Buxorodan 25 km shimolda, Suxor qishlogʻida joylashgan. Hagiografiyalardan birida, shuningdek, „Tuzukoti Temuriy“ apokrifiy asarida yozilishicha, Amir Kulol Amir Temurga duo qilib, uning buyuk kelajagini bashorat qilgan. Avliyoning bu ishi, ayniqsa uning shogirdi Bahouddin Naqshbandning shuhrati Amir Kulol dafn etilgan joyning shuhrat qozonishiga katta hissa qoʻshgan. Biroq, uning qabri ustida biron bir muhim bino qurilmagan. XIXasr boshidagi masjid butunlay vayron qilingan. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston hukumati tomonidan avliyo maqbarasi toʻliq restavratsiya qilinib, yirik memorial majmua barpo etilgan. Olimning qabri ustiga ikki gumbazli qabr oʻrnatilgan. Asosiy dafn xonasi kufiy yozuvlari bilan bezatilgan boʻlsa, ikkinchi xona figurali toshlar bilan bezatilgan. Shu bilan birga, darvoza, masjid, ziyoratchilar uchun xonadonlar, marosimlar uchun xonalar, sakkiz qirrali hovuz, balandligi 10,5 m boʻlgan minora qurilib, uning atrofida sayqallangan gʻishtlar va marmar narvonlar bilan qoplangan yoʻllar bilan bogʻ yaratilgasn. Darvozalarning yogʻochdan yasalgan kanvaslari buxorolik hunarmandlarning oʻymakorlik namunalari bilan bezatilgan. 2018—2019-yillarda maqbarasi qayta taʼmirlandi.

Adabiyotlar

Alisher Navoiy, Nasoyim ulmuhabbat (Mukammal asarlar toʻplami, 17j.), T., 2001; Durdona, Mir Kulol va Shohi Naqshband maqomatlari, T., 1993.^[9]

Manbalar

↑ Richard Foltz (1996). "The Tajiks of Uzbekistan". Central Asian Survey. 15 (2): 213–216. https://doi.org/10.1080%2F02634939608400946
↑ Perry, John, "Tajik i. The Ethnonymn: Origins and Application,"Encyclopædia Iranica, Excerpt 1: "In other contexts, Sanskrit tājika (also tāyika) means 'Persian(s),' and in later Indo-Muslim usage, tājik is of course the Turco-Persian word for 'Iranian, Persian'." Excerpt 2: "An intriguing Sogdian occurrence of the adjective tājīgāne (arguably to be pronounced as tāžīgāne) in a Manichaean hymnal from Turfan, of about the year 1000, may supply the missing link between Middle Persian tāzīg 'Arab' and Turkic/New Persian tāzik, tāžik 'Persian'.". Excerpt 3: "The phonetic forms and socio-historical motivations of the words cited above as deriving or meaning "Tajik" require some discussion. First, it should be understood that the Persian words (a) tāzi 'Arabian, Arabic, Arab' and (b) tāzik, tāžik, tājik 'Persian, Iranian, Tajik,' though originating as doublets (or cognates) of the same word, are completely separate in form and meaning throughout New Persian (and Islamic Turkic and Indic) literature.", online edition, 2009, available at http://www.iranicaonline.org/articles/tajik-i-the-ethnonym-origins-and-application (accessed on 20 July 2009)
↑ „Seyyid Emir Külal Hazretleri Kimdir?“ (tr). Türk Haber Saati (2020-yil 27-oktyabr). 2021-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr.
↑ Thackston, Wheeler M.. The Baburnama: memoirs of Babur, prince and emperor, Modern Library pbk., New York: Modern Library, 2002. ISBN 9780375761379.
↑ Navro‘zova, G.N.; Zoirov, E.X.. Buxoroi Sharifning Yetti Piri. Monografiya. Toshkent: “Lesson press” nashriyoti, 2022 — 204-bet. ISBN 978-9943-8154-1-4.
↑ Razzoqov, G‘.; Rahimov, K.. Hojag‘on-naqshbandiya tariqati va yetti pir. Toshkent: "O‘zbekiston" NMIU, 2020 — 168-bet. ISBN 978-9943-25-784-9.
↑ Mo‘min, Ozod. Xo‘ja Hazrat Said Amir Kulol (tarixiy voqeanomalar). Toshkent: “Toshkent, islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2012 — 176-bet. ISBN 978-9943-390-56-0.
↑ G‘. Razzoqov, K. Rahimov. Hojag‘on-naqshbandiya tariqati va yetti pit. Toshkent: O‘zbekiston [2020]. ISBN 978-9943-25-784-9.
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Richard Foltz (1996). "The Tajiks of Uzbekistan". Central Asian Survey. 15 (2): 213–216. https://doi.org/10.1080%2F02634939608400946

[2] Perry, John, "Tajik i. The Ethnonymn: Origins and Application,"Encyclopædia Iranica, Excerpt 1: "In other contexts, Sanskrit tājika (also tāyika) means 'Persian(s),' and in later Indo-Muslim usage, tājik is of course the Turco-Persian word for 'Iranian, Persian'." Excerpt 2: "An intriguing Sogdian occurrence of the adjective tājīgāne (arguably to be pronounced as tāžīgāne) in a Manichaean hymnal from Turfan, of about the year 1000, may supply the missing link between Middle Persian tāzīg 'Arab' and Turkic/New Persian tāzik, tāžik 'Persian'.". Excerpt 3: "The phonetic forms and socio-historical motivations of the words cited above as deriving or meaning "Tajik" require some discussion. First, it should be understood that the Persian words (a) tāzi 'Arabian, Arabic, Arab' and (b) tāzik, tāžik, tājik 'Persian, Iranian, Tajik,' though originating as doublets (or cognates) of the same word, are completely separate in form and meaning throughout New Persian (and Islamic Turkic and Indic) literature.", online edition, 2009, available at http://www.iranicaonline.org/articles/tajik-i-the-ethnonym-origins-and-application (accessed on 20 July 2009)

[3] „Seyyid Emir Külal Hazretleri Kimdir?“ (tr). Türk Haber Saati (2020-yil 27-oktyabr). 2021-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr.

[4] Thackston, Wheeler M.. The Baburnama: memoirs of Babur, prince and emperor, Modern Library pbk., New York: Modern Library, 2002. ISBN 9780375761379.

[5] Navro‘zova, G.N.; Zoirov, E.X.. Buxoroi Sharifning Yetti Piri. Monografiya. Toshkent: “Lesson press” nashriyoti, 2022 — 204-bet. ISBN 978-9943-8154-1-4.

[6] Razzoqov, G‘.; Rahimov, K.. Hojag‘on-naqshbandiya tariqati va yetti pir. Toshkent: "O‘zbekiston" NMIU, 2020 — 168-bet. ISBN 978-9943-25-784-9.

[7] Mo‘min, Ozod. Xo‘ja Hazrat Said Amir Kulol (tarixiy voqeanomalar). Toshkent: “Toshkent, islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2012 — 176-bet. ISBN 978-9943-390-56-0.

[8] G‘. Razzoqov, K. Rahimov. Hojag‘on-naqshbandiya tariqati va yetti pit. Toshkent: O‘zbekiston [2020]. ISBN 978-9943-25-784-9.

[9] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]