Kontent qismiga oʻtish

Surayyo Tarziy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Surayyo Tarzi

Surayyoning Afg'oniston malikasi bo'lgan paytidagi rasmiy surati
Saltanat 1919-yil 28-fevral - 1926-yil 9-iyun
Saltanat 1926-yil 9-iyun - 1929-yil 14-yanvar
Tugʻilishi Suraiya Shahzada Tarzi
24-noyabr 1899-yil
Damashq, Suriya
Vafoti 20-aprel 1968-yil(1968-04-20)
(68 yoshda)
Rim, Italiya
Dafn etilgan joy
Jalolobod, Afgʻoniston
Turmush oʻrtogʻi Omonullaxon
Uy Muhammad zay
Otasi Mahmud "Beg" Tarzi
Onasi Asma Rasmiya Xonim
Dini Islom

Surayyo Tarzi (1899-yil 24-noyabr - 1968-yil 20-aprel) qirol Omonullaxonning rafiqasi sifatida Afgʻonistonning birinchi malika-xotini edi. U Omonullaxonning modernizatsiya islohotlarida, xususan, ayollarni ozod qilishda katta rol oʻynadi.

U Suriyada tugʻilgan. Afgʻon rahbari va ziyoli sardor otasi Mahmud beg Tarzidan taʼlim olgan.[1] U Barakzaylar sulolasining pastki qabilasi boʻlgan Muhammadzay pushtun qabilasiga mansub edi. Afgʻoniston qirolichasi sifatida u nafaqat lavozim egalladi, balki oʻsha paytda dunyodagi eng nufuzli ayollardan biriga aylandi. Qirol Omonullaxon oʻtkazgan islohotlar tufayli mamlakatdagi diniy oqimlar zoʻravonliklari kuchaydi. 1929-yilda qirol fuqarolar urushining oldini olish maqsadida taxtdan voz kechdi va surgun qilindi.[2] Ularning birinchi manzili Britaniya imperiyasining bir qismi boʻlgan Hindiston boʻldi.

Yoshligi va oilaviy kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Surayyo Shahzoda Tarzi 1899-yil 24-noyabrda Usmonlilar imperiyasining bir qismi boʻlgan Suriyaning Damashq shahrida tugʻilgan. U Afgʻoniston siyosiy arbobi Sardor Mahmud beg Tarziyning qizi, Sardor Gʻulom Muhammad Tarziyning nabirasi edi.  U Suriyada tahsil oldi, u yerda Gʻarb va zamonaviy qadriyatlarni[2] oʻrgandi. Bu uning kelajakdagi harakatlari va eʼtiqodlariga taʼsir qildi. Uning onasi Asma Rasmyaxonim otasining ikkinchi xotini va Halablik Umaviylar masjidi muazzini shayx Muhammad Solih al-Fattal afandining qizi edi. 

Omonullaning otasi (Habibullaxon) 1901-yil oktabr oyida Afgʻoniston podshohi boʻlganida, uning oʻz xalqiga qilgan eng muhim xizmatlaridan biri Afgʻonistonni modernizatsiya qilish tarafdori boʻlgan afgʻon surgunlari, xususan, Tarzi oilasi va boshqalarning vatanga qaytishi boʻldi. Oilasi Afgʻonistonga qaytib kelgach, Surayyo Tarzi podshoh Omonullaxon bilan uchrashib, unga turmushga chiqadi.[2]

Tarzilar Afgʻonistonga qaytganlaridan soʻng amir Habibullaxonning xohishiga koʻra, Saroyda qabul qilindi. Bu yerda Surayyo Tarzi amir Habibullohxonning oʻgʻli shahzoda Omonulloh bilan uchrashdi. Ular bir-biriga koʻngil qoʻyishdi. Mahmud Tarziy liberal gʻoyalariga xayrixoh boʻlgan shahzoda 1913-yil 30-avgustda Kobuldagi Qavm-i-Bag saroyida Surayyo Tarziy bilan turmush qurdi.[2] Soraya Tarzi boʻlajak podshoh Omonullaxonning koʻp asrlik anʼanalarini buzgan yagona xotini boʻldi. Omonulla taxtga oʻtirgach, qirollik haramini tarqatib yuborishi va haramdagi qul ayollarni ozod qilishi kerak edi.[3] Aynan u qirollik oilasiga turmushga chiqqanida mintaqadagi eng muhim shaxslardan biriga aylandi.[1]

Afgʻoniston malikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Omonullaxon 1919-yilda shahzoda amir, 1926-yilda esa qirol boʻlganida qirolicha mamlakat evolyutsiyasida muhim rol oʻynadi. Qirolicha Soraya eri bilan birga omma oldiga chiqqan birinchi musulmon ayol edi. Bu oʻsha paytda misli koʻrilmagan hodisa edi.[1] U bilan birga ov bazmlarida,[4] ot minishda, Vazirlar Mahkamasi majlislarida qatnashgan.

Ayollar huquqlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qirolicha Soraya 1928-yil Berlinda.
Soraya Tarzi va Omonulloh Kamol Otaturk bilan.

Omonulloh birinchi konstitutsiyani tuzdi, u hukumatning rasmiy tuzilishi uchun asos yaratdi va konstitutsiyaviy doirada monarx rolini belgiladi. Omonulloh oʻz faoliyatida Mahmud Tarziyning taʼsirini ragʻbatlantirdi.[5] Tarzi oʻzining shaxsiy monogamiya namunasi orqali ayollarga tegishli oʻzgarishlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ayniqsa muhim rol oʻynadi.[4][6] Uning qizi, malika Soraya Tarzi bu oʻzgarishlarning yuzi boʻlar edi. Tarziyning yana bir qizi Omonullaning ukasiga turmushga chiqdi. Shunday qilib, Tarziyning murakkab va liberal fikriy mafkurasi gullab-yashnab, Omonulloh saltanatiga oʻziga xos tarzda singib ketgan boʻlsa, ajabmas.

Podshoh Omonulloh Xon koʻpxotinlikka qarshi ochiq targʻibot olib borgan va nafaqat Kobulda, balki qishloqlarda ham qizlarning oʻqishini ragʻbatlantirgan. Ayollarni ozod qilish Omonulloh xon islohot siyosatining bir qismi edi. Qirol oilasi ayollari, xususan, uning xotini va opa-singillari bu oʻzgarishda namuna boʻldi. Omonulla oilasidagi koʻplab ayollar tashkilotlarda ommaviy qatnashib, keyinchalik hayotlarida davlat amaldorlari boʻlishdi. Soraya ayollar uchun oʻzgarishlarni amalga oshirishda muhim rol oʻynadi va ularni davlat qurilishida faol ishtirok etishga chorladi.

1921-yilda[7] ayollar uchun birinchi “Ishodul Nasvan” (“Ayollar uchun yoʻl-yoʻriq”) jurnalini onasi tahrir qilgan[8] hamda birinchi ayollar tashkiloti “Anjuman-i Himoyat-i”ga asos solgan va unga hissa qoʻshgan.[9] Ushbu tashkilot ayollar farovonligini taʼminlagan va ayollarga erlari, aka-ukalari va otalari tomonidan yomon munosabatda boʻlganligi haqida xabar berishlari mumkin boʻlgan idora edi.[10] U Pagmanda teatrga asos soldi, u ayollar uchun boʻlib, ayollarga oʻzlarining ijtimoiy sahnalarini topish va haram tanhosini buzish imkoniyatini berdi.[11]

Podshoh Omonullaxon: "Men sizning podshohingizman, ammo Maorif vaziri mening xotinim - sizning malikangiz", dedi.[1] Qirolicha Soraya ayollarni bilim olishga undadi va 1921-yilda Kobulda qizlar uchun birinchi boshlangʻich maktab — Masturat maktabini (keyinchalik Ismat Malalai maktabi)[12], shuningdek, 1924-yilda ayollar uchun birinchi shifoxona — Masturat kasalxonasini ochdi.[13] 1926-yilda inglizlardan mustaqillikning yetti yilligi munosabati bilan Soraya ommaviy nutq soʻzladi:[6]

Bu (Mustaqillik) barchamizga tegishli va shuning uchun ham biz uni nishonlaymiz. Sizningcha, xalqimizga boshidanoq davlatga xizmat qilish uchun faqat erkaklar kerakmi? Islom dinining ilk yillarida ayollar oʻz hissalarini qoʻshganidek, mustaqillikka ayollar ham oʻz hissalarini qoʻshishlari kerak. Ularning misollaridan shuni anglashimiz kerakki, barchamiz xalqimiz ravnaqiga oʻz hissamizni qoʻshishimiz kerak va buni bilim bilan qurollanmasdan amalga oshirib boʻlmaydi. Shunday ekan, barchamiz imkon qadar koʻproq ilm olishga harakat qilishimiz kerakki, jamiyatga oʻz xizmatimizni ilk islom ayollari kabi koʻrsatishimiz mumkin.

U 1928-yilda 15 nafar yosh qizlarni Turkiyaga oliy oʻquv yurtlariga joʻnatadi.[6] Bu oʻn besh kishining barchasi u asos solgan Masturat oʻrta maktabining bitiruvchilari, asosan qirol oilasi va davlat amaldorlarining qizlari edi.[14]

1926—1927-yillarda afgʻon eri bilan Afgʻonistonda yashagan shved memuar yozuvchisi Rora Asim Xon oʻz xotiralarida u Pagʻmon va Dorullamandagi qirolicha tomonidan qanday qilib Gʻarb turmush tarzi va modasini qirolicha va qirolning onasiga tasvirlash uchun taklif qilinganini tasvirlaydi. U qirolichaning koʻp savollari borligini taʼkidlagan. Chunki qirolicha tez orada Yevropaga tashrif buyurishi kerak edi.[15]

1927—1928-yillarda Soraya va uning eri Yevropaga tashrif buyurishdi. Bu sayohatda ularni hurmat bilan kutib olishdi va olomon tomonidan olqishlandi.[16] 1928-yilda qirol va qirolicha Oksford universitetining faxriy unvonlarini oldilar. Ular Gʻarbning maʼrifiy qadriyatlarini targʻib qiluvchi va Britaniya Hindiston imperiyasi va Sovet ambitsiyalari oʻrtasidagi muhim bufer davlatni boshqarganlar.[17] Qirolicha talabalar va rahbarlarning katta guruhi bilan suhbatlashdi.

Ayollarning yuzini ochish islohot siyosatining munozarali qismi edi. Qirollik oilasi ayollari Omonulloh taxtga kelishidan oldin allaqachon Gʻarb modasini kiyishgan, lekin ular buni faqat yopiq qirollik saroyi majmuasida qilishgan va qirollik hududini tark etishda doimo oʻzlarini paranji bilan oʻrashgan. Erining hukmronligi davrida qirolicha Soraya diafan pardasi yopishtirilgan keng qirrali shlyapa kiygan. 1928-yil 29-avgustda Omonulloh oʻzining rivojlanish dasturlarini maʼqullash uchun Loya Jirgʻa, qabila oqsoqollarining Katta majlisini oʻtkazdi. Unda ishtirok etadigan 1100 delegat davlat tomonidan taqdim etilgan Yevropa kiyimlarini kiyishlari shart edi. Omonulloh ayollarning ta’lim olish huquqi va tengligi haqida gapirdi. Omonulloh “Islom ayollardan badanlarini yopib yurishni yoki biron bir maxsus roʻmol kiyishni talab qilmaganini” aytdi va xotinidan roʻmolini tashlashni soʻradi. Nutq yakunida qirolicha Soraya omma oldida pardasini (hijobini) yirtib tashladi[2][6] va yigʻilishda qatnashgan boshqa amaldorlarning xotinlari ham bundan oʻrnak olishdi.[18] Shundan soʻng, Soraya omma oldida niqobsiz namoyon boʻldi. Bundan qirol oilasi ayollari va davlat xizmatchilarining xotinlari ham oʻrnak olishdi. Kobulda bu siyosat maʼlum koʻchalarni zamonaviy gʻarb kiyimida kiyingan erkaklar va ayollar uchun ajratish orqali maʼqullandi. Konservatorlar xotin-qizlarning kiyimini ochishga e’tiroz bildirishdi. Lekin yigʻilishda buni ochiq aytmadilar, aksincha, yigʻilishdan qaytganlaridan soʻng jamoatchilik fikrini toʻplashga kirishdilar.[19]

Bu davr Turkiya, Eron va Misr kabi boshqa musulmon davlatlar ham Gʻarblashuv yoʻlida boʻlgan davr edi. Shunday qilib, Afgʻonistonda elita bunday oʻzgarishlardan hayratda qoldi va ularning rivojlanish modellariga taqlid qildi, ammo hali vaqt erta edi. Nafaqat konservativ musulmonlar bu oʻzgarishlarni maʼqullamadilar, balki muxolifat Afgʻonistonning qabilaviy hududlari orasida Britaniya agentlari xalqaro nashrlarda Sorayani pardasiz, chet ellik erkaklar bilan birga ovqatlanayotgani, Fransiya, Germaniya va boshqalarning yetakchilari qoʻlidan oʻpganini matbuotda koʻrsatayotganini da’vo qilishdi.[20] Britaniyaliklar Sorayaning oilasi bilan yaxshi munosabatlarga ega emas edilar. Chunki Afgʻonistonning bosh vakili uning otasi Mahmud Tarziy edi.[4] Konservativ afgʻonlar va mintaqaviy yetakchilar qirollik oilasining safaridan olingan suratlar va tafsilotlarni afgʻon madaniyati, dini va ayollarning "shaʼni"ga ochiqdan-ochiq xiyonat deb bilishdi.

Soʻnggi yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qirolicha Soraya va uning turmush oʻrtogʻi qirol Omonulla Afgʻonistonning Jalolobod shahridagi ushbu maqbarada dafn etilgan.

1929-yilda qirol fuqarolar urushining oldini olish maqsadida taxtdan voz kechdi va surgunga joʻnatildi.[2] Qirolicha Soraya Italiyaning taklifiga binoan oilasi bilan Rimda (Italiya) surgunda yashagan.[2] U 1968-yil 20-aprelda Rimda vafot etdi.[2][4]

Dafn marosimida uning tobuti Italiya harbiy guruhi tomonidan Rim aeroportiga olib borildi. U yerdan Afgʻonistonga olib kelinib, u yerda tantanali davlat dafn marosimi oʻtkazildi. U Bagʻi Amir Shahidda,[21] katta marmar maydondagi oilaviy maqbarada, Jalolobodning qoq markazida koʻk ustunlar bilan koʻtarilgan gumbazli tom bilan qoplangan va sakkiz yil oldin vafot etgan erining yoniga dafn etilgan.[2]

Uning kenja qizi Afgʻoniston malikasi Hindiston 2000-yillarda Afgʻonistonga tashrif buyurib, turli xayriya loyihalarini yoʻlga qoʻygan.[2][22] Malika India Afgʻonistonning Yevropadagi faxriy madaniyat elchisi ham hisoblanadi.[22] 2011-yil sentabr oyida Afgʻoniston malikasi ayollar huquqlari sohasidagi faoliyati uchun Afgʻoniston-Amerika ayollari uyushmasi tomonidan taqdirlangan.[23]

Mukofotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Milliy sharaf
  • Oliy Quyosh ordenining katta yoqasi.

Shajarasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16. Sardor Payinda Muhammad Xon
 
 
 
 
 
 
 
8. Sardor Rahim Dil Xon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4. Sardor Hoji G’ulom Muhammad Xon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
18. Sardor Rahim Dad Xon
 
 
 
 
 
 
 
9. Hawa Begum
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sardor Mahmud Beg Tarzi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20. Shahzoda Sulton Durroniy
 
 
 
 
 
 
 
Shahzoda Mavdod Durroniy
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5. Sultanat Begim
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. Soraya Tarzi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6. Shayx Muhammad Saleh al-Fattal Afandi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Asma Rasmiya Xonim
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Runion, Meredith. The History of Afghanistan. 139: Greenwood Publishing Group, 30-oktabr 2007-yil — 155-bet. ISBN 9780313337987. 
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Halidziai. „The Queen Soraya of Afghanistan“. AFGHANISTAN OLD PHOTOS. 2007-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  3. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 „When Afghanistan was in Vogue“. Wadsam -Afghan Business News Portal. 2016-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ Ahmed-Ghosh, Huma. "A History of Women in Afghanistan: Lessons Learnt for the Future or Yesterdays and Tomorrow: Women in Afghanistan." Journal of International Women's Studies. Bridge Water State University, May 2003. Web. 4-Feb. 2017-yil. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Ismene. „Burqa Babes: Soraya Tarzi“. A Handful of Dust – On Afghanistan, Counterinsurgency, and Whatever Else We Might Fancy. A Handful of Dust – On Afghanistan, Counterinsurgency, and Whatever Else We Might Fancy. 17-avgust 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Afghanistan Quarterly Journal. Establishment 1946. Academic Publication of the Academy of Sciences of Afghanistan. Serial No: 32 & 33 (Wayback Machine saytida 2023-01-29 sanasida arxivlangan)
  8. ↑ Afghanistan Quarterly Journal. Establishment 1946. Academic Publication of the Academy of Sciences of Afghanistan. Serial No: 32 & 33 (Wayback Machine saytida 2023-01-29 sanasida arxivlangan)
  9. ↑ Julie Billaud: Kabul Carnival: Gender Politics in Postwar Afghanistan
  10. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  11. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  12. ↑ Unrisd
  13. ↑ Afghanistan Quarterly Journal. Establishment 1946. Academic Publication of the Academy of Sciences of Afghanistan. Serial No: 32 & 33 (Wayback Machine saytida 2023-01-29 sanasida arxivlangan)
  14. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  15. ↑ Rora Asim Khan (Aurora Nilsson): Anders Forsberg and Peter Hjukström: Flykten från harem, Nykopia, Stockholm 1998. ISBN 91-86936-01-8.
  16. ↑ Pathé. „England: Arrival Of King Amanullah Khan And Queen Soraya Tarzi Of Afghanistan“ (inglizcha). www.britishpathe.com. Qaraldi: 27-iyun 2021-yil.
  17. ↑ „Queen Soraya of Afghanistan: A woman ahead of her time“ (inglizcha). Arab News (10-sentabr 2020-yil). Qaraldi: 3-iyul 2021-yil.
  18. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  19. ↑ Emadi, Hafizullah, Repression, resistance, and women in Afghanistan, Praeger, Westport, Conn., 2002
  20. ↑ „Queen Soraya of Afghanistan: A woman ahead of her time“ (inglizcha). Arab News (10-sentabr 2020-yil). Qaraldi: 27-iyun 2021-yil.
  21. ↑ Shalizi, Hamid. „Afghan king's shrine neglected as city modernizes“. Reuter (9-fevral 2009-yil). Qaraldi: 1-iyul 2016-yil.
  22. ↑ 22,0 22,1 Garzilli, Enrica; Asiatica Association (3-dekabr 2010-yil). „Afghanistan, Issues at stake and Viable Solutions: An Interview with H.R.H. Princess India of Afghanistan“. Journal of South Asia Women Studies. 12-jild, № 1. 2016-06-09da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 1-iyul 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  23. ↑ „Afghan-American Women Association honor Princess India D'Afghanistan“. Afghan-American Women Association (2011-yil sentabr). 19-avgust 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-noyabr 2013-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Surayyo_Tarziy&oldid=4092723" dan olindi