Kontent qismiga oʻtish

Tansu Çiller

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Professor, doktor Tansu Çiller

Tansu Çiller Madridda. 1995-yil noyabr
Turkiya Bosh vaziri
Mansab davri
1993-yil 25-iyun – 1996-yil 6-mart
Vitse-prezident Necmettin Erbakan
Hukmdor Süleyman Demirel
Oʻtmishdoshi Süleyman Demirel
Vorisi Mesut Yılmaz
Bosh vazir o'rinbosari
Mansab davri
1996-yil 28-iyun – 1997-yil 30-iyun
Oʻtmishdoshi Nahit Menteşe
Vorisi İsmet Sezgin
Turkiya tashqi ishlar vaziri
Mansab davri
1996-yil 28-iyun – 1997-yil 30-iyun
Oʻtmishdoshi Emre Gönensay
Vorisi İsmail Cem
Iqtisodiyot vaziri
Mansab davri
1991-yil 21-noyabr – 1993-yil 25-iyun
To'g'ri yo'l partiyasi rahbari
Mansab davri
1993-yil 13-iyun – 2002-yil 14-dekabr
Oʻtmishdoshi Süleyman Demirel
Vorisi Mehmet Ağar
Turkiya Buyuk Millat majlisi a'zosi
Mansab davri
1991-yil 20-oktabr – 2002-yil 3-noyabr
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 1946-yil
Istanbul
Fuqaroligi Turkiya
Turmush oʻrtogʻi Özer Uçuran
Imzosi

Tansu Çiller (talaffuzi: Tansu Chiller; 1946-yil 24-mayda tugʻilgan) turkiyalik akademik, iqtisodchi va siyosatchidir. 1993–1996-yillarda Turkiyaning 22-Bosh vaziri lavozimida ishlagan. Turkiyaning shu kungacha birinchi va yagona ayol bosh vaziridir. „Toʻgʻri yoʻl“ partiyasi rahbari sifatida 1996—1997-yillarda Turkiya Bosh vaziri oʻrinbosari va tashqi ishlar vaziri lavozimlarida ishlagan.

Iqtisodiyot sohasida professor darajasiga ega boʻlgani uchun Chiller 1991-yilda Bosh vazir Sulaymon Demirel tomonidan Iqtisodiyot Davlat vaziri etib tayinlangan. Demirel 1993-yilda Prezident etib saylangach, Chiller Toʻgʻri yoʻl partiyasi rahbari etib saylandi va Demireldan keyin Bosh vazir lavozimini egalladi.

Xalqaro inson huquqlari tashkilotlarining bir qancha hisobotlarida 1993—1996-yillardagi Chiller rejimi davrida turk kuchlari kurd qishloqlari va shaharlari vayron qilgan hamda yoqib yuborgan. Tinch kurd fuqarolari sudsiz oʻldirilgani ham hujjatlashtirilgan[1][2].

1994-yilgi mahalliy saylovlarda gʻalaba qozonganidan koʻp oʻtmay, Chillerning byudjet taqchilligi maqsadlariga ishonch yoʻqligi sababli katta miqyosda kapital mamlakatdan chiqib ketdi. Bu turk lirasi va valyuta zaxiralarining deyarli qulashiga olib keldi. Keyingi iqtisodiy inqiroz va tejamkorlik choralari fonida uning hukumati 1995-yilda Yevropa Ittifoqi — Turkiya bojxona ittifoqini imzoladi. Uning hukumati 1995-yildagi Ozarbayjonda davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan. Kardak orollari ustidan suverenitetga daʼvo qilishi esa Gretsiya bilan keskinlikning kuchayishiga sabab boʻlgan.

DYP 1995-yilgi umumiy saylovda uchinchi oʻrinni egallagan boʻlsa-da, 1996-yilda Nejmettin Erbakan hukumat tuzib, mazkur hukumatda Chiller Bosh vazir oʻrinbosari va Tashqi ishlar vaziri boʻlgunga qadar Bosh vazir lavozimida qoldi.

1996-yilda Susurluk mojarosi qonundan tashqari tashkilotlar va Chiller hukumati oʻrtasidagi munosabatlarni ochib berdi. Chillerning Abdullah Chatli kabi shaxslarni ish bilan taʼminlagani Turkiyada reytingi pasayishiga olib keldi. Erbakan hukumati 1997-yildagi harbiy memorandumdan soʻng quladi va 1999-yilgi umumiy saylovda DYP reytingda yana pasaydi. 2002-yilgi umumiy saylovda uchinchi oʻrinni egallaganiga qaramay, Chillerning DYP partiyasi 10 % dan kam ovozni qoʻlga kiritdi va shu tariqa parlamentdagi barcha vakillikdan mahrum boʻldi. Bu esa uning partiya yetakchiligidan isteʼfoga chiqishiga hamda faol siyosatdan ketishiga sabab boʻldi.

Taʼlim va karyera

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chiller Istanbulda tugʻilgan. Uning otasi avval jurnalist, keyin 1950-yillarda Turkiyaning Bilejik viloyati hokimi boʻlgan. Tansu yolgʻiz farzand edi va dastlab oʻrta maktab, soʻng Istanbuldagi Arnavutköy Amerika Qizlar Kollejida oʻqishni tamomlagandan soʻng Bogʻozichi Universitetining Iqtisodiyot boʻlimiga oʻqishga kirgan. Bogʻozichini muvaffaqiyatli tugatgandan soʻng, u AQShda oʻqishni davom ettirdi. U Nyu-Xempshir universitetida magistrlik darajasini va PhD darajasini esa Konnektikut universitetida qoʻlga kiritdi[3]. Keyinchalik u Yel universitetida doktoranturani oʻqidi.

Chiller Pensilvaniya shtatining Lankaster shahridagi Franklin va Marshall kollejida iqtisod fanidan dars bergan. 1978-yilda Istanbuldagi Bogʻozichi universitetida oʻqituvchi, 1983-yilda esa oʻsha institut tomonidan professor etib tayinlangan. U ayni paytda tugatilgan Istanbul bankida kompaniya prezidenti sifatida ishlagan.

Siyosiy martaba (1990—2002)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chiller siyosatga 1990-yilning noyabr oyida kirib, sobiq Bosh vazir Sulaymon Demirelning iqtisodiy maslahatchisi sifatida konservativ Toʻgʻri yoʻl partiyasiga (DYP) qoʻshildi. U 1991-yili parlamentga Istanbuldan deputat etib saylangan. Oʻsha yillari DYP eng yirik partiyaga aylandi (27 foiz oʻrinlar bilan) va Demirel boshchiligida koalitsion hukumat tuzildi (Turkiyaning 49-hukumati). Tansu Chiller iqtisodiyot vaziri etib tayinlandi. Keyinchalik u DYP ijroiya kengashiga saylandi va rais oʻrinbosari lavozimini egalladi[4].

Bosh vazir (1993—1996)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezident Turgut Oʻzal vafot etganidan soʻng, DYP Bosh vaziri Sulaymon Demirel 1993-yil 16-maydagi prezidentlik saylovlarida gʻalaba qozondi. Toʻsatdan Bosh vazir va DYP rahbari sifatidagi muhim lavozim boʻsh qoldi. Nomzodlikka Chiller va yana uch kishi qoʻyildi. Chiller gʻarb oliy maʼlumotiga ega, yosh va aqlli, professional ziyoli ayol edi. Ommaviy axborot vositalari ham, ishbilarmonlar ham uni qoʻllab-quvvatladi. Dunyo davlatlari orasida u Turkiyaning ilgʻor musulmon davlat ekanligi haqida taassurot qoldirdi. 13-iyun kuni 47 yoshli Chiller partiya yetakchisi uchun oʻtkazilgan birinchi ovoz berishda yuqori oʻrinni egallagan nomzodni 11 ovozga ortda qoldi. Uning raqiblari orqaga chekindi va u partiya yetakchisi va 25-iyunda DYP — Sotsial-demokratik partiya (SHP) koalitsion hukumati (Turkiyaning 50-hukumati) Bosh vaziri boʻldi[5].

Chiller Demirelning koalitsion hukumatini davom ettirdi. Lekin oʻz partiyasidan vazirlarning koʻpini almashtirdi. U 1995-yilgacha ayollar va oila masalalari boʻyicha davlat vaziri tayinlangunga qadar hokimiyatdagi yagona ayol edi. Chiller Demirel siyosatini davom ettirmadi. Bosh vazir sifatida u iqtisodiy liberalizmni ilgari surdi. U " bir vaqtning oʻzida oʻzining „qattiqqoʻlligi“ bilan maqtanib, xalqning onasi va singlisi boʻlishni xohlardi. U nufuzli siyosatchi ayol sifatida barchaga yangi namuna boʻldi va siyosatda katta muvaffaqiyatga erishdi[6].

Oʻzalning oʻlimidan soʻng, Kurdiston Ishchilar partiyasiga (PKK) hujum qilish uchun Qal’a rejasi (ilgari Milliy xavfsizlik kengashi tomonidan tasdiqlangan) kuchga kirdi. Chiller 1993-yil 4-oktabrda: „Biz PKK tomonidan reketlikka uchragan tadbirkor va sanʼatkorlar roʻyxatini bilamiz va partiya aʼzolarini javobgarlikka tortamiz“ deb bayonot berdi. 1994-yilning 14-yanvaridan boshlab, deyarli yuzga yaqin kishi harbiy kiyingan politsiyachilar tomonidan oʻgʻirlab ketilgan. Soʻngra Anqaradan Istanbulgacha boʻlgan yoʻlda oʻldirilgan. Oʻta millatchi „ Kulz boʻrilar“ guruhi yetakchisi va uyushgan jinoyatchilik arbobi Abdulla Katli „ Chiller roʻyxatidagi“ odamlarning ismlarini olib tashlashni vaʼda qilib, ulardan pul talab qilgan. Uning qurbonlaridan biri Behchet Cantürkdan oʻn million dollar talab qilindi. Biroq, pulni olgandan soʻng, uni ham oʻgʻirlab, qiynoqqa solib, oʻldirib yuborishdi[7]. Chillersning kurdlarga munosabati bir xil emas edi. Shu bilan birga u kurdlar uchun muxtoriyatni taklif qilgan boʻlsa-da, biroq turk armiyasining bosimi ostida oʻzini orqaga tortdi[8].

Yevropa Ittifoqi-Turkiya Bojxona ittifoqi shartnomasi 1995-yilda imzolandi. 1996-yilda Chiller hukumati davrida kuchga kirdi. 1995-yil mart oyida Ozarbayjonda davlat toʻntarishiga urinish sodir boʻldi. 1996-yildagi Susurluk janjali ortidan olingan rasmiy xabarlarga koʻra, Ebulfeyz Elchibeyni prezidentlikka qayta tiklashni maqsad qilgan davlat toʻntarish tashabbusini Chiller va hukumatdagi boshqa vakillar ham qoʻllab-quvvatlagan boʻlib chiqdi.

1995-yil oktabr oyida Respublika Xalq partiyasi (CHP) koalitsiyadan chiqqanidan soʻng, Chiller ozchilik hukumatini tuzishga harakat qildi. Bir oydan kamroq vaqt ichida uning hukumati muvaffaqiyatsizlikka uchradi (Turkiyaning 51-hukumati). Shundan soʻng u CHP bilan boshqa vazirlar mahkamasini (Turkiyaning 52-hukumati) tuzishga rozi boʻldi va 1995-yil dekabr oyida umumiy saylov boʻlib oʻtdi. Koalitsiya muzokaralari uzoq choʻzildi va Chiller DYP-CHP koalitsiyasi boshchiligida 1996-yilning mart oyiga qadar, DYP Ona Vatan partiyasi bilan koalitsiya tuzib, Mesut Yilmaz Bosh vazir boʻlguniga qadar lavozimida qoldi.

Chiller 1996-yil yanvar oyida qoʻshni Gretsiya bilan Kardak inqirozi yuz bergan paytda ham bosh vazir edi. 

Chillerning eng katta yutuqlaridan biri Turkiya armiyasini AQSh armiyasining eski texnikasidan foydalanadigan qoʻshindan zamonaviy jangovar kuchga aylantirdi.  U, shuningdek, AQSh hukumatini PKKni Xorijiy terroristik tashkilot roʻyxatiga kiritishga koʻndirgan va keyinchalik Yevropa Ittifoqi tomonidan ham xuddi shunday qabul qilingan. 

Bosh vazir oʻrinbosari (1996—1997)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1996-yil mart oyida Mesut Yilmaz (Turkiyaning 53-hukumati) boshchiligida Vatan partiyasi DYP koalitsiyasining tuzilishi bilan DYP Tashqi ishlar vazirligini egalladi. 1996-yil iyun oyida koalitsiya parchalanganidan soʻng, DYP Nejmettin Erbakan boshchiligidagi Farovonlik partiyasi bilan yangi koalitsiyaga qoʻshildi. Chiller tashqi ishlar vaziri va Bosh vazir oʻrinbosari boʻldi. Bu DYP va Chillerning tanazzulga uchrashining boshlanishi edi. Chiller siyosiy lider sifatidagi ishonchini yoʻqotdi. Unga nisbatan tanqidlar kuchaydi[9].

Susurluk mojarosiga sabab boʻlgan 1996-yil noyabrdagi Susurluk avtohalokatidan soʻng, u halokatda halok boʻlgan Abdulla Chatlini maqtab, shunday dedi: „Bu vatan, bu millat va bu davlat nomidan oʻq uzgan yoki jarohat olganlar bizni doimo hurmat bilan eslab tursinlar“[10][11].

Bosh vazir oʻrinbosari sifatida Chiller, agar Gretsiya Albaniyani boʻlib yuborishga harakat qilsa, 24 soatdan keyin Afinaga Turk armiyasi bostirib kirishi bilan tahdid qildi[12][13].

Erbakanning farovonlik partiyasi 1997-yil fevraldagi harbiy memorandumdan keyin hukumatdan isteʼfoga chiqdi. DYP va boshqalar Chiller boshchiligida hukumat tuzishni kutishgan edi. Ammo Prezident Sulaymon Demirel ANAP rahbari Mesut Yilmazdan yangi hukumatni tuzishni soʻradi. Chillerning manevrlari, siyosiy bahonalari, muvaffaqiyatsiz siyosatlari va janjallari uni borgan sari obroʻsizlantirgan edi. 35 ta xotin-qizlar tashkiloti prinsipiallik yoʻqligi uchun uni sudga berdi. U demokratiyaga putur yetkazgani uchun ham tanqid qilingan[14].

Soʻnggi martaba

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tansu Chiller hukumatdagi davrida Turkiya parlamenti tomonidan jiddiy korrupsiya ayblovlari bilan tergov qilingan. Boshqa bir sobiq bosh vazir Mesut Yilmaz bilan birga u deputatlik daxlsizligi sababli barcha ayblovlardan oqlandi. 1998-yil oxirida Yilmaz va Chiller haqidagi korrupsiya fayllari DYP, ANAP va DSP deputatlari tomonidan uyushtirilgan umumiy harakatda parlament komissiyalarida yopildi[15] Her party gained its worst result, polling only about 12 %.[16]. 1999-yilgi umumiy saylovlarda u oʻzini diniy yetakchi sifatida koʻrsatib, azon namozi vaqtida saylovoldi chiqishlarini toʻxtatib qoʻydi. Oʻsha saylovda uning partiyasi atigi 12 foiz ovoz toʻplagan holda eng yomon natijaga erishdi[17].

U 2002-yilgacha DYP rahbari boʻlib qoldi. 2002-yil noyabrdagi saylovlarda magʻlubiyatga uchragach, u siyosiy hayotdan nafaqaga chiqdi[18].

Tansu Chiller Jahon Liderlari Ayollar Kengashining aʼzosi boʻlib, hozirgi va sobiq ayol prezidentlar va bosh vazirlar xalqaro tarmogʻi boʻlib, uning vazifasi ayollar uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan va adolatli rivojlanish masalalari boʻyicha jamoaviy harakatlar uchun global miqyosdagi eng yuqori darajadagi ayol liderlarni safarbar qilishdir[19].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for „Refworld | The Situation of the Kurds“ (inglizcha). Refworld. 5-dekabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2020-yil.
  2. ↑ „Tansu Ciller“ (5-yanvar 1996-yil). 21-oktabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2020-yil.
  3. ↑ „Tansu Çiller | Turkish prime minister and economist“ (inglizcha). Encyclopedia Britannica. 23-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-iyun 2020-yil.
  4. ↑ Arat, Yeşim (1998) „A women prime minister in Turkey: did it matter?“ Women & Politics, 19 (4): 1-22; Jensen, Jane (2008) Women political leaders: breaking the highest glass ceiling New York, NY: Palgrave Macmillan, pp. 41-2, 131; Skard, Torild (2014) „Tansu Çiller“ in Women of power — Half a century of female presidents and prime ministers worldwide, Bristol: Policy Press, ISBN 978-1-44731-578-0, pp. 392-3
  5. ↑ Arat, Yesim (1998) pp. 6-8; Bennett, Clinton (2010) „Tansu Ciller“ in Moslem women of power, London: Continuum, pp. 110, 129; Cizre, Umit (2002) „Tansu Ciller: lusting for power and undermining democracy“ in M. Heper and S. Sayari: Political leaders and democracy in Turkey, Lanham, MD, Oxford, Boulder, CO, and New York, NY: Lexington Books, pp. 201-2; Jensen (2008), p. 139; Skard (2014), pp. 393-4
  6. ↑ Arat (1998), pp. 3, 9-10,12-14; Cizre (2002), pp. 206-7; Skard (2014), pp. 394-5
  7. ↑ Nezan, Kendal. „Turkey's pivotal role in the international drug trade“. Le Monde diplomatique (5-iyul 1998-yil). 12-oktabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-may 2010-yil.
  8. ↑ Kinzer, Stephen „Turks vs. Kurds: Turning Point?“. archive.nytimes.com. New York Times (21-fevral 1999-yil). Qaraldi: 6-dekabr 2021-yil.
  9. ↑ Arat (1998), p. 18; Cizre (2002), p. 213; Skard (2014), pp. 395-6
  10. ↑ Lucy Komisar, Turkey’s terrorists: a CIA legacy lives on,[sayt ishlamaydi] The Progressive, April 1997.
  11. ↑ 1998 Report (Wayback Machine saytida 3-oktabr 2008-yil sanasida arxivlangan) from the Human Rights Foundation of Turkey, chapter II, „SUSURLUK SCANDAL: Counter-guerilla Affairs“, pp. 39-86 (see note on p. 39)
  12. ↑ „PANGALOS/GR-TURK.RELATIONS“. hri.org. 25-yanvar 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-aprel 2011-yil.
  13. ↑ „"TURKEY WILL NOT STAY SPECTATOR TOWARDS EFFORTS TO DIVIDE ALBANIA" - declares Tansu Çiller“. hri.org. 30-dekabr 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-aprel 2011-yil.
  14. ↑ Arat (1998), p. 18; Bennett (2010) pp. 113, 132, 135; Cizre (2002), p. 213; Skard (2014), pp. 395-6
  15. ↑ Wuthrich, F. Michael. National Elections in Turkey: People, Politics, and the Party System (inglizcha). Syracuse University Press, 28-iyul 2015-yil — 215-bet. ISBN 9780815634126. 
  16. ↑ Rubin, Barry; Heper, Metin. Political Parties in Turkey (inglizcha). Routledge, 16-dekabr 2013-yil — 96-bet. ISBN 9781135289386. 
  17. ↑ 1998 Report[sayt ishlamaydi] from the Human Rights Foundation of Turkey, p. 11.
  18. ↑ „Tansu Ciller | Turkish prime minister and economist“ (inglizcha). Encyclopedia Britannica. 23-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-dekabr 2017-yil.
  19. ↑ „Council of Women World Leaders: Members“. United Nations Foundation. 2015-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-dekabr 2017-yil.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Faruk Bildirici, Maskeli Leydi (1998)
  • Yavuz Gökmen, Sarışın Güzel Kadın (1999)
  • Turan Yavuz, İkinci Vatan-Tansu Çiller’in ABD Macerası (1999)

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tansu_Çiller&oldid=4847560" dan olindi