Kontent qismiga oʻtish

Tungi hayvonlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Boshqa nomlar uchun qarang: the atmospheric optical effect crepuscular rays.
Qorong'udagi qizil tulki
Tungi uy mushugi

Zoologiyada krepuskulyar (tungi) hayvonlar asosan kechasi faol bo'lib, turli xil nomlar bilan nomlanadi, misol uchun matutinal, vespertin / vespertinal yoki ikkala shakliga ham ega bo'ladi. Bu holat kunduzi va tungi hayvonlarning xatti-harakatlarida yaqqol ajralib turadi, bu hollarda hayvon mos ravishda kunduzi va tungi soatlarida faol bo'ladi [1]. Ayrim krepuskulyar hayvonlar oy nurida yoki bulutli kun davomida ham faol bo'lishi mumkinligi aniqlangan. Matutinal hayvonlar faqat quyosh chiqishidan oldin faol bo'adi, ammo vespertin holatida yashovchi hayvonlar quyosh botgandan keyin o'z faoliyatini boshlaydi.

Hayvon faol bo'lgan kun vaqtiga qarab bir qator omillar o'z ta'sirini ko'rsatadi. Yirtqichlar o'ljalari mavjud bo'lganda ov qiladilar va o'lja esa birlamchi yirtqichlar qachonki katta bo'lgan vaqtlardan qochishga harakat qiladilar Harorat kunduzi juda yuqori yoki kechasi juda past bo'lishi mumkin [2]. Ba'zi turlar o'z faoliyatini mahalliy raqobatga qarab o'zgartirishi mumkin.

Etimologiyasi va qo'llanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Krepuskulyar (tungi) so'zi lotincha crepusculum ("oqshom, shom payti") so'zidan olingan [3]. Shu sabablarga ko'ra, ular kunduzgi va tungi xatti-harakat qilishi bilan farq qiladi, ular mos ravishda kunduzi va tungi soatlarda eng yuqori faollik darajasiga etadi. Ammo asosiy farq mutlaq emas, chunki tungi hayvonlar yorqin oydin kechada yoki bulutli kunda ham faol bo'lishi mumkin. Ba'zi hayvonlar tasvirlanadi tungi hayvonlar krepuskulyar nomi bilan[2].

Tungi xulq-atvorga ega maxsus sinflarga matutinal (yoki "matinal", hayvonlar faqat tongda faol) va vespertin (faqat kechqurun) faol bo'lgan turlar kiradi. Har ikkala vaqtda ham faol bo'lgan turlar bimodal faollik namunasiga kiradi deb aytiladi.

Moslashuvchan aloqadorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alacakaranlıktadagi nur taratadigan cho'g' qo'ng'izi

Hayvonlar faoliyatining turli shakllarida, asosan yirtqichlarda teskari moslashuviga sabab bo'lgan, lekin yirtqichlarda bu turdagi moslashishlar ham paydo bo'lishi mumkin[4]. Ko'pgina yirtqichlar tunda ozuqa izlab intensiv ravishda ovqatlanadilar, boshqa turlari esa kunduzi faol bo'lib, kunduzi quyoshda yaxshi ko'rishadi. Shunday qilib, krepuskulyarlar bir hayvoning boshqa hayvonni ovlash bosimini pasaytiradi va shu bilan tungi hayvonlar populyatsiyasi ko'payishiga sabab bo'ladi va natijada yangi muvozanat o'rnatilgunga qadar yirtqichlarga e'tiborini tobora ko'proq krepuskulyar o'ljaga qaratadigan yaxshi ozuqa qidirish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bunday o'zgaruvchan muvozanat holatlari ko'pincha ekologiyada uchraydi.

Ayrim yirtqich turlar boshqa yirtqichlar bilan raqobatiga javoban o'z yashash odatlarini o'zgartiradi. Masalan, Galapagos orollarida yashovchi kalta quloqli boyo'g'lining kenja turi odatda kunduzi faol bo'ladi, lekin Santa-Kruz orollarida yashaydigan Galapagos qirg'iylari va boyo'g'li krepuskulyardan iborat hisoblanadi[5][6].

Tunda hayot kechirish faqatgina yirtqichlilikga xos emas bo'lib, issiq hududlardagi krepuskulyar faolliki ham mavjud bo'lib yorug'likdan va issiq haroratdan qochish uchun eng samarali usuli bo'lishi mumkin.

Ayrim krepuskulyar hayvonlar, masalan, yong'oq novdasi qo'ng'izlari issiqroq harorat, mo'tadil shamol tezligi va past barometrik bosim tufayli parvoz qilishni afzal ko'radi[7].

Krepuskulyarning faolikkiga tunda yorug'likning o'zgarishi ya'ni oy tsikli ham ta'sir qilishi mumkin. Bu hayvonlarning uyqusi, ko'payishi va oziq-ovqat izlash xatti-harakatlarida o'zgarishlarni keltirib chiqaradi, va bu ko'pincha yorug'lik kam bo'lgan davrda kamroq faollashishiga sabab bo'ladi.[8]

Migratsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ba'zida hayvonlarning hayot tarziga atrof-muhit sharoitlarining o'zgarishi ta'sir qiladi va migratsiya paytida ularning turmush tarzi o'zgaradi. Xachirsimon krepuskulyar kiyiklari biroq ular faqat quyosh botishidan oldingi migratsiya paytida faol bo'lishadi. Lekin, bahor mavsumida ular faqat quyosh chiqqanda faol bo'lishadi, chunki qish oylari sovuq eng qattiq haroratda bo'ladi, shu sababli kiyik qorga botmasdan harakatlanishi osonroq bo'ladi [9].

Qaldirg'ochlarning ba'zi turlari migratsiya davrida asosan kunduzi, ba'zilari esa tungi soatlarida faol bo'ladi[10].

Insonning tungi xatti-harakat qiladigan hayvonlarga ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tunda faol bo'ladigan hayvonlar faoliyati inson faoliyatiga ham ta'sir qiladi, chunki odamlar kunduzi faol bo'lishadi. Krepuskulyar hayvonlar odatda oziq-ovqat izlash yoki ko'payish davri xatti-harakatlarida kam ehtimol bilan faol bo'ladi va odamlar mavjud bo'lganda stress va o'lim ko'rsatkichlarining oshishiga sabab bo'ladi [11]. Takidlab o'tish kerakki, hayvonlar shuningdek, odamlarning mavjudligiga javob reaksiyasi sifatida odatdagi hayot faoliyati ko'rsatkichlarini o'zgartirishi mumkin. Misol uchun, Osiyo qora ayiqlari kun davomida inson faolligi yuqori bo'lgan joylardan qochishlari mumkin, ammo bu joylarga qorong'i tushishi yoki tungi soatlarda borishishi aniqlangan [12].

Yorug'likning o'zgarishi ham tunda faoliyat olib boradigan hayvonlarning xatti-harakatlarga ham ta'sir qiladi, chunki bu holatda tabiiy yorug'lik sharoitlarida hayvonlar taqlid qiladi va krepuskulyar hayvonlar oy yorug'ida ko'proq kechalari o'lja tutishiga olib keladi [8].

Krepuskulyar xatti-harakatlarning paydo bo'lishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Janubiy Amerika Otselotlari kechalari, ayniqsa erta tong va shom paytida faol bo'lishadi.

Sutemizuvchilarga oilasiga mansub bo'lgan ko'plab turlari krepuskulyar hisoblanadi va yo'qolib ketish xavfi ostida turgan Amazon daryosi delfinlari, ko'rshapalaklarning ba'zi turlari[2], hamsterlar, uy mushuklari, qarovsiz itlar[13],quyonlar [2] paromlar,[14], kalamushlar [14], yaguarlar, otselotlar, bobkatlar, servallar, strepsirrinlar, qizil pandalar, ayiqlar [15], kiyik [2][16], kapibaralar , shinshinlalar , oddiy sichqonlar , olmaxonlar, skunslar, tulkilar, kengrusimon hayvonlar [2] va xaltali planerlar, tenreklar va dog'li sirtlonlar bor .

Bundan tashqari ilonlar, kaltakesaklar va qurbaqalar [17], ayniqsa cho'l muhitida yashaydiganlar krepuskulyar ham borligi aniqlangan [2].

Tunda faol bo'ladigan qushlar orasida oddiy tungi qushlarga, boyo'g'li [18], boyo'g'li, bacalar, amerika yakan tovuqi, dog'li kraka, oq ko'krakli suvqo'rg'on[19], yevropa tungi qushlari[8] va oddiy o'laksaxo'r qushlar kiradi.[20].

Ko'pchilik kuya kapalaklar, qo'ng'iz, chivin va boshqa hasharotlar tunda hayot kechiradi.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Glossary“. North American Mammals. Smithsonian – National Museum of Natural History. 2017-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 16-iyul.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 "Crepuscular". Macmillan Science Library: Animal Sciences. Macmillan Reference. 2001–2006. http://www.bookrags.com/research/crepuscular-ansc-01/. Qaraldi: 2011-07-11. 
  3. ↑ Winn, Philip. Dictionary of Biological Psychology. Taylor & Francis, 2001. ISBN 0415136067. 
  4. ↑ Caro, Tim. Antipredator Defenses in Birds and Mammals (en). University of Chicago Press, 2005. ISBN 978-0226094366. 
  5. ↑ Frederick, Prince. „Night herons in the day!“. The Hindu (2006-yil 15-aprel). 2013-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-yanvar.
  6. ↑ Merck. „The community of terrestrial animals“. Field Studies II: The Natural History of the Galápagos Islands. University of Maryland Department of Geology. 2012-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-yanvar.
  7. ↑ Chen, Yigen; Seybold, Steven J. (2014-08-26). „Crepuscular Flight Activity of an Invasive Insect Governed by Interacting Abiotic Factors“. PLOS ONE (inglizcha). 9-jild, № 8. e105945-bet. Bibcode:2014PLoSO...9j5945C. doi:10.1371/journal.pone.0105945. ISSN 1932-6203. PMC 4144967. PMID 25157977.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Evens, Ruben; Kowalczyk, Céline; Norevik, Gabriel; Ulenaers, Eddy; Davaasuren, Batmunkh; Bayargur, Soddelgerekh; Artois, Tom; Åkesson, Susanne; Hedenström, Anders (2020-06-09). „Lunar synchronization of daily activity patterns in a crepuscular avian insectivore“. Ecology and Evolution. 10-jild, № 14. 7106–7116-bet. doi:10.1002/ece3.6412. ISSN 2045-7758. PMC 7391349. PMID 32760515.
  9. ↑ Jakopak, Rhiannon P.; Sawyer, Hall; LaSharr, Tayler N.; Randall, Jill; Dwinnell, Samantha P. H.; Fralick, Gary L.; Monteith, Kevin L. (2022-10-01). „Diel timing of migration is not plastic in a migratory ungulate“. Animal Behaviour (inglizcha). 192-jild. 51–62-bet. doi:10.1016/j.anbehav.2022.07.008. ISSN 0003-3472.
  10. ↑ Imlay, Tara L.; Taylor, Philip D. (2020-07-22). „Diurnal and crepuscular activity during fall migration for four species of aerial foragers“. The Wilson Journal of Ornithology. 132-jild, № 1. 159-bet. doi:10.1676/1559-4491-132.1.159. ISSN 1559-4491.
  11. ↑ Nix, Joshua H.; Howell, Ryan G.; Hall, Lucas K.; McMillan, Brock R. (2018-01-01). „The influence of periodic increases of human activity on crepuscular and nocturnal mammals: Testing the weekend effect“. Behavioural Processes (inglizcha). 146-jild. 16–21-bet. doi:10.1016/j.beproc.2017.11.002. ISSN 0376-6357. PMID 29122640.
  12. ↑ Ikeda, Takashi; Higashide, Daishi; Shichijo, Tomoya (2022-12-01). „Impact of human disturbance in Japan on the distribution and diel activity pattern of terrestrial mammals“. Journal for Nature Conservation (inglizcha). 70-jild. 126293-bet. doi:10.1016/j.jnc.2022.126293. ISSN 1617-1381.
  13. ↑ Beck, Alan M.. The Ecology of Stray Dogs: A Study of Free-Ranging Urban Animals. Purdue University Press, 2002. ISBN 978-1557532459. Qaraldi: 2012-yil 13-aprel. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Williams, David L.. Ophthalmology of Exotic Pets. John Wiley & Sons, 2012 — 73, 88-bet. ISBN 978-1444361254. Qaraldi: 2017-yil 23-iyun. 
  15. ↑ Schaul. „The Kodiak Cubs Meet Their Neighbors, The American Black Bears“. National Geographic Voices. National Geographic Society (2011-yil 6-aprel). Qaraldi: 2017-yil 15-iyul.
  16. ↑ „White-Tailed Deer“. Animals. National Geographic Partners, LLC (2010-yil 12-mart). Qaraldi: 2017-yil 15-iyul.
  17. ↑ Robertson, Jeanne M.; Bell, Rayna C.; Loew, Ellis R. (2022-06-01). „Vision in dim light and the evolution of color pattern in a crepuscular/nocturnal frog“. Evolutionary Ecology (inglizcha). 36-jild, № 3. 355–371-bet. doi:10.1007/s10682-022-10173-w. ISSN 1573-8477.
  18. ↑ Audubon. „Plate 171: Barn Owl“. Birds of America (1827–1838).
  19. ↑ Boyes. „Top 25 Wild Bird Photographs of the Week #23“. National Geographic Voices. National Geographic Society (2012-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 15-iyul.[sayt ishlamaydi]
  20. ↑ Mioduszewska, Berenika; O’Hara, Mark; Stryjek, Rafał (5 November 2021). „Novelty at dawn: Exploration, low neophobia and crepuscular activity in a wild Common Buzzard ( Bu teo buteo )“. Avian Biology Research (inglizcha). 14-jild, № 4. 143–148-bet. doi:10.1177/17581559211052422. ISSN 1758-1559. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tungi_hayvonlar&oldid=4218666" dan olindi