Turkman gilami
Turkman gilami (turkmancha: Türkmen haly) anʼanaviy ravishda Oʻrta Osiyoda paydo boʻlgan qoʻlda toʻqiladigan pol qoplamali gilam. Asl turkman qabila gilamlari bilan bugungi kunda asosan Pokiston va Eronga eksport qilish uchun koʻp miqdorda ishlab chiqariladigan gilamlarni farqi katta. Asl turkman gilamlari Turkmanistondagi asosiy etnik guruh boʻlgan va Afgʻoniston va Eronda ham uchraydigan turkman qabilalari tomonidan toʻqilgan. Ular turli maqsadlarda, jumladan, chodir gilamlari, eshiklar uchun osiladigan gilamlar va turli oʻlchamdagi sumkalar uchun ishlatiladi.
Anʼanaviy turkman gilamchiligi 2019-yilda YUNESKOning Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish boʻyicha hukumatlararo qoʻmitasi tomonidan Insoniyatning nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan[1].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bir necha asr oldin deyarli barcha turkman gilamlari koʻchmanchi qabilalar tomonidan butunlay mahalliy materiallardan, qoʻylardan olingan yung va oʻsimlik boʻyoqlaridan yoki boshqa tabiiy boʻyoqlardan tayyorlangan. Ular har bir qabilaning oʻziga xos geometrik naqshlardan foydalanganlar; eng mashhurlari Yomut, Ersari, Sariq, Salor va Takadir. Taxminan 1910-yildan beri tabiiy boʻyoqlar bilan bir qatorda sintetik boʻyoqlar ham qoʻllanila boshlandi[2]. Egri va toʻquv iplari uchun paxtadan foydalanish ham keng tarqaldi.
Pokiston va Eronga eksport qilish uchun koʻp miqdorda ishlab chiqariladigan va turkman gilamlari nomi bilan sotiladigan gilamlarni toʻqishda asosan sintetik boʻyoqlardan, paxta tolalari va yunglardan foydalaniladi. Ularning turkman qabilalarining asl gilamlari bilan oʻxshashliklari kam. Ushbu eksport gilamlarida turli naqsh va ranglar qoʻllanadi, lekin eng xosi Buxoro dizayni boʻlib, u Teke qabilasining asosiy gilam namunasidandan olingan boʻlib, koʻpincha qizil yoki jigarrang fonga ega (rasm). Yana bir nusxa Ersari qabilasining gilamidan olingan boʻlib, sakkiz burchakli fil oyogʻi dizayniga ega. Ashxobodda asl turkman qabila gilamlari namunalari saqlanadigan Turkman gilam muzeyi bor.
Anʼanaviy turkman naqshi solingan koʻplab afgʻon gilamlari ushbu mamlakatda yashovchi etnik turkmanlar tomonidan toʻqilgan. Afgʻonistonda asosan eksportga moʻljallangan koʻplab gilamlar ishlab chiqariladi va ularning koʻpchiligi „Boxoro“ dizaynida toʻqilgan. Biroq turkman naqshlaridan foydalanilgan holda toʻqilgan afgʻon gilamlari ham bor.
Turkmaniston
[tahrir | manbasini tahrirlash]
20-asr oxirida gilamdoʻzlik Turkmaniston iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. 1992-yildan buyon Turkman gilami kuni har yili may oyining oxirgi yakshanbasida nishonlanadigan davlat milliy bayramiga aylandi[3]. Zamonaviy turkman gilamlari orasida 2001-yilda toʻqilgan va 2003-yilda Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan umumiy maydoni 301 m2 boʻlgan dunyodagi eng katta qoʻlda toʻqilgan gilam mavjud[4][5].
Geraldika
[tahrir | manbasini tahrirlash]Turkmaniston bayrogʻining vertikal chizigʻi turkman gilamlarining beshta asosiy naqshini jamlaydi. Ushbu naqshlar qirralari boʻylab taqsimlangan ikkinchi darajali raqamlar bilan koʻrsatiladi. Naqshlar Turkmanistonning milliy birligini aks ettiradi. Turkmaniston gerbining qizil diskidagi beshta anʼanaviy gilam naqshlari beshta asosiy qabilasi va mamlakatning anʼanaviy va diniy qadriyatlarini ifodalaydi. Bu turkman qabilalari anʼanaviy tartibda Taka, Yomut, Ersari, Chovdur va Sariq (Saryq) kabilardir.
|
|
 >
|
|
|
| Turkmaniston bayrogʻi | Turkmaniston gerbi | Turkmaniston gerbi (1992—2000) | Turkmaniston gerbi (2000—2003) | Turkmaniston gerbi Sovet Ittifoqi tarkibidagi respublika (1937-1991) va mustaqil Turkmaniston (1991-1992) |
Gilam vazirligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Turkmanxali" davlat uyushmasi jahon bozoriga Turkmanistonda qoʻlda toʻqilgan turkman gilamlarining asosiy yetkazib beruvchisi hisoblanadi. Korporatsiyaning asosiy faoliyati turkman gilamlarini ishlab chiqarish va sotish, qoʻl gilamdoʻzlik anʼanalarini saqlab qolish, eski gilam bezaklari va naqshlarini qayta tiklashdan iborat[6].
Turkman gilam muzeyi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Turkmaniston birinchi Prezidentining 1993-yil 20-martdagi farmoni bilan Ashxobodda Turkman gilam muzeyi tashkil etildi. Gilam muzeyi Turkmanistonning madaniy markazlaridan biri boʻlib, unda 2000 ga yaqin gilam eksponatlari, jumladan, nodir eksponatlar namoyish etiladi. Muzey antiqa gilamlarni restavratsiya qilish bilan ham shugʻullanadi. Bu qiyin jarayon; Baʼzi mahorat bilan toʻqilgan eski namunalar 1 350 000 tugunni oʻz ichiga oladi. Muzeydagi eksponatlar doimiy ravishda yangilanadi va muzey xodimlari izlanishlar olib boradilar va eski gilamlar kollektsiyalarini tuzadilar. Turkman gilamlari milliy muzeyining yangi binosining umumiy maydoni 5089 m2 ni tashkil qiladi. Muzeyda xalqaro ilmiy forumlar va konferensiyalar ham oʻtkaziladi[7].
Gilam ishlab chiqaradigan yirik shaharlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bereketda 1923-yildan beri faoliyat koʻrsatayotgan turkman gilam toʻqish fabrikasi mavjud.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „YUNESKO - Turkmanistonda an'anaviy turkman gilamchiligi“ (en). ich.unesco.org. Qaraldi: 2019-yil 17-dekabr.
- ↑ Between the Black Desert and the Red: Turkmen Carpets from the Wiedersperg Collection, San Francisco, Fine Arts Museum, 1999
- ↑ Turkman gilami kuni milliy bayram sifatida nishonlandi
- ↑ LARGEST ARCHITECTURAL STAR RECORD SET IN TURKMENISTAN
- ↑ Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan eng katta turkman gilami
- ↑ „French Bouygues to build office building for Turkmenhaly state corporation and Museum of Turkmen carpet in Ashgabat“. 2019-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-sentyabr.
- ↑ „Turkmanistonda Turkman gilami kuni nishonlandi“. 2013-yil 11-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-sentyabr.