Usmonlilarning Yamanni egallab olishi

1538-yilda Adan va Yamanning ko'p qismini bosib olgan Misr Beylarbeyi Xodim Sulaymon Posho

Usmonlilarning Yamanni egallab olishi - Usmonlilar imperiyasi qoʻshinlari tomonidan Yaman hududining bosqichma-bosqich bosib olinishi va 1517-yildan 1538-yilgacha boʻlgan vaqtda Yamanning Usmonli viloyatiga (Yaman eyaleti) aylantirilishi. Dastlab zamonaviy Yaman hududidagi eng yirik davlatlar - markazi Zabidda joylashgan Mamluk amirligi va Kasiridlarning Hadramautdagi sultonligi boʻlib, oʻzlarini Usmonli sultonining vassallari deb tan oldilar. Keyin 1538- yildagi harbiy bosqin natijasida, Janubiy Arabistonning gʻarbiy qismida Yaman viloyati - Usmonlilar imperiyasining 34-viloyati sifatida tashkil qilindi.

Yaman: Usmonlilar bosqini arafasida

XVI asr boshlarida Yamanning katta qismi Tohiriylar sultonligi hukmronligi ostida edi. Uning asosiy diniy, madaniy va siyosiy markazi Zabid shahri boʻlgan. Sultonlik Yamanning eng rivojlangan qishloq xoʻjaligi tumanlarini va mamlakatning eng yirik shaharlarini, jumladan Taiz, Sana, Aden va Mochani oʻz ichiga olgan. Tohiriylar shofeʼiy mazhabidagi sunniylikka eʼtiqod qilib, anʼanaga koʻra zaydiylar va ismoiliylarning diniy va siyosiy jamoalari bilan adovatda edilar. Imom boshchiligidagi Zaydiy diniy davlati Shimoliy va Markaziy Yamanning togʻli hududlari - Jabalni nazorat qildi(1506-yilda Tohiriylar Zaydiylarni magʻlub etib, ularning poytaxti Sana shahrini egallab, Zaydiy imomlarining siyosiy hokimiyatiga amalda chek qoʻydi ). Ismoiliylarning diniy va siyosiy markazi Najron (hozirgi Saudiya Arabistonining janubi-gʻarbiy qismidagi shahar) boʻlgan. Ismoiliylarning diniy davlatining boshida Mukarram ("Yuqori hurmatli") deb nomlanuvchi hukmdor boʻlib, uning hokimiyati Najrondan tashqari, Jebel Haraz va Yamanning boshqa togʻli hududlariga ham tarqaldi. Tohiriylar saltanatining sharqida, Hadramavt hududidagi Tarimda joylashgan kichikroq va nufuzli Yamaniylar sultonligi va Adan koʻrfazi sohilida ushbu hududlarning eng yirik savdo shahri Ash Shihrda joylashgan, Kasiri sultonliklari mavjud edi. Sultonlarning hokimyati shunchaki nomigagina boʻlib, mahalliy hukmdorlar u yerda mutlaqo mustaqil edilar. Badaviylar boshliqlaridan tortib, shariflar, faqihlargacha barchasi mustaqil edilar. Ular ichida eng qudratlilari Janubiy Asirdagi Jizon shariflari, Al-Luhaiyani boshqargan Abu Bekr ibn Makbulning faqihi va markazi Bayda shahri boʻlgan Amudiya urugʻining rahbarlari edi.

1513-yilda Portugal flotining Adanga hujumi

XVI asr boshlarida portugallarning Janubiy Arabiston hududiga bostirib kirishi xavfi kuchayganiga qaramay (1513-yilda portugallar allaqachon Adanni bosib olishga harakat qilishgan), na tohiriylar, na ushbu mintaqalarning yamanlilarning kichik hukmdorlari Mamluk Misri, portugallarga qarshi "muqaddas urush" olib borishga yordam berishga urinishdi. Bundan tashqari, Tohiriy Sulton az-Zafir Amir II (1489-1517) tomonidan 1515-yil oktyabrda Mamluklar sultonligiga nisbatan vassalik shartnomasini buzishi Yamanga mamluklarning bostirib kirishiga sabab boʻldi. Tohiriylardan odamlar va qurol-yarogʻlar olinmagani sababli, Husayn al-Kurdiy boshchiligidagi Mamluk floti Portugaliya Hindistoniga qarshi yurishni davom ettira olmadi va sakkiz oy davomida Mamluklar mustahkam qalʼa boʻlgan Kamaran oroli yaqinida qamalda qoladi. Nihoyat, Zaydiy imom Yahyo Sharaf ad-Din, faqih al-Luhayi Abu Bakr va Sharif Jizan Izzad-Din ibn Ahmaddan yordam olgan Husayn al-Kurdiy, Yamanda nomaʼlum oʻqotar qurollar bilan jihozlangan olti minglik askari bilan Tohiriylarga hujum qildi va 1516-yilda 20-iyunda gʻalaba qildi. Sulton Zafir Taizga qochishga majbur boʻldi. Shundan soʻng Mocha shahri bilan butun Yaman Tihamasi Husayn al-Kurdiy va Izzad-Din ibn Ahmad nazorati ostiga oʻtdi. Biroq bir hafta davom etgan qamalda tohiriylar hokimi Amir Murjon ibn Dovud rahbarligidagi mamluklar, portugallar egallab olgan Adanni egallab ololmadilar va ko‘p o‘tmay Halab yaqinida Mamluklar sultoni qo‘shinining Usmoniylar imperiyasi hujumi natijasida, mag‘lubiyatga uchragani haqida xabar keldi. Husayn al-Kurdiy Zobidda bor-yoʻgʻi oʻn toʻrt kun qoladi, mamluk Barsbay va Sharif Izzad-Din ibn Ahmad (Barsbayning noibi sifatida) boshchiligidagi kichik garnizonni Zabidda qoldirib, oʻz floti bilan shoshilinch ravishda Jiddaga joʻnab ketdi .

1517-yil mart oyida Hindiston gubernatori Lopo Suaresning portugal otryadi bilan Adanga yaqinlashdi va Amir ibn Doud Portugaliyaning hukmronligini darhol tan oldi. Ammo tez orada Suaresh Hindistonga qaytishga majbur boʻldi va Amir ibn Dovud amalda mustaqil hukmdorga aylandi. Adan bilan birga Lahej va Abyan viloyatlarini oʻz ichiga olgan amirlik tashkil qilindi. Ayni vaqtda mamluk amiri Barsbay Sharif Izzad-Din ibn Ahmad ko‘magida Tohiriylar bilan urushni davom ettiradi. Bahorda uning qoʻshini Usmonli sultoni Salim I tomonidan asirga olinganlarning oʻrnini, Jiddadan qaytgan Mamluklar bilan toʻldirildi. Buning natijasida Barsbay Tohiriy qoʻshinlarining yurishini qaytarishga muvaffaq boʻldi. Ko‘p o‘tmay Barsbay mahalliy qabilalar tomonidan o‘ldirildi va uning o‘rniga mamluklar amir Iskandarni saylandi. 1517-yil 15-mayda mamluklar Sano jangida Sulton az-Zafir Amir II qoʻshinini magʻlub etib, shaharni egalladi. Sulton az-Zafir Amir II ning oʻzi ham xuddi ukasi Abdulmalik singari, Sanʼa mudofaasi chogʻida oʻldirilgan. Shundan soʻng Tohiriylar saltanati oʻz faoliyatini toʻxtatgan. Yaman Mamluklar hukmronligi ostiga oʻtdi. Biroz vaqtdan keyin poytaxti Qohira boʻlgan Mamluk sultonligining oʻzi Usmonlilar imperiyasi tomonidan bosib olingan. Yaman mamluklari Janubiy Arabistonda Usmonli-Mamluk urushini davom ettirishni istamadi. Oʻsha yilning iyul oyida Usmonli sultoni Salim I ning oliy hokimiyatini tan oldi. Sulton eski mamluk amiri Iskandarni Yamanga hokim etib tasdiqladi. Mamluk jangchilari Usmonlilar nomidan Arabiston yarim orolining janubiga asta-sekin kirib kela boshladilar .

Yaman Usmonli hukmronligi ostida

Yaman xaritasi

Keyingi yigirma yil ichida, 1538-yilda Yaman Usmonli viloyatiga aylantirilgunga qadar, mamlakat hududi (Hadramavtni hisobga olmaganda) Usmonlilar vassali boʻlgan uchta davlat taʼsir doirasiga boʻlingan:

• Zaydi imomati Shimoliy Yamanni nazorat qilgan va asta-sekin o'z hududini janubga tomon kengaytirgan,

• Tohiriylarning omon qolgan amirlari Janubiy Yamandagi tarqoq qalʼalar va uning atrofidagi hududlarda poytaxti Adan boʻlgan davlatni tuzgan,

• Mamluk amiri va uning ittifoqchilari hukmronlik qilayotgan, rasmiy ravishda Usmonli sultonining vakillari ekanliklarini da'vo qilib, Zabid va Taizni nazorat qilishdi.

Adanni boshqargan tohiriylar hokimi Amir Murjon mamluklardan oʻrnak olib, Usmonli sultoni Salim I bilan yaxshi munosabat oʻrnatishga harakat qildi. 1517-yil oʻrtalarida u Sulton az-Zafir Amir II nomidan Selimga sovgʻalar va xabar yubordi. Xatda u mamluklarning vahshiyliklaridan shikoyat qildi. Shuningdek xati orqali, Adanga kirgan portugal otryadlariga ilgari yordam bergani uchun kechirim soʻragan. Elchilar Usmonli saroyiga kelishdi va Sulton Salim I tomonidan yaxshi kutib olindi. Ammo bu Tohiriylar uchun hech qanday rasmiy natija bermadi va Amir Murjan tez orada Portugaliya Hindistoni bilan hamkorlik qila boshladi. 1524-yil mart oyida u Portugaliyaning hukmronligini rasman tan oldi. Amir Murjon 1530-yil fevralda portugaliyaliklar bilan yangi shartnoma imzoladi va bu orqali oʻzini Portugaliya qirolining vassali deb tan oldi va soliq toʻlashga vaʼda berdi. 1530-yilgi shartnoma shartlariga koʻra, Adan savdo kemalariga Usmonlilar imperiyasi portlariga boshqa tovarlarni yetkazib bermaslik sharti bilan Hind okeanida suzish erkinligi berildi .

Markazi Zabidda boʻlgan Tiham Mamluk amirligi tomonidan, Usmonli sultonining hukmronligi tan olinganidan soʻng, Yamanning barcha hududiy va siyosiy tuzilmalarini vassal maqomida sultonlik tarkibiga qoʻshishning jarayoni tezlashib ketdi. Sultonga vassal Yaman hududidagi hukronlik uchun kurashda zaydiylar tohiriylar tomonidan magʻlub etildi. Tohiriylar esa mamluklar tomonidan magʻlubiyatga uchratilgach, Imom al-Mutavakkil Yahyo Sharaf ad-Din boshchiligidagi zaydilar hukmronligi tiklanishi boshlandi. U 1517-yilda Sanoni bosib olishga va barcha tarixiy Zaydiy hududlarini qayta tiklashga muvaffaq boʻldi. Zaydiylarning asosiy raqibi endi sunniy mamluk amirligi edi. Mamluk Iskandar tez orada Usmonli imperiyasi hokimiyatidan chiqishga muvaffaqiyatsiz urinishlarni amalga oshirdi. 1520-yil oxirida amir Iskandar Usmonli sultoni Salimning oʻlimi haqida bilib, oʻzini Usmonli imperiyasidan mustaqil sulton deb eʼlon qilib , xutbada oʻzining nomini tilga olishni buyurdi. Zabid saroyida mamluk tartib-taomil asosida boshqaruvni joriy qildi va oʻz tangalarini zarb qila boshladi. Biroq ko‘p o‘tmay Jiddadan Usmonli qo‘shinlari yetib keldi, u osongina Zabidga kirib, qo‘zg‘olon boshliqlarini o‘ldirdi. 1521-yilda amir Iskandar agʻdarildi. Qoʻzgʻolon bostirilgandan soʻng, Zabidning mamluk amirlari bundan keyin Usmonli imperiyasining hukmronligini tark etishmadi. Ammo Zabiddagi doimiy siyosiy betartiblik Usmonli hukumatini vaqti-vaqti bilan Mamluklar amirligi ishlariga aralashishiga majbur qildi. 1520-yildan keyin Misr Beylerbeylari Usmonli qoʻshinlarini Yamanga kamida ikki marta yubordilar. Zabidda amir Iskandar Muz (1529-1536) taxtga kelishi bilan maʼlum barqarorlik vujudga keldi. U boshqalarga nisbatan yaxshi munosabatlar o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi .

Boshqa tomondan Zaydiylar oʻzlarining tarixiy hududlarini janubga tomon yoyishda davom etdilar. 30-yillarning oʻrtalariga kelib ular Tohiriylar mulkiga qarshi muvaffaqiyatli hujum boshladilar.1535-yil fevralda ular oʻsha paytda Amir Murjon hukmronligi ostida boʻlgan Taizni egallab, Jebelning janubiy hududlarini oʻzlarining nazoratiga olishadi. Ular Xanfar, Lahj va Abyanni egallab, Adanga yaqinlashdilar. 1536-yilda Imom al-Mutavakkil Yahyoning oʻgʻli al-Mutahhar Gayl Vazronda tohiriylar qoʻshinlarini yengadi. Gʻarbda Zaydiylar butun Yaman ustidan oʻz kuchlarini kengaytirishga harakat qilishdi va sharqda Hadramautga tahdid sola boshladilar. Al-Mutahhar va uning ukasi Shamsiddin Ali boshchiligida Zaydiy qoʻshinlari Zabidga hujum qildilar, ammo 1538-yilda zaydiylar magʻlubiyatga uchradilar va Yaman shimolidagi oʻzlarining togʻli hududlariga qaytishga majbur boʻldilar .

Yamanning sharqiy qismida, Hadramautda, yosh sulton Badr III Bu Tuveyrik (1516-1568) boshchiligidagi Kasirid sultonligi tashkil etildi. Taxtga oʻtirgach, u darhol Usmonli imperiyasi bilan doʻstona munosabatlar oʻrnatdi. Oʻshandan beri Sulton oʻzining tashqi va ichki siyosatida yetakchi mavqega ega boʻlgan. 1520-yil may oyida Rajeb at-Turkiy boshchiligidagi Usmonli yollanma askarlarining birinchi otryadi Ash-Shihrga yetib keldi. Otryadning asosiy harbiy ustunligi, shu paytgacha Hadramautda nomaʼlum boʻlgan, mahalliy aholidan "Rum qurollari" nomini olgan mushketlar edi. Rejeb at-Turkiy otryadi yordamida Badr III 1521-yil noyabrda Tarimni egallab oldi, bu bilan Yamaniylar sultonligiga barham berdi va butun Hadramautni oʻz hukmronligi ostida birlashtirdi. Bundan tashqari, Badr sharqqa bir qancha yurishlar uyushtirib, Mahr va Zufarni oʻziga qaram qildi. Sulton Badr III Usmonli Sultoni Sulaymonning himoyasi ostida edi. Badrning iltimoslariga javoban, sulton unga qurol-yarogʻ, oziq-ovqat yuborardi .

Yaman viloyatining tashkil etilishi

Yamanning yakuniy zabt etilishi va uning Usmonli viloyatiga - eyaletga aylantirilishi 1538-yilda boshlangan Hind okeanidagi Usmonli-Portugal urushining bir qismi edi. Hindistondagi Portugaliya hukmronligini tugatish va Hindiston savdo yoʻllari ustidan Usmonli yakka hukmronligining oʻrnatilishi uchun, Sulton Sulaymon Suvayshda kuchli yangi flotni qurishni buyurdi va 1538-yil may oyiga qadar flot qurilishi yakunlandi. 13-iyun kuni Misrning 80 yoshli beylerbeyi Xodim Sulaymon Posho qoʻmondonligi ostida 70 ta eshkakli harbiy va 100 ga yaqin transport kemalaridan iborat Usmonli armiyasi (hadramaut tarixchisi Ibn Hoshim Usmonli qoʻshini sonini 40 ming kishi deb hisoblagan) Hindiston qirgʻoqlariga yoʻl oldi va 3-avgust kuni Adan portiga yaqinlashdi. Zaidiylarga qarshi urushda turklardan harbiy yordam olishini kutgan tohiriy Sulton Amir III ibn Dovud ularni iliq kutib oldi va bir nechta turk kemalarini Adan portiga kiritdi va dengizchilarga qirgʻoqqa chiqishga ruxsat berdi. Amir shaharni bayramona bezashni va shahar darvozalariga Usmonli bayroqlarini osib qoʻyishni buyurdi va Sulaymon Poshoga boy sovgʻalar bilan kutib olish maqsadida odamlarini yubordi. Bunga javoban Sulaymon Posho oʻzining flagmanida kechki ovqatga taklif qildi. Amirlarining ogohlantirishlariga qaramay, Amir ibn Dovud kichik mulozimlari bilan Sulaymon Posho kemasiga keldi va u yerda darhol hovlida yoʻq qilindi. Tadqiqotchilarning fikricha, Amir IIIning qatl etilishiga uning portugallar bilan aloqasi sabab bo‘lgan. Shundan so‘ng Usmonli qo‘shinlari hech qanday qarshiliksiz Adanni egalladi. Sulaymon Poshoning buyrug‘i bilan Amir IIIning eng yaqin maslahatchilari osilib, tohiriylar sulolasining barcha vakillari yoʻq qilinib, mol-mulki tortib olindi. Adan Usmonli askarlariga talon-toroj qilish uchun berilgan va shahar darvozasiga “Shahar hijriy 945-yilda Usmonlilar tomonidan g‘alaba bilan zabt etilgan” degan yozuv o‘yilgan. Tohiriylar mulki hududida Usmonli sanjagi yaratilgan. Adanda Baxrom bek qoʻmondonligi ostida besh yuz nafar yanichardan iborat turk garnizoni joylashtirilgan va uning portida toʻplar bilan jihozlangan besh turk galleri qolgan. Shundan soʻng Sulaymon posho oʻz flotiliyasi orqali Portugaliya Hindistoniga qarshi kurashni davom ettirdi.

Adan ko'rinishi.1572-yil

Hindistonni zabt etish sohasida hech qanday natijaga erisha olmagan Usmonli floti 1538-yil kuzining oxirida Yaman qirgʻoqlariga qaytib keldi va 26-noyabrda Esh Shihrning Hadramaut portiga kirdi. Kasirid Sulton Badr III ning sadoqat kafolatlarini qabul qilib, Xodim Sulaymon Posho uni Hadramautning vassal hukmdori sifatida tasdiqladi. Hadramautni Usmonli eyaletiga, Badrni esa Usmonli vakili qilish rejalarini Badrga yetkazildi. Ushbu istiqboldan ruhlangan Kasirid Sulton usmonlilarning har qanday talablarini qatʼiy bajarishga, shu jumladan har yili 10 ming ashrafi miqdorida soliq toʻlashga majbur boʻldi. 1538-yilning avgust oyidan boshlab, Hadramaut hududidagi juma xutbasida Usmonli sultoni Sulaymon nomi tilga olindi. Portugaliya tahdidini qaytarish uchun Badrga ekipaj bilan Usmonli harbiy kemasi berildi. Dekabr oyida Sulaymon Posho flotining asosiy qismi Moxaga yetib keldi. Kichik otryad esa shimolga yoʻl oldi, u yerda Jizan va boshqa qirgʻoq hududlarini egallab oldi. Usmonli qoʻshinlari Yamanning ichki hududlariga kirib, Mamluk amirligining poytaxti Zabidni osongina egallab oldilar. Sulaymon Posho Mamluk amiri Ahmad an-Naxudga farman yubordi. Unga ko‘ra, amir yangi tashkil etilgan Yaman eyaleti tarkibida yangi tashkil etilgan Zabid sanjagining sanjakbeyi etib tayinlandi va uni Moxaga kelishga taklif qildi. 1539-yil 27-fevralda amir Ahmad oʻz oʻgʻillari, aka-ukalari va koʻp sonli mamluklik arboblari bilan Moxdagi Sulaymon Poshoning qarorgohiga keldi. Sulaymon Poshoning buyrug‘i bilan ularning hammasi darhol o‘ldirilib, Zabid xazinasi va shaxsiy qimmatbaho buyumlari musodara qilinadi.

Mustafo Bey Biyiklu oʻg'lu maʼmuriy markazi Zabid boʻlgan Yaman eyaletiga vaqtincha valiy qilib tayinlagan Sulaymon Posho oʻz floti bilan Suvayshga suzib ketdi. Eyaletning boshida qolgan Mustafo Bey Jebelga chuqur kirib, Taizni egallashga harakat qildi. Ammo qiyinchilikka duch keldi. Keyingi yili eyalet boshidagi Mustafo Bey oʻrniga Yaman Beylerbeylari tayinlandi va u Mustafo Posho an-Najjar (yoki al-Nashshar) (1540-1545, 1554-1555) boʻldi. Mamlakatning izchil Usmonlilashuvi davom etdi. Yamanda tohiriylarning tartibi tugatildi, iqto yer egaligi va mahalliy feodal yer egaligining boshqa shakllari tugatildi. Barcha daromad manbalari Usmonlilar xazinasiga tushadigan qilindi va Usmonlilarning soliqqa tortish tamoyillari oʻrnatildi. Soliq va bojxona toʻlovlarini yigʻish va taqsimlash Bosh Vazir moliya muassasasiga hisobdor boʻlgan defterdarlar tomonidan amalga oshirildi. Umuman olganda, Yamanning harbiy-maʼmuriy tizimi Usmonli Misrdan namuna boʻlgan. Qishloq joylarda politsiya funksiyalarini amalga oshirish mahalliy aholi vakillaridan iborat, mahalliy qurolli guruhlarga yuklatildi. Ayniqsa, ayovsiz quvgʻin qilingan badaviylarga, har xil qoʻzgʻolonchilar va qaroqchilarga qarshi kurash keng rivojlandi. Yamanning birinchi beylerbeyi Mustafo posho hatto “an-Nadjar” (“Savyer”) laqabini ham olgan, chunki u qoʻliga tushgan qaroqchilarni ikkiga boʻlib arralashni odat qilgan .

Beylerbeylar shariat va Usmonli qonunlariga rioya etilishini, yoʻllarning, karvonsaroy va masjidlarning yaxshi holatini, oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilgʻi narxlarini tartibga solishni diqqat bilan kuzatib borishi va nazoratqilishlari kerak edi. Shuningdek, choʻl yerlarni oʻzlashtirishni taʼminladilar. Yaman eyaletiga bir necha sanjak kirgan, ularning boshliqlari (sanjak-beylar) Usmonli sultonining maxsus farmani bilan tayinlangan. Har bir sanjak bir necha anʼanaviy sud va soliq sohalarini boshqaradigan - qaymoqamlar boshchiligidagi kada va naxiyaga boʻlingan boʻlib, ularning lavozimiga odatda turklarga sodiq mahalliy shayxlar tayinlangan. Shu bilan birga, barcha bu oʻzgarishlarga qaramay, Yamanning Usmonizatsiyasi juda sekin edi. Bundan tashqari, Yamanning Usmonli imperiyasi poytaxtidan uzoqda joylashganligi mahalliy beylerbeylarning faqat shaxsiy boyish maqsadini koʻzlashgan. Ular deyarli suveren hukmdorlarga aylanishiga yordam berdi. Oʻz manfaatlarini taʼminlashning hech qanday usullaridan voz kechmagan Beylerbeylar terror va mahalliy aholini ochiq talon-toroj qilish siyosatini olib bordilar va bu bilan markaziy Usmonli hukumatini obroʻsizlantirishdi.

Adabiyot

• Иванов Н. А.. Османское завоевание арабских стран. 1516—1574. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2001. ISBN 5-02-018226-5. 
• Удалова Г. М.. Йемен в период первого османского завоевания (1538—1635). М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1988. 
• Porter V. A.. The history and monuments of the Tahirid dynasty of the Yemen 858—923/1454—1517. Durham: University of Durham, 1992.