Kontent qismiga oʻtish

Xorazm tangalari (Oltin Oʻrda davrida)

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Xorazm tangalari
Jonibek davrida zarb etilgan danglar
ISO 4217: Xorazm tangalari
Davlat nomi: Oltin Oʻrda, Xorazm
Simvol:

Xorazm tangalari XIII asrning 60-yillaridan XV asr boshlarigacha Oʻrta Osiyo hududlarida Oltin Oʻrda hukmronligi davrida Urganch zarbxonasida zarb qilingan. Dinorlar, kumush va 1 dirhamlar oltindan yasalgan (Masudbek pul islohotiga qadar kumush bilan qoplangan mis dirhamlar zarb qilingan). Toʻqtixon pul islohotidan soʻng dirhamlar ogʻirligi oʻzgarmas va barqaror kumushga ega boʻlgan tanglarga almashtirilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1266-yilda Oʻrta Osiyoning gʻarbiy qismida Xorazm Moʻgʻullar imperiyasidan mustaqillikka erishdi. 1388-yilda Temur Koʻhna Urganchni vayron qilib, butun Xorazmni oʻziga boʻysundirdi. XVI asrdan boshlab Xorazm hududining katta qismi Xiva xonligi tarkibiga kirgan[1][2].

Oʻrta asrlarda moʻgʻul istilolari davrida Xorazm poytaxti Urganch yirik savdo va hunarmandchilik markazi edi. Moʻgʻuliston va Xitoyga boradigan savdo karvon yoʻllaridan Qizilqum orqali Sirdaryoga va undan sharq tomonga oʻtgan. Bu yerdan karvonlar Kaspiy dengiziga va undan shimoli-gʻarbga Volga Bolgariyasiga borishgan[3].

Xorazmda zarb etish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dinorlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1363-yildan Abdullaxon davrida oltin dinorlar zarb qilina boshladi. Bunday tangalarning old tomonida nuqtalar doirasi va bitiklar boʻlgan. Zarb qilingan joy va yil teskari tomonda kvadrat ramkada koʻrsatilgan. Dinorlarning sakkiz qirrali hoshiyasi va boshqa yozuvlari boʻlgan navlari maʼlum. Dinorlarda xonlarning ismlari belgilanmagan. Oxirgi sanasi koʻrsatilgan Xoraz dinorlari 1387-yilda zarb qilingan. Oʻrtacha vazni 0,95 g[4].

Dirhamlar va danglar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shayr Xorazmda kumush va mis tangalar uchun ogʻirlik birligi boʻlib xizmat qilgan. 1 vazn shayr = ¼ tasuju = 1 ⁄ 16 dirham-dangga teng edi[5]. Xorazmda Oltin Oʻrdaning birinchi tangalari zarb etilgan. Oʻsha davr tangalari Botu tamgʻasida zarb etila boshlandi, uning old tomonida „Kuch yagona va qudratli Xudoga tegishli“ degan jumla bor. Orqa tomonda zarb qilingan joy va yil koʻrsatilgan. Shuningdek, chigʻatoycha L shaklidagi tamgʻa tushirilgan dirhamlar zarb qilingan. 1279-yildan boshlab tangalarga arab raqamlari bilan sanalar aks eta boshlandi. Tangalarning ogʻirligi 1,22-1,95 g. Xon Tula-Buga davrida, 1287-1291-yilda oʻxshash yozuvlar va tasvirlar bilan dirhamlar zarb qilingan. Ayrim tangalarda yulduzlar tasviri aks etgan. Tangalarning ogʻirligi 1,92-2,33 g. 1290-yilda ½ dirham nominalidagi tangalar zarb qilingan. Tanganing ogʻirligi 1,07 grammni tashkil qilgan. Bu davrda mis tangalar zarb qilinmagan[6].

Toʻqtayxon hukmronligi davrida 1295—1310-yillarda kumush dirhamlar, mis chaqalar zarb qilingan. Dirhamlarga xonlarning nomlari yozila boshladi. Ogʻirlik normasi 2,29 gramni tashkil qildi. Old tomonda toʻrtburchakda „Toʻqtubek adolatli“ soʻzi, orqa tomonida zarb qilingan joy va yil koʻrsatilgan. „Allohdan oʻzga iloh yoʻq va Muhammad uning paygʻambaridir“ (arabcha: أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا رسول الله) – Kalimai shahodat uch satrda yozilgan turli xil dirhamlar ham maʼlum. Oʻzbek xonlari davrida 1315-, 1317—1326, 1328-, 1330—1338 va 1340-yillarda xuddi shunday tasvir va yozuvlar bilan kumush danglar zarb qilingan. Oʻsha davrda ogʻirlik birligi misqol (4,64 gramm) edi. Jonibek hukmronligining dastlabki yillarida zarb qilingan tangalar kumush tangalar oldingi tangalardan unchalik farq qilmagan. Tangalar zarb etilishi 1340-yilda, uning toj kiyishidan 2 yil oldin boshlangan. Muntazam zarb 1342-yilda boshlangan. 1347-yildan beri Berdibek, Kulna (1359-yil avgust — 1360-yil yanvar), Navroʻzxon (1360-yil yanvar – iyun), Xizrxon (1360-yil iyun — 1361-yil avgust), Muhammad (1370—1378), Toʻxtamish (1380—1399), Shodibek (1399—1407), Poʻlatxon (1407—1410) danglari zarb qilina boshladi. Danglarning vazni 1,5-1,9 grammni tashkil qiladi. 1381-yilda Temur Sulton Suyurgʻatmishning nomidan dang zarb qildi[7].

Urganchda zarb etish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Duva va Haydu (1282—1306) Chigʻatoy ulusida, Moʻgʻulistonda va Urganchda Oʻsh dirhamlariga taqlid qilgan dirhamlarda zarb qilingan[8][9].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ibatov A. Qutbtiң „Xusrau ua Shіrіn“ poemasiniң sөzdіgі (XIV gʻasir). Almati: Gilim, 1974. 280 s.(qoz.)
  2. ↑ „Історія Хорезму“. 12 жовтня 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 жовтня 2017.
  3. ↑ Gaev A. G., 2002. Genealogiya i xronologiya Djuchidov // Drevnosti Povoljya i drugix regionov, vip. IV. N. Novgorod.(rus.)
  4. ↑ Yanіna S. A., 1971. Zolotі anonіmnі moneti Xorezma 60-70-x rr. XIV v. v zborax DІM // numіzmatichniy zbіrnik DІM. Chastina IV vip. III. M., s.25-76.(rus.)
  5. ↑ Fyodorov-Davidov, 1998. Iz istorii denejnogo obraщeniya srednevekovogo Xorezma // Priarale v drevnosti i srednevekove. M., s.218-227.(rus.)
  6. ↑ Fyodorov-Davidov G. A., 1961. O nachale monetnoy chekanki v Xorezme i Sarae // Epigrafika Vostoka, XIV, L. c.79-89.(rus.)
  7. ↑ Fyodorov-Davidov G. A., 1965. Numizmatika Xorezma zolotoordinskogo perioda // Numizmatika i Epigrafika, t. V. M.(rus.)
  8. ↑ Davidovich Ye. A. Denejnoe xozyaystvo Sredney Azii v XIII veke // Izd. „Nauka“, Moskva, 1972.(rus.)
  9. ↑ Petrov P. N. Numizmaticheskaya istoriya Chagataidskogo gosudarstva 668/1270-770/1369 gg. Kazan, 2007. St. 379(rus.)

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xorazm_tangalari_(Oltin_Oʻrda_davrida)&oldid=4197663" dan olindi