Yozsiz yil

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1816-yil yozidagi harorat hozirgiga nisbatan. Rossiya imperiyasida 1816-yildagi o'rtacha yillik harorat o'rtacha statistik ko'rsatkichdan ham yuqori edi.

„Yozsiz yil“ – bu Gʻarbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada gʻayrioddiy sovuq havo boʻlgan 1816-yil uchun qoʻllanilgan nom. Hozirgacha ob-havo qayd etilganidan beri eng sovuq yil boʻlib qolmoqda.

Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Faqat 1920-yilda amerikalik fizik va iqlimshunos William Humphreys „yozsiz yil“ ning kelib chiqishini tushuntirish uchun gipotezani taklif qildi. Uning fikricha, iqlim oʻzgarishi Indoneziyaning Sumbava orolidagi Tambora vulqonining otilishi bilan bogʻliq boʻlib, u yer sharining janubiy qismida joylashgan. 1920-yilgacha kuzatilgan eng kuchli vulqon otilishi boʻlib, bevosita 71 ming kishining hayotiga zomin boʻldi, bu qurbonlar soni boʻyicha eng katta xavf hisoblangan. Vulqonning 1815-yil aprel oyidagi otilishi vulqon otilishi shkalasi (VEI) 7 dan iborat boʻlib, atmosferaga 150 km³ massali kul tushishi shimoliy yarim sharda bir necha yil davom etgan vulkanik qish effektiga sabab boʻlgan boʻlishi mumkin.

Arktika muzining izotopik tarkibini oʻrgangan Kole-Dai va boshqalar[1] fikriga koʻra (2009), yana bir portlash olti yil oldin tropikada sodir boʻlgan. Yozma manbalarda otilish qayd etilmagan boʻlsa-da, uning ob-havoga taʼsiri Tambor bilan solishtirish mumkin edi. Nazariy jihatdan, bu ikki otilishning birgalikdagi taʼsiri natijasida keyingi oʻn yillik (1810-1819) soʻnggi 550 yil ichida eng sovuq paytlar boʻlib chiqdi[1].

Oqibatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

«Дидона, основательница Карфагена»
William Turner 1815
Chichester Canal (painting) William Turner, 1828

Kulning yer atmosferasi orqali tarqalishi uchun bir necha oy kerak boʻldi, shuning uchun 1815-yilda Yevropada vulqon otilishining taʼsiri hali bu qadar kuchli sezilmagan edi. Biroq, 1816-yil mart oyida ham qishki harorat davom etdi. Aprel va may oylarida gʻayritabiiy miqdorda yomgʻir va doʻl yogʻdi. Amerikada iyun va iyul oylarida sovuq havo hukm surgan. Nyu-York va Nyu-Angliyada qor yogʻdi. Germaniya bir necha bor kuchli boʻronlardan azob chekdi, koʻplab daryolar (shu jumladan Reyn) qirgʻoqlari toshib chiqdi. Shveytsariyada har oy qor yogʻardi.

Gʻayrioddiy sovuq hosilning halokatga olib keldi. 1817-yil bahorida gʻalla narxi oʻn baravar koʻtarildi, aholi orasida ocharchilik boshlandi. Britaniya oʻz tarixida oʻsha yili eng koʻp don sotib oldi. Napoleon urushlarining vayronagarchiliklaridan hanuz azob chekayotgan oʻn minglab yevropaliklar Amerikaga koʻchib ketishdi.

Atmosferadagi kulning yuqori darajasi bu davrda gʻayrioddiy quyosh botishiga sabab boʻldi. Bu holat ayniqsa Kaspar Devid Fridrix va Uilyam Tyornerning rasmlarida tasvirlangan, ularda sariq ranglar hukmronlik qilgan[2]. Afina rasadxonasining K. Serefos boshchiligidagi tadqiqoti 1500-1900-yillar davomida ishlagan 181 rassomning 554 ta rasmidagi quyosh botishi tasvirlarini tahlil qilib, rasmlardagi osmonning rang intensivligi vulqon hajmiga mos keladi degan xulosaga keldi[3][4][5].

Ingliz yozuvchisi Meri Shelli 1816-yilning yozini Jeneva koʻli boʻyidagi Villa Diodati da doʻstlari bilan oʻtkazdi. Juda yomon ob-havo tufayli dam oluvchilar koʻpincha uydan chiqa olmaganini qayd ertgan. Shunday qilib, ular har biri dahshatli hikoya yozishga qaror qilishdi va keyin bir-birlariga oʻqib berishdi. Keyin Meri Shelli oʻzining mashhur „Frankenshteyn yoki zamonaviy Prometey“ romanini va Jon Polidori – vampirlar haqidagi birinchi hikoyani yozdi[5]. Bayronning bu yil yozgan sheʼrlari gʻamgin osmon va tinimsiz yomon ob-havo haqidagi nolalarga toʻla[6].

Keyingi oqibatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gonkongda 1992-yilda Pinatubo vulqoni otilishidan keyingi quyosh botishi

Ilmiy-ommabop adabiyotlarda Indoneziyadagi portlash bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlgan keyingi oʻn yilliklardagi voqealar haqida koʻplab isbotlanmagan taxminlarni topish mumkin.

  • Darmshtadtdagi ocharchilikdan bolaligida omon qolgan kimyogar Yustus fon Libig oʻz hayotini oʻsimliklarning oziqlanishini oʻrganishga bagʻishlagan va oxir-oqibat birinchi mineral oʻgʻitlarni sintez qilgan[7].
  • Otlar uchun joʻxori yetishmasligi nemis ixtirochisi Karl Drezni muqobil transport usullarini ishlab chiqishga ilhomlantirgan boʻlishi mumkin. Natijada, velosiped prototipi ixtiro qilindi, bu shaxsiy transportni mexanizatsiyalash yoʻlidagi birinchi qadam edi[8][5].
  • Gʻayritabiiy ob-havo sharoiti baʼzan Hindistonda sodir boʻlgan vabo vibrionining mutatsiyasi bilan bogʻliq boʻlib, Britaniya armiyasining bir qismini halok qiladi[6]. 1830-yilga kelib Rossiyaga yetib kelgan epidemiya minglab odamlarning hayotiga zomin boʻldi. Aleksandr Pushkin oʻzining koʻplab asarlarini Boldin mulkida oʻlatni kutib yozdi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Jihong Cole‐Dai, David Ferris, Alyson Lanciki, Joël Savarino, Mélanie Baroni. Cold decade (AD 1810–1819) caused by Tambora (1815) and another (1809) stratospheric volcanic eruption(ingl.) // Andoza:Нп3. — 2009. — ISSN 1944-8007. — DOI:10.1029/2009GL040882. Архивировано 3 iyun 2019 года.
  2. ↑ Analogichnie yavleniya nablyudalis v 1883 godu posle izverjeniya vulkana Кракатау i na zapadnom pobereje Soedinyonnix Shtatov v 1991 godu posle izverjeniya vulkana Пинатубо na Filippinax.
  3. ↑ „Was die schönsten Sonnenuntergänge verraten - wissenschaft.de“. www.wissenschaft.de. 2019-yil 15-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-dekabr.
  4. ↑ „Живописные полотна помогут в изучении климата“. www.rsci.ru. 2019-yil 29-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-dekabr.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 F. Langer. Vulkan, kotoriy izmenil mir: Apokalipsis vchera // Geo. – 2015. – № 4. – S. 113.
  6. ↑ 6,0 6,1 „BBC Radio 4 - In Our Time, 1816, the Year Without a Summer“ (en). BBC. 2019-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-dekabr.
  7. ↑ Ab Klink, Ahmed Sheikh, Ahmed Qurei, Alan McKinnon, Amnon Lipkin-Shahak. Breakthrough: From Innovation to Impact. The Owls Foundation, 2015-04-22. ISBN 978-90-823208-0-0. 
  8. ↑ Mick Hamer. „Brimstone and bicycles“ (en). New Scientist. 2019-yil 15-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-dekabr.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yozsiz_yil&oldid=3977193" dan olindi