Kontent qismiga oʻtish

Az-Zamaxshariy

Vikipediya, erkin ensiklopediya
(Zamaxshariydan yoʻnaltirildi)
Az-Zamaxshariy
Tavalludi 18-mart 1075
Vafoti 12-iyun 1144
Fuqaroligi Abbosiylar

Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy 1075-yilda Xorazmning Zamaxshar qishlogʻi (hozirgi Xorazm viloyati Qoʻshkoʻpir tumanida) da dunyoga kelgan. Bolaligida oyog'i shikastlanib yog'och oyoq bilan yurgan. Jismoniy mehnatga noloyiq boʻlganligi sababidan otasi uni madrasada o'qishga beradi va madrasada u Arab tili va grammatikasini, diniy ilmlarni chuqur o'rgana boshlaydi. Ilmga boʻlgan chanqoqlik uni Buxoro, Marv, Nishopur, Isfahon, Shom (Suriya), Bagʻdod, Hirot va Makkada hayot kechirib, arab tili va adabiyotini, diniy ilmlarni, xattotlik sanʼatini, arab maqollari va urf odatlarini chuqur oʻrganshiga sabab boʻladi. U mintaqa geografiyasiga doir ma’lumotlar toʻplaydi. Mahmud az-Zamaxshariy turli soha ilmlariga doir 50 dan ortiq asar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bagʻishlangan „[Al-Mufassal]“, Qur’oni Karim tafsiriga(sharh) oid „Al-Kashshof“ asari butun musulmon olamida mashhurdir. Mahmud az-Zamaxshariy „Jorulloh“ („Ollohning qoʻshnisi“), „Arab va gʻayri arablar ustozi“, „Xorazm faxri“ kabi sharafli nomlar bilan ulugʻlangan. Qohiradagi mashhur Al-Azhar diniy dorulfununining talabalari hozir ham „Al-Kashshof“ asosida Qur’oni Karimni oʻrganadilar. Zamaxshariy 1144-yilda Xorazmda vafot etgan. 1995-yilda Oʻzbekistonda uning 920 yilligi keng nishonlandi.[1]

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning toʻliq ismi Abu al-Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad ibn Umar Al-Xorazmiy Az-Zamaxshariy[2]. U, shuningdek, Faxri Xorazm ya'ni “Xorazm iftixori” deb atalgan, chunki odamlar undan Qurʼon va arab tilini oʻrganish uchun Xorazmga sayohat qilishgan.[3] U milodiy 1074-yil 18-Martda chorshanba Xorazmning Zamaxshar (hozirgi Qo'shko'pir)da tavallud topgan.

Az-Zamaxshariy Zamaxsharda voyaga yetgan va u yerda bir muddat tahsil olgan, so‘ngra Buxoro, Xuroson, Isfahon va Bag‘dodni kezgan va u yerda bir qancha siyosiy arboblar bilan tanishgan va ular tomonidan maqtovga sazovor boʻlgan.[4] Uning sayohatlariga asosiy sabab she’riyat, din va arab tili grammatikasini chuqurroq o‘rganish edi. Keyin Makkaga yo'l oldi va arab nasri va nazm tamoyillari haqida ko'p yozgan shahzoda Abu al-Hasan Ali bin Hamza bin Vahos al-Sharif al-Hasaniy bilan uchrashdi. 2 yil o‘tib, Az-Zamaxshariy Xorazmga qaytib ketdi, lekin Makkai mukarramaga, masjidga va u yerdagi ustoziga bo‘lgan sog‘inchiga qarshi tura olmadi. Shunday qilib, yana Makkaga safar qildi va u yerda 3 yil yashadi. Keyinroq Bag‘dodga, so‘ngra Xorazmga qaytib, o‘sha yerda vafot etadi.

Al-Zamaxshariy bir oyogʻidan ayrilgani maʼlum boʻlib, uning hayoti haqidagi adabiyotlarda bu haqiqat turlicha tushuntiriladi. Al-Damag‘oniy az-Zamaxshariydan oyog‘i haqida so‘raganini va u bolaligida qushning oyog‘iga arqon bog'laganini aytgan[5]. Shunday qilib, qush uchib qochmoqchi boʻlganida, qushning oyog'i kesilgan. Az-Zamaxsariyning onasi buni ko‘rib, qushning og‘rig‘ini his qilishi uchun unga ham shunday tilak bildirgan. Keyinroq Buxoroga ketayotib, otdan yiqilib, oyog‘ini sindirib, keyinroq kesib tashlagan. Ibn Xalqon va boshqa ulamolar taxminiga ko'ra uning oyogʻidan judo boʻlishiga Xorazmning qahraton qishida doimiy sayohat qilishi sabab boʻlganini taʼkidlaganlar.

Ustozlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Az-Zamaxshariy o‘sha davrda mashhur ulamolardan ko‘p narsalarni o‘rgangan. Uning ustozlaridan biri Abu Muzar Mahmud ibn Jarir al-Zabiy al-Isfahoniy edi, uni tengdoshlari Farid Asruh “o‘z davrining eng zo‘r allomasi” deb atashgan.[6] U Az-Zamaxshariyga sintaksis va adabiyotdan dars bergan. Az-Zamaxashariy bu ustozni juda qadrlagan va 1113-yilda vafot etgach, qattiq qayg'uga tushgan.[7] Hamchunin, Az-Zamaxshariy Abu Ali Al-Hasan bin Al-Mudzaffar An-Nisoburiydan adabiyot va prosodiyani o‘rgangan.[8] Shuningdek, u o‘zining falsafiy-diniy g‘oyalarini ustozlari Abu Mansur Nasr Al-Hartiy, Abu Sa’ad ash-Shog‘iy va Abu Al-Xattob ibn Al-Batardan ham olgan. Makkada boʻlganida u Abu al-Husayn Ali ibn Hamza ibn Vahosdan ritorika va morfosintaksisni oʻrgangan, u esa oʻz navbatida Az-Zamaxshariydan Qurʼon tafsirlari va Qurʼonda qoʻllangan adabiy vositalardan foydalanish tamoyillarini oʻrgangan.[9]

Talaba va shogirdlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Qafti (1172–1248) o‘zining “Axbor al-Olama” “Olimlar tarjimai holi” nomli kitobida Az-Zamaxsahriy qayerda bo‘lmasin, shogirdlari undan saboq olish uchun unga ergashganliklarini yozgan.[10] Ular uni topish uchun bir necha oy yurishardi. Uning Zamaxshardagi shogirdlari orasida Abu Umar va Amir ibn Hasan As-Simsor ham bor edi. Shimoliy Eronning Kaspiy dengizi sohilida joylashgan Tabaristonda u Abu al-Mahosin Ismoil ibn Abdulloh at-Tavayliyga, Obivardda esa Abdurrahim ibn Abdulloh Al-Barraga dars bergan. Samarqandda uning shogirdlari orasida Ahmad ibn Mahmud ash-Shotiy, o'z davrining eng yirik shoiri va sintaktiki Muhammad ibn Abu al-Qosim al-Xorazmiy, tilshunos va shoir Abu Yusuf Yoqub bin Ali Al-Balxi va shoir, nasr va nazmda mashhur olim Rashididdin Al-Vatvat bor edi.

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Az-Zamaxshariy Xorazm poytaxti Gurganjda milodiy 1143-yil 12-iyulda (hijriy 538-yil, Zulhijja oyining 8-sanasi, dushanba) 69 yoshida vafot etdi.

Asarlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Kashshof

[tahrir | manbasini tahrirlash]

“Al-Kashshaf” (“Oshkor; Qur’on tafsiri”) az-Zamaxshariyning eng mashhur asaridir. Darhaqiqat, tarix davomida ko‘plab tilshunos olimlar Az-Zamaxshariyning shuhratini mazkur kitobga bog‘lashgan. Bu kitobning nomi (Al-Kashshaf) kashaf “ochmoq” feʼlidan olingan. Shunday qilib, bu kitob Qur'on iboralarining sintaktik va semantik noaniqliklarini ochishga harakat qiladi. Matnda Az-Zamaxshariy uni qurish motivi, turtki va maqsadlarini tushuntirib berdi. Darhaqiqat, u dastavval bu kitobni yozishga ikkilanganini tan olgan, chunki u o'zini Qur'onni to'g'ri talqin qilish uchun zarur boʻlgan ko'nikmalarga ega emas deb o'ylardi. Uning so'zlariga ko'ra, u har doim o'z shogirdlariga dars o'tayotganda va Qur'on oyatlarini tilga olganida, shogirdlari ilgari hech qachon uchramagan yangi ma'nolarni o'zlashtirgandek tuyulardi. U buni davom ettirar ekan, talabalar boshqa fanlardan ko'ra Qur'on tafsiriga ko'proq qiziqish bildirishgan.[11] Shunday qilib, Az-Zamaxshariy Qur'on tafsirining barcha ma'nolari haqida kitob yozishini aytganida, shogirdlar besabrlik bilan Al-Kashshof kitobi yozilishini kutishgan.

Mazkur kitob muqaddima bilan boshlanadi, unda Az-Zamaxshariy muxtasar qilib hayoti va ijodini izohlagan va matnni tuzish mantiqiy asoslarini taqdim etgan. Keyingi sahifalarda mazkur kitobda foydalanilgan manbalar keltirilgan. Keyin kitob Qur'on oyatlarini Qur'onda kelgan tartibda tafsir qilishni boshlaydi. So‘ngra kitob ikki sahifa bilan yakunlanadi, unda muharrir Az-Zamaxshariy haqida tarjimai holni taqdim etib, uni hayotning diniy, til va adabiy jabhalariga qo‘shgan xizmatlarini ko‘rsatgan hurmatli shaxs sifatida maqtadi.[12]

Bu kitob Bag'dod va Basradagi islom ilohiyotining maktabi boʻlgan moʻʼtazila yondashuvidan qat'i nazar, tilshunoslar hamda Qur'on va arab tillarini o'rganuvchilar uchun asosiy manba boʻlgan. Darhaqiqat, olimlarning aksariyati o‘z asarlarini yaratishda Az-Zamaxshariyning uslubiy, ma’no va sintaktik yondashuvlaridan foydalanganlar. Az-Zamaxshariy bu kitobida arab tilining go‘zalligi va boyligini ko‘rsatishga, hikmatlar hosil qilishga, ko‘p ma’noli iboralarni tushuntirishga, ritorika ilmiga sho‘ng‘ishga harakat qilgan.

Bu kitobni ajratib turadigan xususiyatlardan biri uning hatto arab tilini o'rganuvchilar uchun ham tushunarli bo'lishi va ortiqcha narsaning yo'qligidir. Yana bir xususiyat shundaki, bu arab tilida so‘zlashuvchilarning ma’nolarni yetkazish va ularning majoziy nutqidan foydalanish uslublariga bog‘liqdir. Bundan tashqari, tushuntirish usuli "agar sizga aytsam ... Siz nima degan bo'lardingiz?" va javob "Men aytaman ...." bo'ladi. Ibn Xaldun (1332 – 1406) “Al-Muqadima” (1377) asarida mana shu so‘roq uslubi turli ma’lumotli o‘quvchilarga amal qilishni osonlashtirganini aytadi.

Bu kitob katta shuhrat qozonganidan so'ng, ko'plab olimlar sharhlar yozdilar, masalan, "Al-Intissaf "Tenglik" asari muallifi Al-Imom Nasiriddin Ahmad ibn Muhammad ibn Al-Munir, Kamol Basha Al-Muftiy, Xayriddin Xizr Al-Autufiy, Sun'ulloh ibn Ja'far Al-Muftiy va Olamaddin Abdulkarim bin Ali Al-Iroqiy. Shuningdek, Muhammad bin Ali Al-Ansoriy, Nosir Al-Din Umar bin Abdulloh Al-Bidhaviy, Qutbiddin Muhammad bin Masud As-Sirofiy va Um Valad nomi bilan mashhur boʻlgan Abdulavval ibn Husayn kabi allomalar umumiy sharh va izohlar bilan ta'riflashdi.

Al-Mufassal Fi Sino’at Al-A’rab

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Az-Zamaxshariyning “Al-Mufassal Fi Sina'at Al-A’rab” (1120 – 1122 milodiy) “Arab tili sir-sinoatlarining batafsil tahlili” asari arab grammatikachilari tomonidan arab sintaksisi (va morfosintaksisi) haqidagi eng ta’sirli kitoblardan biri hisoblanadi.[13] Darhaqiqat, ba'zi grammatikachilar uni Abu Bishr Amr ibn Usmon ibn Qanbar al-Basriyning arab grammatikasi bo'yicha kitoblaridan keyingi ikkinchi sintaktik kitob deb hisoblashgan, chunki Az-Zamaxshariy arab tilining har bir sintaktik va morfologik jihatlari haqida gapirgan. U bu kitobni 513-hijriy yilning oxirlarida yozishni boshlagan va uni 515-yil (milodiy 1122-yil) boshida tugatgan, demak, 1 yil 4 oydan kamroq vaqt talab etgan. Bu asar tarix davomida turli tilshunoslar tomonidan o'rganilgan va zamonaviy davrda turli tillarga, masalan, 1873-yilda nemis tiliga tarjima qilingan.

Al-Zamaxshariy Qur'onni tafsir qilish oson ish emas, deb hisoblagan. Bu faqat tili sof arab tili boʻlgan, turli tuzilmalar ko'tara oladigan turli sintaktik va semantik munosabatlarni chuqur bilishga erishgan bilimdon tilshunoslar tafsir qila oladi xolos degan tasavvur mavjud boʻlgan. Darhaqiqat, u Qur'onni til bilimiga ega bo'lmagan holda talqin qilishga urinish Qur'onning xato talqin qilinishiga olib kelishi va boshqa muammolarni keltirib chiqarishi mumkinligiga ishongan, chunki Qur'on barcha hayotiy masalalar asoslanadigan asosiy manbadir. Qur'on tili arab tili boʻlganligi sababli, Az-Zamaxshariy bu kitobni yozish odamlarga arab tilining boyligini yaxshiroq tushunishga va uning turli talqinlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi, deb o'ylagan.

Az-Zamaxshariy ochko‘z kitobxon ekanligini bilgan holda, u boshqa buyuk grammatikachilarning sintaktik kitoblarini ko‘rib, ularni betartib yozilgan deb hisoblagan va u tushunishni osonlashtirish uchun arab grammatikasining sintaktik va morfologik jihatlarini yaxshiroq tashkil qilishni maqsad qilib shu kitobni yozgan va bu maqsadni kitobining boshida aytgan.

Bu tilshunoslik asari dunyoga kelgan paytdan olimlarni e'tiborini tortdi. Ko'pgina tilshunoslar va olimlar bu asarni tushuntirib, taqqoslab yoki sharhlovchi kitoblar yozdilar. Jurji Zaydon o‘zining 1943-yilda chop etilgan “Tarix Adab al-lug‘ah al-arabiya” kitobida “Arab tili adabiyoti tarixi”da az-Zamaxshariyning “Al-Muffassal” asarida shunday yozgan: Az-Zamaxashariyning bu asari odamlar tomonidan shunday qabul qilinganki, sulton Iso Ibn Ayyob bu asarga qoyil qolgan va kitobni yod olganga 100 dinor va uy hadya qilgan. Bundan tashqari, bu kitob Shom (Suriya, Iordaniya, Livan va Falastin), Misr, Iroq, Al-Hijoz (Saudiya Arabistonining g'arbiy qismi) va Yamanda hijriy 7-8-asr (1204 – 1301 yillar) davomida o'qitiladigan eng ta'sirli kitoblardan biri edi. Darhaqiqat, mazkur asarning dovrug'i Al-Andalusga ham (hozirgi Ispaniya) yetib borgan edi.[14]

Asos Al-Balogʻa

[tahrir | manbasini tahrirlash]

“Asos al-balogʻa” “Fasohat (notiqlik) asosi” (birinchi marta 1998-yilda nashr etilgan) arabcha soʻzlarning lugʻatidir.[15] Al-Zamaxshariy har bir so'z uchun uning ma'nosini, Qur'ondagi ba'zi qo'llanishlarini, Muhammad Sallallohu Alayhi Vassallamning so'zlarini, she'rlarini yoki hikmatlarini keltirgan. Bundan tashqari, u mazkur so'zlarning majoziy nutqda ba'zi qo'llanishlarini ifodalagan va tahlil qilgan va uni kundalik tilda topish mumkin boʻlgan kontekstlarni taqdim etgan. Ushbu matnning mazmuni alifbo tartibida tuzilgan. Bu asar to'liq alifbo tartibida tuzilgan eng qadimgi leksikografiya sifatida mashhur bo'lib, u so'zma-so'z ta'riflar va metaforik materiallarni birlashtirgan. U noyob yoki o'zlashtirilgan so'zlarni chiqarib tashladi. Uning maqsadi so'z tanlash matn yoki nutqning ritorikasini kuchaytirishda muhim rol o'ynashini ta'kidlash edi.

Maqomat Al-Zamaxshariy

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqomat az-Zamaxshariy «Az-Zamaxshariy asoslari» (ilk marta 1982-yilda nashr etilgan) adabiy asardir. U Allohni barcha ne'matlari uchun ulug'lash va kitobxonlardan mazkur kitobni diqqat bilan o'qib chiqishni va har bir so'zdan maqsadni tushunishni so'rash bilan boshlanadi. So‘ngra Az-Zamaxshariy o‘zining 50 tamoyiliga amal qilgan diniy ma’ruza beradi. Bu tamoyillar turli mavzular haqida gapiradi. Ulardan ba’zilari saxovat, jiddiylik, mardlik, shukronalik, nasihat, o‘lim, sintaksis, prosodiya, o‘tmishdagi arablarning hayoti haqida.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ OʻzME
  2. ↑ Husam, Gassan Ali (2021-02-28). "The effect of recitation Al- A' mash on directing the Qur'anic text of Al- Zamakhshari in Al- kashaf: An analytical study". Journal of Humanities & Social Sciences. 5 (2). doi:10.26389/ajsrp.m140920. ISSN 2522-3380.. 
  3. ↑ Arifuddin, Arifuddin (2018). ""The Contextual Meanings of Grammatical Tense Meaning: Syntactical and semantic study"". Journal of Linguistics and Literary Studies. 9 (1): 24–40. doi:10.31436/jlls.v9i1.607.. 
  4. ↑ Zwemer, Samuel M. (2009-12-31). Moslem Women. doi:10.31826/9781463220358. ISBN 9781463220358.. 
  5. ↑ Mohammad, Z (2020). "Lifting the Illusion of Imam Al-Zamakhshari on Some Grammatical Issues". Journal of Tikrit University for Humanities. 27 (4): 109–126.. 
  6. ↑ S., Hodgson, Marshall G. (1977). The venture of Islam : conscience and history in a world civilization. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-34683-0. OCLC 1158413117.. 
  7. ↑ Names., Canada. Natural Resources Canada. Canadian Permanent Committee on Geographical (2004). Aboriginal place names: charting our heritage. Geographical Names Section, Natural Resources Canada. OCLC 987160626.. 
  8. ↑ Zaidan, J (1999). Târîkh alAdab al'Arabiyyah 'History of Arabic Language Literature'. Lebanon: Dâr al-Maârif.. 
  9. ↑ Ahmad Khan, Israr (2014-06-01). "Identifying Preface in the Quranic Surahs: A New Methodology of Quranic Interpretation". International Journal of Quranic Research. 6 (1): 1–16. doi:10.22452/quranica.vol6no1.1. ISSN 2590-4167.. 
  10. ↑ Shawqi, A (2015). "Khawarizmi Grammatical Objections in His Book ALTekhmer on AlZamakhshari (names Section)". Arab Scientific Heritage Journal. 1 (1). doi:10.4095/327546.. 
  11. ↑ AlZamakhshari, A (2006). ʿabbāsī, Javād (ed.). Tafsir AlKashaf. Beirut:DarAlKutub AlcIlmiyyah. doi:10.1163/9789004402195. ISBN 9789004402195.. 
  12. ↑ Esposito, John L. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512559-7. OCLC 951429160.. 
  13. ↑ Grodzki, Marcin (2011). "The Grammatical Treatise Al-Mufaṣṣal fī ṣan'at al-i'rāb of Abū al-Qāsim az-Zamaḫšarī (Died 1144 A.D.) – a Masterpiece of Arab Grammar". Arab Scientific Heritage Journal. 1 (1): 43–51. ISSN 0080-3545.. 
  14. ↑ AlZamakhshari, A (1959). "Sharh AlMufassal". Oriens. Oriens. Beirut: Dar Ul Kutub Il Ilmiya. 12 (1): 278–279. doi:10.1163/19606028_026_02-53.. 
  15. ↑ AlZamaxshari, A (1935). AlKalim AlNawābigh. Egypt: AlTaba‘ Mahfuza.. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vikiiqtibosda Az-Zamaxshariyga tegishli iqtiboslar mavjud. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Az-Zamaxshariy&oldid=5255446" dan olindi