Bosniya va Gersegovina

Bosniya va Gersegovina Bosna i Hercegovina Босна и Херцеговина
Bayroq Gerb
Shior: Yoʻq
Madhiya: Intermeco, Avvalgisi: Jedna i Jedina (Yakka va yagona)
Poytaxt	Sarayevo
Rasmiy til(lar)	Bosniya tili Serbiya tili Xorvat tili
Hukumat	Semi-Prezidentlik Davlat
• Prezident	Valentin Inzko Prezidentlik raisi
• Prezident	Šefik Džaferović
• Prezident	Željko Komšić
• Prezident	Milorad Dodik
• Bosh Vazir	Denis Zvizdić
Mustaqillik (Yugoslaviyadan)
• Sana	1-mart, 1992
Maydon
• Butun	51,129 km2 (128-oʻrin)
• Suv (%)	0.8
Aholi
• 2012-yilgi roʻyxat	3,531,159 (124-oʻrin)
• Zichlik	69/km2
YIM (XQT)	2008-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$29,804 mil. (99-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$7,634
Pul birligi	Convertible Marks (BAM)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
• Yoz (DST)	UTC+2
Qisqartma	BK
Telefon prefiksi	387
Internet domeni	.ba

Bosniya va Gersegovina (Bosna i Hercegovina), Bosniya va Gersegovina Respublikasi – Bolqon yarimorolining markaziy qismida joylashgan davlat. Maydoni 51 209 km² (19 772 sq mi, dunyoda 125-o‘rin). Aholisi 3 531 159 kishi (2024). Poytaxti – Sarayevo shahri. Aholisi - 3 434 000 kishi (dunyoda 135-o‘rinda turadi). Bosniya va Gersegovina federal davlat bo‘lib, 2 ta davlatdan- Bosniya va Gersegovinadan tashkil topgan. Janubi-g'arbiy qismida Adriatika dengiziga chiqadi (taxminan 20 km qirg'oq chizig'i).

Bu hududda hech bo'lmaganda yuqori paleolit ​​davridan beri yashab kelgan , ammo ma'lumotlarga ko'ra , neolit ​​davrida doimiy aholi punktlari, shu jumladan Butmir , Kakanj va Vuchedol madaniyatlariga tegishli bo'lganlar tashkil etilgan . Birinchi hind-evropaliklar kelgandan so'ng , bu hududda bir nechta Illiriya va Keltlar tsivilizatsiyalari yashagan . Bugungi kunda bu hududda yashaydigan janubiy slavyan xalqlarining ajdodlari 6-9-asrlarda kelishgan. 12-asrda Bosniya Banati tashkil topdi; 14-asrga kelib, bu Bosniya Qirolligiga aylandi . 15-asr oʻrtalarida u Usmonli imperiyasiga qoʻshildi , uning hukmronligi ostida 19-asr oxirigacha qoldi ; Usmonlilar mintaqaga Islomni olib keldilar. 19-asr oxiridan Birinchi jahon urushigacha mamlakat Avstriya-Vengriya monarxiyasiga qoʻshildi . Urushlararo davrda Bosniya va Gersegovina Yugoslaviya Qirolligi tarkibiga kirgan . Ikkinchi jahon urushidan so'ng unga yangi tashkil etilgan Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasida to'liq respublika maqomi berildi . 1992 yilda Yugoslaviya parchalanib ketganidan keyin respublika mustaqilligini e'lon qildi . Buning ortidan 1995 yil oxirigacha davom etgan va Dayton kelishuvining imzolanishi bilan yakunlangan Bosniya urushi boshlandi .

Mamlakatda uchta asosiy etnik guruh yashaydi : bosnyaklar eng katta guruh, serblar ikkinchi va xorvatlar uchinchi eng katta guruh. Ozchiliklarga yahudiylar , lo'lilar , albanlar, chernogoriyaliklar, ukrainlar va turklar kiradi . Bosniya va Gertsegovinada ikki palatali qonun chiqaruvchi organ va uchta asosiy etnik guruhning har biridan bir a'zodan iborat uch a'zolik prezidentlik organi mavjud. Biroq, markaziy hukumatning vakolatlari juda cheklangan, chunki mamlakat asosan markazlashtirilmagan. U ikkita avtonom tuzilmani - Bosniya va Gersegovina va Serb Respublikasi Federatsiyasini va o'z mahalliy hukumati tomonidan boshqariladigan uchinchi birlik - Brčko tumanini o'z ichiga oladi.

Bosniya va Gertsegovina rivojlanayotgan davlat bo'lib , Inson taraqqiyoti indeksida 74-o'rinni egallaydi . Iqtisodiyotida sanoat va qishloq xoʻjaligi, ikkinchi oʻrinda turizm va xizmat koʻrsatish sohasi yetakchilik qiladi. So'nggi yillarda turizm sezilarli darajada oshdi.  Mamlakatda ijtimoiy himoya va umumiy sog'liqni saqlash tizimi mavjud bo'lib, boshlang'ich va o'rta ta'lim bepul. BMT , Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti , Yevropa Kengashi , Tinchlik yoʻlida sheriklik va Markaziy Yevropa erkin savdo bitimi aʼzosi ; u, shuningdek , 2008 yil iyul oyida tashkil etilgan O'rta er dengizi ittifoqining ta'sischi a'zosi .  Bosniya va Gersegovina Yevropa Ittifoqiga nomzod davlatdir va 2010 yil aprelidan beri NATO a'zoligiga nomzod bo'lgan

Davlat tuzumi

Bosniya va Gersegovina respublika boʻlib, qonun ustunligi va erkin demokratik saylov asosida faoliyat koʻrsatuvchi demokratik davlat. 1995-yil 14-dekabrda kuchga kirgan konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat boshligʻi – Bosniya va Gersegovina Prezidiumi raisi. Qonun chiqaruvchi oliy organi – ikki palatali parlament assambleyasi. Ijroiya hokimiyat Vazirlar Kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Konstitutsiya boʻiicha Bosniya va Gersegovina 2 tuzilma: Bosniya va Gersegovina Federatsiyasi va Serb Respublikasidan iborat.

Tabiati

Bosniya va Gersegovina hududining 90% ni togʻlar egallaydi. Pasttekisliklari Sava daryosi boʻylab shim.ga choʻziladi va Oʻrta Dunay tekisligining janubiy qismini tashkil etadi. Jan.dagi pastqam togʻlar va serhosil togʻlararo havzalar mintaqasi 2000–2400 m gacha balandlikdagi Dinara togʻliklariga tutashib ketadi. Sava daryosi vodiysidagi iqlim moʻʼtadil, kontinental (yiliga 600– 800mm yogʻin yogʻadi), togʻlarda nam va sovuq (yiliga 1500–2500mm gacha yogʻin yogʻadi). Bosniya va Gersegovina maydonining 40% – oʻrmon, shu jumladan 3/3 qismi keng bargli (dub, buk), qolgani igna bargli (archa, qaragʻay) oʻrmonlar. Asosiy daryolari – Drina, Bosna, Vrbas, Neretva.

Aholisi

Bosniya va Gersegovina aholisining 43,6% ni bosniyaliklar ("musulmonlar") tashkil etadi. Bu yerda serblar (31,4%), xorvatlar (17,3%) ham yashaydi. Rasmiy tili – bosniya, serb va xorvat tili. Dindorlar musulmon-sunniylar (40%), pravoslav xristianlar (31%), katoliklar (15%) va boshqa Yirik shaharlari: Sarayevo, BanyaLuka, Zenitsa, Tuzla.

Tarixi

Bosniya va Gersegovina hududida tosh davri (paleolit)da ham aholi yashagan. Qadimda aholisi illiriylar boʻlgan. Miloddan avvalgi 3-asrda ardeylar, daosilar, yapodlarning quldorlik davlatlari paydo boʻlgan. Qadimgi Rim ularni zabt etib, Dalmatsiya viloyatiga qoʻshib olgan. 6-asr birinchi yarmida Vizantiya hukmronligi ostida boʻlgan. 6–7-asrlarda bu yerga slavyanlar koʻchib kelgan. 10-asr oʻrtalaridagi manbalarda Trebinye, Zaxumle, Travuniya, Poganiya (Neretva) va Bosniya kabi mayda davlatlar mavjud boʻlgani haqida maʼlumotlar bayon qilingan. 12–14-asrlarda Bosniya feodal knyazligiga aylandi. 14-asrda, ayniqsa, Tvrtko I davri (1353–91)da Bosniya qirollik deb eʼlon kilingandan keyin uning yerlari ancha kengaydi. Tvrtko I vafotidan soʻng parokandalik va oʻzaro urushlar boshlandi. Qirollikning janubiy qismidagi hukmdorlardan biri – Stepan Vukchich 1448-yilda oʻzini gersog deb eʼlon qildi va uning yermulklari Gersegovina deb atala boshladi. 1463 yda Bosniya va 1482-yilda Gersegovinani turklar ishgol qildi. 1583-yilda Bosniya va Gersegovina podsholik deb eʼlon qilindi. Feodallarning koʻpchiligi va aholining bir qismi islom dinini qabul qildi. Bosniya va Gersegovinada turklarning harbiymustabidlik tuzumi qaror topdi. 19-asr boshlarida Bosniya va Gersegovina xalqining milliy ozodlik kurashi kuchaydi. 19-asr oʻrtalarida feodallarning oʻzaro kurashi toʻxtashi savdo-sotiqni rivojlantirish uchun sharoit yaratdi. 1872-yilda birinchi temir yoʻl (BanyaLuka – Novi) ochildi. Biroq Bosniya va Gersegovina ijtimoiyiqtisodiy jihatdan qoloqligicha qolaverdi. Dehqonlar qoʻzgʻolonlarini (1834, 1852– 53, 185758, 186162 ylar) feodallar va turk maʼmuriyati shafqatsiz bostirdi. 1878-yilgi Berlin kongressining qaroriga binoan AvstriyaVengriya imperiyasi Bosniya va Gersegovinani bosib olish va uni idora qilish huquqini oldi. 1908-yilda Avstriya-Vengriya Bosniya va Gersegovinani oʻziga qoʻshib olganligini eʼlon kildi. 1918-yilda AvstriyaVengriya parchalangach, Bosniya va Gersegovina serblar, xorvatlar va slavyanlar qirolligi (1929-yildan – Yugoslaviya) tarkibiga kirdi. Ikkinchi jahon urushi davrida 1941-yil aprelda Bosniya va Gersegovina nemisfashist qoʻshinlari tomonidan bosib olindi va "Mustaqil Xorvat davlati" tarkibiga qoʻshib yuborildi. Bosniya va Gersegovina fashist bosqinchilarga qarshi xalq ozodlik urushining muhim markazlaridan biri boʻldi. Urushdan keyin, 1945–92 yillarda Yugoslaviya Federativ Sotsialistik Respublikasi tarkibida boʻldi. 1992-yil aprelda Bosniya va Gersegovina parlamenti 1992-yil 29-fevral va 1-martdagi referendum natijalariga tayanib, mamlakatni mustaqil deb eʼlon qildi. Referendumdan norozi boʻlib unda qatnashmagan serblar 1992-yil aprelda respublikaning shimoliy hududida Yugoslaviya tarkibida mustaqil "Bosniya va Gersegovina Serbiya Respublikasi"ni eʼlon qildilar, iyulda Bosniya va Gersegovina gʻarbida "GersegBosna Xorvat hamdoʻstligi" muxtor rayoni tuzildi. Bosniyaliklar jamoalarining qaramaqarshiligi harbiy toʻqnashuvlarga aylanib ketdi. 1993-yilda uch tuzilma delegatsiyalarining Jenevada boʻlib oʻtgan muzokaralarida Bosniya va Gersegovina Respublikasining konstitutsion tuzilish tamoyillari toʻgʻrisidagi hujjat maʼqullandi. 1995-yil 21-noyabrda AQShning Dayton shahri yaqinidagi harbiyhavo kuchlari bazasida Bosniya va Gersegovinada tinchlik toʻgʻrisidagi umumiy bitim imzolandi. Bosniya va Gersegovina 1992-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1996-yil 14-mayda oʻrnatgan.

Asosiy siyosiy partiyalari

Demokratik harakat partiyasi, musulmonlar partiyasi, 1990-yilda asos solingan; Bosniya va Gersegovina serb demokratik partiyasi, 1990-yilda tuzilgan; Bosniya va Gersegovina Xorvat demokratik hamdoʻstligi; "Bosniya va Gersegovina uchun", partiya, 1996-yil tuzilgan; Serb xalq ittifoqi, partiya, 1997-yil tashkil etilgan.

Iqtisodiyoti

1992–95 yillardagi urush harakatlari boshlangunga qadar Bosniya va Gersegovina milliy daromadida qishloq xoʻjaligi ulushi 10,9%, sanoat ulushi 57,6% ni tashkil qilgan (1989). Urushgacha sanoatda qoʻngʻir koʻmir, temir va marganes rudalari, boksit kazib chiqarish, gidroenergiya hosil qilish, shuningdek metallurgiya, kimyo, oʻrmon, yogʻochsozlik, mashinasozlik, oziq-ovqat va yengil sanoat rivojlangan. Bosniya va Gersegovinada qoʻngʻir koʻmir va lignit zaxiralari (Tuzla, Zenitsa, Kakan, Breza, Banovichi yaqinida) mavjud. 1990-yil 14,6 mlrd. kVtsoat elsktr energiyasi hosil qilingan. Varesh va Lyubiya ruda konlarida temir rudasi qazib olingan. Zenitsadagi kombinat, Iliyash va Vareshdagi zavodlarda qora metallar ishlab chiqarilgan. Bosniya va Gersegovinada temir yoʻl uzunligi 1000 km, avtomobil yoʻllari uzunligi 21,1 ming km ni tashkil etgan (1991).

Bosniya va Gersegovinada mamlakat hududining ʻ/2 qismidan foydalaniladi, uning 50% – ekinzor, bogʻ va tokzorlar, qolgan qismi oʻtloq va togʻ yaylovlari boʻlgan. Makkajoʻxori, bugʻdoy, kartoshka, texnika ekinlaridan zigʻir, qand lavlagi, tamaki yetishtirilgan. Chorvachilik rivojlangan. Pul birligi – bosniya markasi.

Matbuoti

Bosniya va Gersegovinada nashr etiladigan asosiy gazetalar: "Oslobodjene" ("Ozodlik", kundalik gazeta, 1943-yildan), "Vecherne novine" ("Oqshom yangiliklari", kundalik gazeta, 1964-yildan). Bosniya va Gersegovina radiotelevideniyesi 4 radio va 2 telekoʻrsatuv dasturi asosida ishlaydi. 1945-yildan radioeshittirishlar, 1969-yildan telekoʻrsatuvlar olib boriladi.

Tibbiy xizmati, maorifi

Bosniya va Gersegovinada 90-yillar boshida 1000 kishiga kasalxonalarda 5,8 oʻrin va 2,6 shifokor toʻgʻri kelgan. Maorif tizimi boshlangʻich maktab, gimnaziya, hunar va texnika oʻquv yurtlaridan iborat. Mamlakatda 4 universitet mavjud.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil