Afg'on adabiyoti
Afgʻoniston adabiyoti — Islom Amirligida yaratilgan adabiyotlarga ishora qiladi. [1] [2] Markaziy va Janubiy Osiyo adabiyoti taʼsirida u asosan Afgʻonistonning ikki rasmiy tillarida, dariy va pushtu tillarida yozilgan. Afgʻon adabiyotida oʻzbek, turkman, baluchi va pashoyi kabi baʼzi mintaqaviy tillar ham uchraydi. [3] Afgʻoniston koʻp tilli davlat boʻlsada, bu tillar odatda afgʻon yozuvchilari tomonidan ogʻzaki kompozitsiyalar va yozma matnlar sifatida va afgʻon oʻquv dasturida qoʻllaniladi. U adabiyotga Oʻrta va Janubiy Osiyodan tashqari fors va arab adabiyoti ham katta taʼsir koʻrsatgan. [1][2]
Afgʻon adabiyoti tarixi qadimgi va hozirgi Afgʻonistonni qamrab oladi. Ilk adabiyot asarlari ogʻzaki tarzda taqdim etilgan. Uning yozuv tizimi tarixdan arab yozuvi bilan bogʻliqdir. Adabiyotning eng qadimiy yodgorliklari V -VI asrlarga oid oromiy alifbosining Nabatiy oʻzgarishidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Biroq, u asosan ilk islom asrlarida paydo boʻlgan.
1922-yildan buyon olib borilgan arxeologik tadqiqotlar islomgacha boʻlgan yozuvlarning tasviriy sanʼatini koʻrsatadi. Mamlakat adabiyoti dastlab arab alifbosida yozilgan va taqdim etilgan bo‘lib, u islomgacha bo‘lgan yozuvlarning boy til merosiga ega bo‘ldi va ular arab alifbosi bilan almashtirilgunga qadar mavjud bo‘lgan, jumladan, Sharada, Xarosti, Yunon va Brahmi Afgʻoniston islom istilosi . Baqtriya tili islomgacha boʻlgan yozuvlar bilan ham bogʻliqdir. [4][5]
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afgʻonistonning zamonaviy adabiyoti ogʻzaki kompozitsiya va anʼanaviy yozma matnlarning boy merosiga chuqur ildiz otgandir. Afgʻonistonning mahalliy aholisi yoki mamlakatlar ichida yoki tashqarisida qoʻllaniluvchi asosiy tillar yaʼni- pashto va dariy tillaridan foydalanishadi. Afgʻonistondagi 32 million aholi bu tillarda soʻzlashishadilar, bu ikki rasmiy tan olingan til Afgʻoniston adabiyotining asosiy qismini qamrab olgan. Afg‘oniston adabiyoti tarixan shoir va yozuvchilar tomonidan yozib olingan. 1886-yilda fransuz yozuvchisi Jeyms Darmesteter Afg‘oniston adabiyotining tarixiy sharoiti va shoirlarning roli haqida yozgan.
Pashtun sheʼrlari, jumladan Sher Zaman Taizining „ Dala“ (1988-yilda yozilgan) kitobi adabiyotda muhim rol oʻynaganligi taʼkidlanadi[2].
Oʻrta asr adabiyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afgʻoniston adabiyoti tarixdan Eron, Xitoy va Hindiston sivilizatsiyalari bilan bogʻliqdir. Mamlakatda X - XII asrlarda Gʻaznaviylar va Gʻuriylar sulolasi davrida badiiy ijod rivojlangan. Biroq, Temuriylar sulolasi Islom davridagi madaniyat va sanʼat faoliyatini shakllantirgan.
Afgʻoniston boy adabiy oʻziga xoslikka ega boʻlganligi sababli, folklor va anʼanaviy qoʻshiqlar koʻp asrlik va zamonaviy afgʻon adabiyotini ochib beradi. Afgʻon adabiyotining ildizlari oʻrta asrlarda keng qoʻllanilganligi sababli dariy, pashto, arab va turkiy tillarga ega. Somoniylar imperiyasi, Gʻaznaviylar, Temuriylar va Mugʻullar imperiyasi kabi afgʻon hukmdorlari fors adabiyotidan juda katta taʼsirlangan. Ular Rumiy, Jomiy, Rudakiy, Firdavsiy, Xoja Abdulloh Ansoriy kabi adiblarni fors tilida ijod qilishga undagan va qo‘llab-quvvatlagan.
Firdavsiyning „ Shohnoma “ dostoni muhim asarlardan biridir . Rumiy esa afg‘on adabiyotida fors adabiyotini shakllantirgan eng buyuk shoirlardan biri sifatida baholanadi. Biroq, uning asarlari keyinchalik ingliz tiliga tarjima qilingan.
XVI - XVIII boshqa mamlakatlarga koʻp immigratsiya boʻlganligi sababli, ideallarning ifodalanishi, mamlakat tashqarisida adabiy muassasalar va oʻquv muhitlarining barvaqt tashkil etilishi koʻpincha ilk afgʻon adabiyotining markazi sifatida qabul qilingan. Oʻsha asrlar davomida koʻplab adabiyot arboblari boʻlinmagan hududda paydo boʻlgan, ammo Moʻgʻullar imperiyasi va Safaviylar sulolasi oʻrtasida boʻlinib ketgandan soʻng, bir qancha shoirlar, jumladan Xushxolxon Xattak adabiy markazlarga koʻchib oʻtgan. Xattak Hindukush togʻ tizmasida yashagan. X - IX asrning oxiriga kelib, pashtunlar klassik urdu janri boʻlgan gʻazallarga oʻxshash boʻlishi uchun musiqa bilan sheʼrlar bastaladilar.
Adabiy, afgʻon, turk va pashtu adabiyoti bir xil anʼanalarga ega va birgalikda fors adabiyoti sifatida tan olingan, ammo Afgʻoniston adabiyoti oʻziga xos anʼana va yozuv tizimiga egadir, xususan, ogʻzaki-formulaviy kompozitsiyaga .
[tahrir | manbasini tahrirlash]
XX asrda mamlakat poytaxti Kobul adabiyot arboblari va nashriyot markaziga aylandi. Mahmud Tarziy 1911—1919-yilgacha Kobulning birinchi adabiy gazetasi — Seraj al Axbarning muharriri edi. U koʻpincha zamonaviy adabiy muhit rivojiga qoʻshgan hissasi bilan mashhurdir. So‘nggi o‘n yillikda Afg‘onistonda bir qancha adabiyot arboblari yetishib chiqdi, jumladan Xalilulloh Xaliliy va Sayid Buhoniddin Majruh . Xalilining zamonaviy adabiyotga qoʻshgan hissasi uchun „ Uygʻonish davri odami“ deb nomlanadi. [6]
Mahmud Tarziy pashtu tilini milliy til sifatida targʻib qilishda, „Seraj al Axbar“ gazetasi orqali maʼlumot va yangiliklar yetkazishda faol ishtirok etgan. O‘sha davrda „Saraj ul axbor“ o‘z maqolalari orqali afg‘on jamiyatini modernizatsiya qilishda katta rol o‘ynadi. Fransuz yozuvchisi Jyul Vern ham asarni chet tiliga tarjima qilgan. U mustaqil Afg‘onistonda birinchi bosilgan kitoblarni nashr etgan birinchi yozuvchi bo‘ldi. [7]
Sheʼriyatning yuksalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afgʻon sheʼriyati va madaniyati soʻfiylik paydo boʻlgan davrga borib taqaladigan uzoq tarixga ega. Sheʼrlar turli umumiy tillarda, masalan, fors, dariy, pashtu va urdu tillarida yozilgan. Ingliz va turkiy kabi xorijiy tillardagi sheʼrlar ham afg‘on sheʼriyatiga kuchli taʼsir ko‘rsatadi. Sheʼriyatda mamlakat ichidagi turli maʼnaviy anʼanalar aks etgan. Xususan, ko‘plab afg‘on shoirlari tasavvuf va so‘fiylik kechinmalaridan ilhomlangan. Afgʻon sheʼriyati adabiyotning eng qadimiy shakli boʻlib, boy yozma va ogʻzaki ijodga egadir. Afgʻonistonda sheʼriy ifoda asrlar davomida mavjud. Buyuk shoir Rumiy butun umri davomida dariy tilida ijod qilgan afg‘on shoiri edi. Boshqa shoirlar ham dariy tilida ijod qilgan, biroq boshqa bir qancha shoirlar fors, pashtu va arab tillaridan chuqur taʼsirlangan. [8][9] Zamonaviy ayollar odatda afgʻon sheʼrining anʼanaviy shaklini yozadilar, bu ikki qator qofiyadan iborat boʻlib, " landay " deb ataladi. [10]
Yozuvchilar va shoirlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hikmatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afgʻon maqollari, odatda, sodda, aniq va anʼanaviy maqoldir. Ular odatda aql - idrok yoki tajribaga asoslangan idrok etilgan haqiqatni ifodalaydi. Baʼzi maqollar real hayotda sodir boʻlgan voqealar boʻyicha yoki his-tuygʻularning bevosita ishtirokisiz vaqtinchalik narsalar, xalqlar va gʻoyalarni yaratadigan tasavvur faktlariga asoslangan holda tasvirlanadi.
Afgʻon maqollari birinchi navbatda rasmiy tan olingan ikki tilda mavjud. Nomaʼlum yoki anonim maqollar ikkidan ortiq tilda mavjud, chunki odamlar ularni afgʻon tillariga oʻxshash xorijiy yoki mintaqaviy tillardan oladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Pillalamarri. „Afghanistan's Persian Linguistic Identity“. thediplomat.com.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Widmark. „The View from Within: An Introduction to New Afghan Literature“. Words Without Borders.
- ↑ „What Languages Are Spoken In Afghanistan?“. WorldAtlas (2017-yil 25-aprel).
- ↑ „Afghanistan Literature“. Afghanistan's Web Site (1984-yil 9-may). Qaraldi: 2020-yil 7-iyul.
- ↑ „Afghanistan – The arts and cultural institutions“. Encyclopedia Britannica.
- ↑ „ARTS AND CULTURE - English“. English (2016-yil 31-dekabr). 2020-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-dekabr.
- ↑ „Afghanistan: The emergence of modern Afghan literature“ (2005-yil 4-may). 2005-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „FEATURE: In Western Afghanistan, an ancient love of poetry thrives again“. UN News (2017-yil 5-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 7-iyul.
- ↑ Mashal, Mujib. „In a Quiet Corner, an Old Afghan Poet Polishes 'the Heart's Mirror'“. The New York Times (2019-yil 25-oktyabr).
- ↑ „Ancient Afghan Poetry Form Adapts to Tell Story of Modern Life and Conflict“. Pulitzer Center (2013-yil 19-iyun).
Qoʻshimcha oʻqish[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Rasul. „Taliban Poetry: Yes, They Write Poems, and They're Surprisingly Diverse“. The Atlantic (2012-yil 11-iyun). Qaraldi: 2021-yil 8-dekabr.