Arnasoy davlat ornitologiya buyurtma hududi

Arnasoy davlat ornitologiya buyurtma hududi
40°37′54.019″N 67°29′15.504″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
Maydon	635,000 ga (6,350 km2; 2,450 kv mi)
Oʻrtacha balandligi	203−206 m
Tashkil topgan sanasi	1983-yil

Arnasoy davlat ornitologiya buyurtma hududi – Jizzax viloyatidagi Tuzkon koʻlida 1983-yilda tashkil etilgan (hozir Aydar koʻli, Tuzkon, Arnasoy koʻllari birlashib ketgan). Maydoni 635,000 ga (6,350 km²; 2,450 kv mi) ga teng. Janubiy qismi dengiz sathidan 205 metr, shimoliy qismida yashil koʻprik atrofida, ovchilik jamiyati idorasining filyali joylashgan boʻlib, dengiz sathidan 204 metr, sharqiy qismi quruqlik bilan chegaradosh boʻlib, u yerda Aydar-Arnasoy koʻllar akvatoriyasining „Tuzkon“ 3-davlat nazorat punkti joydlashgan. U yer dengiz sathidan 203 metr, gʻarbiy qismi esa dengiz sathidan 206 metr balandlikda joylashgan.

Tashkil etilishi

Oʻzbekiston SSR Vazirlar Kengashining 9-sentabr 1983-yildagi № 521-sonli farmoyishiga asosan Jizzax viloyatining Farish tumani hududida, Tuzkon koʻlida tashkil etilgan. Maydoni 633,000 ga (6,330 km²; 2,440 kv mi) dan iborat boʻlib, bugungi kundagi yer maydoni 633,264 ga (6,332.64 km²; 2,445.05 kv mi) ni tashkil etadi. Tashkil etishdan maqsad koʻchib yuruvchi va doimiy yashovchi qushlarini himoya qilish. Buyurtma qoʻriqxona Oʻzbekiston SSSR Baliqchilik davlat qoʻmitasining boʻysunishi ostida tashkil etilgan.

Tavsifi

Qoʻriqxonani muhofaza qilish Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi – Jizzax viloyati Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish boshqarmasi hamda Aydar-Arnasoy koʻllar akvatoriyasining „Tuzkon“ davlat nazorat inspektsiyasi tomonidan amalga oshiriladi Qoʻriqxona hududida barcha ov turlari taqiqlangan, ammo baliq ovlashga ruxsat berilgan. Qoʻriqxonaning chegarasi boʻylab habarnomalar mavjud, bu qoʻriqlanadigan hudud ekanligi haqida ogohlantiradi.

Himoyalash

Aydar-Arnasoy koʻllar akvatoriyasining „Tuzkon“ davlat nazorat inspektorlari tomonidan tezkor reydlar davomida amalga oshiriladi.

Joylashuvi

Navroʻz baliqchilar qishlogʻi Tuzkon koʻli yaqinida joylashgan. Baliq ovlash brigadalari qirgʻoq boʻylab joylashgan. Navroʻzdan nisbatan unchalik uzoq boʻlmagan joyda, asfalt yoʻl bilan bogʻlangan boshqa aholi punktlari mavjud.

Landshafti

Qoʻriqxonaning hududi quyidagi landshaftlar bilan ifodalanadi:

• qattiq qumlar
• qirgʻoq majmuasi
• suv havzasi

Oʻsimlik qoplamasi

Tuzli joylar oz sonli miqdorda uchraydi. Tuproqlarning tabiati va ularning namlik darajasi vegetatsiya qoplamining rivojlanishini belgilaydi. Qumli joylarda saksovul, bir necha turdagi suzerain (Ammodendron conollyi, A. karelini, A.lehmannii) va qandim (Calligonum caput, C. oriopodum) uchraydi. Suv havzalari qirgʻogʻida muhim joylarni chakalakzorlar (Tamarixhispida, T. laxe, T. litvinovii), yantoq (Alhagi canescens) va sho‘ralar (Salsola turcomanica, S. foliasa, Halimocnenum villosa, H. strobilaceum) egallaydi. Suv havzalari boʻylab oz miqdordagi terak (Populus pruinose) va oq terak (P.diversitolia), oʻsadi. Reyed (Phragmites cmmunis), keng bargli mushuk (Tupha lafifolia), spikelet, pemfigus va boshqalar suv omboriga yaqin yerlarda uchraydi.

Hayvonot olami

Qoʻriqxona uchta suv omborini birlashtiradi – Tuzkon, Arnasoy va Aydar. U suvda uchadigan qushlarga va yarim suvda yashovchi qushlarga boy. Uning hududida koʻplab orollar mavjud boʻlgan, ularda koʻplab qushlar koloniyalari – suzuvchilar mavjud boʻlgan. Koʻplab yovvoyi cho‘chqalar yashagan. Biroq, 90-yillarning boshlaridan boshlab koʻllarda suv sathi koʻtarila boshlagan va orollar asta-sekin yemirilib suv bilan qoplangan.

Oʻtkinchi qushlar (baklan, chayka (baliqchi qush), qarqara va boshqalar) va shu yerda uya qurib joʻja ochadigan yovvoyi oʻrdak, gʻoz hamda boshqa qushlar muhofaza qilinadi. Hududida katta-katta qush galalari yashaydi, suvda suzuvchi qushlar, suv hayvonlari ham keng tarqalgan. Sohil boʻyidagi qamishzorlar va butalar orasida ondatra, tulki, qorsoq, qamish mushugi va boshqa jonivorlar yashaydi. Koʻlda zogʻora baliq, laqqa baliq, usach kabi baliq turlari koʻp.

Hayvonot dunyosi asosan gidrofil turlar bilan ifodalanadi:

• yirtqich qushlar
• tovuqlar

Sutemizuvchilar orasida – shoqol (Canis aureus), dasht mushugi (Felis libica), yovvoyi cho‘chqa (Susscrofa), bo‘rsiq (Meles meles)) va boshqalar keng tarqalgan. Kichik baklan (Phalacrocorax pygmaeus), pushti pelikan (Pelicanus onocrotalus), jingalak pelikan (Pelicanus crispus) singari suv qushlari ham koʻplab topiladi. Gʻozlarning noyob turlaridan soqov gʻozlar ayni shu hududda koʻproq yashaydi. Koʻl boʻyida oqqush (Cygnus olor), oqqush (Cygnus cygnus), qizil koʻkrak (Rufibrenta ruficollis), noyob koʻchib yuruvchi turlardan esa oq koʻzli oʻrdak (Aythya nyroca), uzun dumli burgut (Haliaeetus Leucoryhus) va oq dumli burgut (Haliaeetus albicilla), qora bosh (Larus ichthyaetus) va boshqa turlar isteqomat qiladi.

Foydalanilishi

Qoʻriqxonaning hududi ham, unga qoʻshni hududlar ham chorva mollarini, asosan qo‘ylarni boqish uchun ishlatilmoqda. Suv omborida baliq ovlash jamoalari faoliyat yuritadi.

Ahamiyati

Ornitologik qoʻriqxona suv qushlarining qishlash joyi sifatida muhim ahamiyatga ega. 2004-yilda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Zoologiya instituti xodimlari tomonidan qishlaydigan qushlarni oʻrganish paytida koʻlni oʻz ichiga olgan Aydar-Arnasoy koʻllar tizimi boʻyicha, Tuzkon koʻlida qishlaydigan qushlarning 45 turi qayd etilgan. Qoʻriqxona koʻchib yuruvchi qushlarning dam olish maskani sifatida katta ahamiyatga ega. Bahorgi koʻchish paytida koʻl boʻyida minglab kulrang turnalar (Grus grus) migratsiyasi qayd etilgan. Qo‘riqxona suv qushlari, suvga yaqin qushlar va boshqa qushlarning migratsion oqimi yoʻlida joylashgan. Bu, albatta, muhim parranda zonasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil