Kontent qismiga oʻtish

Axmatjon Usmon

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Ahmatjon Usmon (uygʻurcha: ئەخمەتجان ئوسمان tjạn ạwsmạn ; 1964-yilda tug'ilgan), shuningdek , Ekhmetjan, Exmetjan yoki Ahmetjan deb ham xalq orasida tanilganuyg'ur shoiri va uyg'ur istiqlol faoli, uyg'ur va arab tillarida mukammal yozadi [1]. 1980-yillarda “Uyg'ur yangi sheʼriyati” ( gungga ) harakatining yetakchisi bo'lgan u "o'z avlodining eng oldingi uyg'ur shoirlaridan” biri bo'lgan[1] [2].Uning erkin she’riy vaznlardanfoydalanishi keyingi uyg'ur poetikasida ham ta’sir ko'rsatdi. Uning she'riyati "muqaddas va falsafiy, ta'riflab bo'lmaydigan va o'tkinchi narsalarni butunlay noyob lirik ovozda qo'lga kiritishga" urinish sifatida tasvirlangan[1].

Yoshlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U Shinjonning eng katta shahri Urumchida tug'ulib o'sgan[1].Uning otasi Usmon Bey, ko'mir koni boshlig'i, "burjua kapitalisti"bo'lgani uchun Madaniy inqilob davrida olti yilga qamalgan[2].U ozodlikka chiqqanidan keyin yillar davomida umrini hastalanib kasalxonada va tashqarida o'tkazdi va o'pka kasalligidan vafot etdi[2] [3][4]. Onasi Jemile Xonim unga uyg'ur xalq ertaklarini o'rgatib, Ahmatjonning ikki ukasi bo‘lgan ularning oilasiga parvarish qilishgan[2].Otasining vafoti va onasining unga xalq she’rlarini kuylab berishi uning ijodiga katta ta’sir ko'rsatib ijodda iqtidorini yuzaga chiqarishda katta ro'l o'ynagan[2] [4]Ahmatjon she’r yozishni o‘n ikki-o‘n uch yoshida boshlagan. [2] Uning ijodi ilk bor “nashr qilingan”. Uning uchta she’ri o‘n uch yoshida Ürümchidagi radio orqali efirda o‘qilgan[4].Urumchidagi mashhur eksperimental litseyga borganidan keyin 1981-yilda Shinjon universitetining til va adabiyot fakultetiga oʻqishga kirdi [2] Uning uygʻur tilidagi ilk sheʼriy toʻplami 1982-yilda nashr etilgan [5]

1982-yilda Suriya oliygohlariga hamda Damashq universitetlarigaarab dunyosining adabiyotini o'rganish uchun ketgan[5] [6].Arab adabiyoti bo'yicha bakalavr hamda magistraturani tugatgan[7]. U 1990-yili o'zining tug'ulgan joyi Urumchiga qaytib keldi [7] U boshqa davlatdagi yani xorijlik boahqa uyg'ur separatistlari bilan uchrashuvlari tufayli ish topishda qiynalgan[6].(1984-yilda Suriyada o'qib yurgan paytlarida yashirincha Turkiyaning istanbul shahriga boradi va uyg'ur separatistlari bilan yana uchrashadi[6] . Keyinroq Saudiya Arabistonga ham tashrif buyurib uyg'urlar bilan uchrashgan [6]) Ammo ushbu tashriflari va uchrashuvlari sabab ish topishda juda qiynalgan hatto o'zi o'qigan Shinjon universitetiga ham ishga kira olmadi[6]. Keyin u bir yil davomida uyg'ur tadbirkor ayoli va Uyg'ur Jahon Kongressining yuqori martabali vakili Rebiya Kadir bilan tarixdagi eski uylarni uylarni qayta o'z holiga keltirish tashkilotlarda ish olib borgan[6]. U keyinchalik o'zi sevgan kasb bo'lgan jurnalist sifatida ham ishlagan va yozuvchilikni ham davom etirgan[7] [4].U adabiyot bilimiga oid turli xil bahs munozarali maqolalar hikoya asarlar yozib katta shuhrat qozongan Uning asarlarinva bunmaqoloalari arab dunyosida katta etiborga sazovoz bo'lgan hamda ko'p shov-shuvlarga sabab bo'lgan[7].

Surgun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1994-yilda bu yozuvchi Xitoy hukumati tomonidan ikki oyga hibsga olingan va keyin Suriyaga qochib ketgan[6] [2].Suriyada bo'lganida u o'zini arab sheʼriyatiga yo'naltirdi va vaqti-vaqti bilan "Ozod Osiyo" radiosining uyg'ur tilidagi xizmatiga hissa qoʻshdi[2] [8].Suriyada bo'lganida u suriyalik alaviy ayolga uylangan [6].

2004-yilda Xitoy hukumati bosimi ostida Suriyadan surgun qilingan. Uning haydalganidan xabar topgach, arab she’riyati olamining 270 nafar namoyandasi (jumladan, mashhur suriyalik shoir Adunis) petitsiyaga imzo chekib, surgun qilish qaroriga qarshi bosh ko'tarishadi[8]. Bu namoyish ko'p gazetalarda shuningdek London va Livandagi xalqaro arab gazetalari tomonidan qoralangan[8].U Turkiyaga jo'nab ketadi va u yerda bir necha kun bo'ldi, biroq Xitoy hukumati bosimi tufayli yana surgun qilindi[2].Nihoyat u Kanadada boshpana oldi va u yerda 2004-yilning oktyabridan beri yashamoqda[5][2].U yerda u oziq-ovqat do'konida, qahva fabrikasida va omborda yuk ko'taruvchi operator sifatida ish topdi[4].

Faollik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ahmatjon Suriyada kollej talabasi sifatida Turkiyadagi uyg'ur bo'lginchilari bilan uchrashgan va keyinchalik Saudiya Arabistoniga ko'p marta tashrif buyurgan[6].

U 2015-yil noyabridan 2018-yilning oktabrigacha Sharqiy Turkiston Hukumatining surgundagi hukumati prezidenti lavozimida ishlagan, shu paytda Sharqiy Turkiston hukumati surgun konstitutsiyasini va qarorini buzgani uchun ishdan bo'shatilgan[9][10].

Uyg'ur istiqlol harakatida ishtirok etganiga qaramay, Ahmatjon siyosat haqida ochiq-oydin sheʼr yozmagan. Uning she'rlarida muayyan siyosiy mafkura da'vosi yo'q[11].

She'riyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Axmatjon Shinjonda bo'lgan vaqtlarida onasi, Qurbon Barot va Bog'da Abddulla kabi oldingi avlod uyg'ur shoirlari, XVIII asr so'fiy shoiri Shoh Meshrep kabi uyg'ur klassik shoirlari va uning onasi kuylagan uyg'ur xalq sheʼriyatidan taʼsirlangan. uyg'ur tiliga tarjimalarda: "Tang" sheʼriy toʻplamlari va Lao Zi, mandarin tilida yozgan zamonaviy Tumanli shoirlar, 19-asr boshlari ingliz va rus romantik sheʼriyati va rus sotsial realizmining asoschisilaridan biri bo'lgan tanqidshunos Vissarion Belinskiyning insholari. 1840-yillar[4][12]Keyinchalik u Pol Selan, Stefan Mallarme va Artur Rimbaud kabi modernistlarni oldi[12].

Keyinchalik u Damashqda arab adabiyotiga qiziqib ketdi, suriyalik aduniylar kabi nufuzli shoirlarni hayoti va ijodini o'rgandi[12] [13].Tanqidchi Andre Naffis-Sahelining so'zlariga ko'ra, Adunis Axmatjon ijodiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi: "Axmatjonning ko'p she'rlari insonning metafizik savollarga muhtojligi bilan tabiiy dunyoning lirik tasvirlarini uyg'unlashtiradi" va u "Adunisdan foydalanishni qabul qilgan ko'rinadi. qit'a (yoki parcha) uning poetikasi uchun asosiy idishlardan biri sifatida olingan edi.Rasm va tasvirlarni yonma-yon qo'yish, har doim xom tuyg'uga aylanib ketadigan manzaralar, tovushlar va g'oyalar girdobini yaratish"[3].O'z navbatida Adunis Ahmatjon arab she’riyatining ilk muxlislaridan biri edi[13].

Uyg'ur yangi she'riyati harakati (gungga )

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillarda Ahmatjan uyg'ur tilida gungga (tuman, noaniq yoki noaniq) nomi bilan tanilgan "Uyg'ur yangi she'riyati" harakatining mashhur va ilg'or yetakchilaridan biri edi[2]. Ushbu harakatga ta'sir o'kazuvchi bir nechta ta'sirlar mavjud edi. Simvolik va syurrealizm 1950-yillarda boshlanib 1980-yillargacha uzoq davom etgan izolyatsiyadan so‘ng Shinjonga endigina kirib kelgan edi[2].O'sha davrdagi siyosiy qatag'on tajribasi ham ularni ko'proq bilvosita ifoda vositalariga undadi[2]. Biroq, to'g'ridan-to'g'ri ilhom 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshidagi Tumanli shoirlar guruhidan kelgan (gungga mandarin tilidagi menglong, "noaniq", "tuman" yoki "tuman" so'zlarining to'g'ridan-to'g'ri tarjimasi edi[4].)Harakat "o'sha innovatsion harakatning qarashlari va estetik qarashlar adabiy unsurlari orqali mutlaqo boshqacha ko'rinishga edi[4]".

Gungga harakatining asarlari o'sha paytda uyg'ur she'riyatida hukmron bo'lgan aruz yoki heceli metrik vaznlar emas, balki erkin she'rlarda edi[2].Ular to'g'ridan-to'g'ri ifodalash vositalari o'rniga metafora, kontrast, tasvir va belgilar usulidan iborat bo'lar edi[2].Ularning sarlavhalari she'rlarning tanasiga bevosita bog'liq emas edi. [2] Ahmatjon odatda sherlarida va maqolalarida uy, millat, sog‘inchini ifodalar edi[2].

U “ Xain Daglar ” (“Xiyonatkor togʻlar”) sheʼrining Ürümchi shahrida joylashgan mashhur “Tangritagh” nomli mashhur adabiy jurnalida chop etilganidan keyin tanqidiy eʼtiborni qozondi[2].Shundan so‘ng u harakat markaziga aylangan jurnalda o‘z she’rlarini muntazam chop etib bordi[2] [4].

Ahmatjon va "Tangritaga"gazetasi muharriri Ablikim Baqining so'zlariga koʻra, gungga “anʼanaviy shakl va mazmunning ochilishini, “ijtimoiy qadriyat” mavzudagi har qanday yashirin xabarga to'sqinlik qilmaydigan sanʼatni namoyish etdi va uygʻur sheʼriyatining fransuz sheʼriyati bilan uygʻunlashgan yangi tasavvurini taqdim etdi. simvolistlar Bodler va Mallarme, surrealistlar Breton va Aragon, shuningdek, manixiy yozuvlari va so'fiy shoirlar Shoh Meshrep va Ali-Shir Navoiyga[4].Bu qarashlar maochilarning “proletar inqilobiy utilitarizmi” sifatidagi sanʼat gʻoyalaridan chetga chiqish va Gʻarb modernizmining “psixologizatsiya, subyektiv, baʼzan syurreal sanʼat”ga nazar tashlashigayaqinroq edi [14]

Harakat uyg'ur harflaridagi an'ana va haqiqiylik atrofida qizg'in bahs-munozaralarni boshladi[7].Harakat tanqidchilarining aytishicha, gungga shoirlarida mumtoz uyg'ur she’riyatining qat’iy metrik shakllarini yaratish mahorati yetishmagan[7].Maktab tarafdorlari eksperimentning uyg'ur she'riyatining hayotiyligi va dolzarbligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligiga qarshi chiqdilar[7].

Axmatjon 1994-yilda Suriyaga ko'chib ketganidan so'ng, arab sheʼriyatiga yo'naltirilganidan so'ng bu harakat pasaydi[2] Biroq Perhat Tursun, Tohir Hamut kabi zamondoshlari va uyg‘ur shoirlarining keyingi avlodida erkin she’r yozishda davom etgan iz qoldirdi.

Ahmatjon Usmon ijodining tarjimalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U Rumiy, Oktavio Paz, Pol Selan, Fernando Pessoa va Adunis kabi yozuvchilarning ijodini uyg'ur tiliga tarjima qilgan[1] [4].Uning sakkizta sheʼriy toʻplami mavjud bo'lib (oltisi arab va ikkitasi uygʻur tilida) Suriya va Shinjonda nashr etilgan[1] [5].

Ahmatjon bir necha yillar davomida bir vaqtning o‘zida ham arab va uyg'ur tillarida she’r yaratgan[4].

Jeffri Yang 2015-yilda Uyg"uristonda Ahmatjonning arab va uyg'ur sheʼriyati tarjimalari to'plamini nashr ettirdi. Bu uyg'ur she'riyatining ingliz tiliga tarjima qilingan birinchi to'plami edi[4] [12] .Tarjima uzoq vaqtdan beri tarjimada she'riyat uchun PEN mukofoti ro'yxatiga kiritilgan edi[15].Axmatjon ijodi Andre Naffis-Saheli tahriri ostidagi surgun adabiyotlari to‘plami "Begonalarning yuragi" da ham antologiyaga kiritilgan[16].

Ishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

She'riy to'plamlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • As-Suqut al-Soniy ( Ikkinchi qulash yoki Ikkinchi qoqilish, arab), 1988 [11] [7]
  • Lug'z al-a'raas ( To'ylar siri, arab), 1990 [4]
  • Uyg'ur Qizi Lerikisi ( Uyg'ur qiziga qasida yoki uyg'ur qizi lirikasi, uyg'urcha), 1992 [4] [17]
  • Roh Pesli ( Marokash ruhi yoki Marokash ruhi ), 1996 yil
  • Al-vasiy Ala Al-thaat ( O'z-o'zini qo'riqchisi ), 1997 [4]
  • Ka'an ( Garchi bo'lsa ham ), 1998 [4]
  • Fiy Atlaar Somar Haythu Oqiym ( Men yashayotgan Shumer xarobalarida, arab), 2003 [4] [17]
  • Hissatiy Min Al-layl ( Mening tun qismim yoki mening tundagi ulushim, arabcha), 2007 [11] [4]
  • Ruh fasli [17]

Ahmatjon Usmon ijodining tarjimalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Uyg'ur yurti, eng uzoq surgun, ingliz tiliga Jeffri Yang tomonidan tarjima qilingan, 2015 [12] [4]
  • Mukai Dice va Makoto Kavayi tomonidan yapon tiliga tarjima qilingan, 2015 [18][19]

Antologiyalar, jumladan, Ahmatjon Usmon she’rlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Begonalarning yuragi, Andre Naffis-Saheli tomonidan tahrirlangan, 2020 [16]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 „Ahmatjan Osman“. deepvellum.org. Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 Hasancan, Abdulvahit (September 2017). "The Poems of Modernist Uyghur Poet Ahmetjan Osman and New Poetry Movement "Gungga"". Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 2017/9. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Foundation. „Mother Tongues by André Naffis-Sahely“ (en). Poetry Magazine (2020-yil 18-avgust). Qaraldi: 2020-yil 18-avgust.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 Osman, Ahmatjan. Uyghurland : the farthest exile : selected poems, Yang, Jeffrey, First, Los Angeles, May 2014. ISBN 978-1-939419-12-5. OCLC 910719787. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Ahmatjan Osman“ (en-US). Center for the Art of Translation | Two Lines Press. Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 „Ahmatjan Osman: Why You Can't Be Muslim in China“ (en-US). Clarion Project (2016-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.[sayt ishlamaydi]
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 Freeman. „Three Poems by Exmetjan Osman | Sinoturcica“. www.sinoturcica.org (2011-yil 30-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 23-avgust.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 „UYGHUR POET EXPELLED BY SYRIA SEEKS REFUGEE STATUS“ (en). Radio Free Asia. Qaraldi: 2020-yil 23-avgust.
  9. ↑ „The 7th Parliamentary General election of East Turkistan Government- In-Exile was Held at Tokyo“ (en). Uyghuristan Info (2015-yil 24-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.
  10. ↑ „Doğu Türkistanlılar cumhurbaşkanını Muğla'da seçti Doğu Türkistan Sürgün Hükümeti 8. dönem toplantısı Muğla'da gerçekleştirildi Yeni Cumhurbaşkanı Gulam Osman Yağmaoğlu yemin ederek görevine başladı“. Haber Turk (2018-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 18-avgust.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Letellier, Bénédicte. "Displacement in the Poetry of 'Exiliance': Three Refugee Poets from the Indian Ocean and Asia". Cosmopolis: A Journal of Cosmopolitics 2019-1-2. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 „Uyghurland“. deepvellum.org. Qaraldi: 2020-yil 16-avgust.
  13. ↑ 13,0 13,1 „Introduction to Uyghur Poetry“ (en-US). Center for the Art of Translation | Two Lines Press. Qaraldi: 2020-yil 23-avgust.[sayt ishlamaydi]
  14. ↑ Out of the howling storm : the new Chinese poetry : poems by Bei Dao [and others], Beidao, 1949-, Barnstone, Tony., [Middletown, Conn.]: Wesleyan University Press, 1993 — 5-bet. ISBN 0-8195-2207-4. OCLC 27186182. 
  15. ↑ „2016 PEN Literary Awards Longlists“ (en). PEN America (2015-yil 1-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 17-avgust.
  16. ↑ 16,0 16,1 The heart of a stranger : an anthology of exile literature, Naffis-Sahely, André, London, 14 January 2020. ISBN 978-1-78227-426-1. OCLC 1129128898. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Osman. „The Nights Passing Endlessly through Scheherazade's Mouth“. Words Without Borders. 2020-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-sentyabr.
  18. ↑ „ああ、ウイグルの大地 | 左右社“. sayusha.com. 2019-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-avgust.
  19. ↑ Osman, Ahmatjan.. Ā uiguru no daichi, Mukaidaisu., Kawai, Makoto., ムカイダイス., 河合真., Tōkyō: Sayūsha, 2015. ISBN 978-4-86528-111-8. OCLC 908015228.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Axmatjon_Usmon&oldid=5243009" dan olindi