Kontent qismiga oʻtish

Aznakayevo tumani

Koordinatalari: 54°51′46″N 53°4′31″E / 54.86278°N 53.07528°E / 54.86278; 53.07528
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Aznakayevo tumani
ruscha: Азнака́евский район



Gerb
Gerb 		Bayroq
Bayroq
Tuman
Tarkibida Tatariston
Maʼmuriy markazi Aznakayevo
Tuman hokimi Marsel Shaydullin
Ijroiya qoʻmitasi rahbari Aydar Shamsutdinov
Aholi 58 966
Zichligi 27,2 kishi./km²
Maydoni 2168,65 km² km²
Balandligi
dengiz sathidan
 Baland choʻqqisi
 Eng past joyi

 335 m
 76 m
Xaritada
Aznakayevo tumani xaritada
54°51′46″N 53°4′31″E / 54.86278°N 53.07528°E / 54.86278; 53.07528

Aznakayevo tumani (tatarcha: Aznaqay rayonı, Азнакай районы) – Rossiya Federatsiyasining Tatariston Respublikasi tarkibidagi maʼmuriy-hududiy birlik va munitsipal tuzilma (munitsipal okrug). Mintaqaning janubi-sharqida joylashgan. 2020-yil boshida hududda 60 129 kishi istiqomat qilgan. Ulardan shahar aholisi 42647 nafar, qishloq aholisi 17482 nafarni tashkil etgan[1].

1931-yil 30-oktyabrda tuzilgan, 1963-yil 1-fevralda Almetyev tumaniga oʻtkazilishi bilan tugatilgan. 1965-yil 12-yanvarda TASSR tarkibida maʼmuriy birlik sifatida qayta tiklangan[2][3].

Tumanning sanoat korxonalari asosan Aznakayevo shahrining maʼmuriy markazida toʻplangan. Viloyat hududida mashinasozlik va metallga ishlov berish, yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari va Romashkinskoye neft konining Aznakayevo neft-gaz majmuasi mavjud[4].

Aznakayevo tumanida Tataristonning eng baland nuqtasi – Chatirtau togʻi (dengiz sathidan 321,7 m balandlikda), xuddi shu nomdagi tabiiy qoʻriqxona joylashgan[5][6].

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chatirtau qoʻriqxonasi, 2015-yil
Chekan trakti, 2008-yil
Ik daryosi, 2008-yil
Vladimir qiyaligi (Aktoʻbe massivi), 2013-yil
Chatirtau qoʻriqxonasi, 2015-yil

Shimolda Muslyumov, shimoli-gʻarbda Sarmanov, gʻarbda Almetyev, janubda respublikaning Bugulmin va Yutazin, sharqda Boshqirdistonning Bakalin va Sharan tumanlari bilan chegaradosh[6].

Tuman respublikaning janubi-sharqida joylashgan. Tabiiyki, Sharqiy Kamaorti oʻrmon-dasht zonasining bir qismidir. Mintaqaning relyefi baland tekislik boʻlib, yarusi, tuzilishi va yon bagʻirlarining aniq assimetriyasi bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Tekislik Ural togʻlari oʻrtasidagi Bugulma platosida joylashgan boʻlib, Bugulma-Belebeyev togʻining shimoli-sharqini (Chatirtau togʻi mintaqaning diqqatga sazovor joyi va Tataristonning eng baland nuqtasi) va keng Ik vodiysi bilan tutash Ik Zain suv havzasi chap qirgʻogʻini egallaydi[7]. Aznakayevo tumanida Kizoy, Yama kabi koʻllar joylashgan.

Tuman maydoni 2143,3 km² boʻlib, hududi boʻyicha respublikada Mamadish, Almetyev, Laishev va Nurlat tumanlaridan keyin beshinchi oʻrinda turadi[7].

Gerb va bayrogʻi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gerbning gʻoyasi va mualliflik huquqi Timkin Rafiq Anasovichga tegishli. Gerbning asosiy figurasi – kuch-quvvat, parvoz, qatʼiyat, erkinlik timsoli – lochin mintaqa va uning aholisiga ishora; Qora siluet mintaqaning asosiy iqtisodiy sohasi – neftni ifodalaydi; qushning favvora koʻrinishida koʻtarilgan baland qanotlari mintaqaning jadal rivojlanishi, kelajakka intilish, ertangi kunga ishonch ramzidir. Shu bilan birga, uchayotgan qush mahalliy aholining koʻplab avlodlarining madaniy anʼanalari va maʼnaviy davomiyligini tasvirlagan. Kumush – poklik, komillik, tinchlik va oʻzaro ishonch ramzi. Mintaqa iqtisodiy sohasi – qishloq xoʻjaligi oltin chiziq bilan koʻrsatilgan. Yashil rang tabiat, salomatlik, ekologiya va hayotdagi oʻsishni anglatadi. Qizil rang mehnat, kuch, jasorat, goʻzallik va bayram ramzi boʻlib, Aznakayevo tumanini respublikaning eng rivojlangan sanoat mintaqalaridan biri sifatida koʻrsatadi.

Aznakayevo munitsipal okrugining bayrogʻi tuman gerbi asosida ishlab chiqilgan va gorizontal ravishda 2:3 nisbatdagi uchta teng boʻlmagan chiziqlarga boʻlingan toʻrtburchaklardan iborat. Bayroqni yaratish Tatariston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Geraldik Kengash tomonidan Rossiya Geraldistlar Ittifoqi bilan birgalikda amalga oshirilgan[8].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aznakayevo (tatarcha: Азнака́й) – Aznakayevo tumanining maʼmuriy markazi. Birinchi qism „Azna-“ – boshqirdcha „Azna“ („H“ kabi talaffuz qilinadi) – „hafta, haftalik“ degan maʼnoni anglatadi, shuningdek, „juma“ soʻzining soʻzlashuvda tushib qolgan maʼnosini ham anglatadi. Ikkinchi qism „-kay“ boshqird, tatar va chuvash tillarida ozaytiruvchi qoʻshimchadir[9].

Ilk tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aznakayevo tumanining zamonaviy hududi tarixan boshqirdlar yashaydigan hudud boʻlgan. Bu yerda XIV asrdan mintaqaga xos boʻlgan dafn etish bilan bogʻliq arxeologik yodgorliklari guruhi mavjud. Bu yerda qabr toshlar va arab alifbosidagi yozuvlar, chuqur qabrlar va musulmonlarga xos kichik musulmon qabristonlari topilgan. Bunday dafn qilish XIV asrda ushbu hududda oʻtroq etnik guruhlar mavjud boʻlganligini isbotlashi mumkin, biroq qabristonlar yaqinida birorta ham aholi punkti qoldigʻi topilmagan[10].

1918-yil sovet hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng tumanda qishloq sovetlari va volost ijroiya qoʻmitalari paydo boʻlgan. 1920-yilgacha ular Samara guberniyasining Bugulma uyezdi va Ufa guberniyasining Menzelin uyezdi tarkibiga kirgan. 1920-yildan 1930-yilgacha hudud Tatar Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining Bugulma kantoni tarkibiga kiritilgan[6].

1930-yil 23-iyulda TASSRning barcha kantonlari tugatilib, ularning oʻrnida okruglar tashkil etilgan. Hudud dastlab Tumutuk tumani deb nomlangan va 1931-yil 30-oktyabr tuman markazi Aznakayevo qishlogʻi nomiga - Aznakayevo deb oʻzgartirilgan, 1958-yilda tuman nihoyat tugatilgan va hudud Aznakayevoga oʻtkazilgan[2][11] . Aznakaevo tumani 1963-yilda ikki yilga tugatilib, hududlarni Almetyevoga qoʻshib olgan. Ammo 1965-yil 12-yanvarda hudud nihoyat qayta tiklangan va hozirgi chegaralari bilan qolgan[3].

Mintaqani faol sanoatlashtirish Romashkinskoye neft konini oʻzlashtirish bilan boshlangan, uning bir qismi Aznakayevo hududida joylashgan boʻlib, 1950-yil oktyabr oyida boshlangan. Konlarni burgʻulash uchun 1951-yil 7-avgustda Aznakayevo burgʻulash idorasi tashkil etilgan. Rejalashtirilgan ishlab chiqarish noyabr oyida boshlangan[7].

Zamonaviy tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1992-yildan 2005-yilgacha Aznakaevo tumani va shahar maʼmuriyati rahbari Tatariston xalq deputati Anas Isxakov boʻlgan[12][13]. 2005-yildan buyon bu lavozimni Respublika Prezidenti Mintimer Shaymiyev farmoni bilan tayinlangan Mansur Xayrutdinov egallab kelayotgan edi. Xayrutdinov ancha oldin Aznakaevo tuman isteʼmolchilar jamiyatini boshqargan[14].

2008-yilda Rafis Galiyev[15] tuman rahbari boʻladi, 2011-yil dekabr oyida „Tatneft“ kompaniyasiga oʻtganligi sababli oʻz lavozimini tark etadi. Tuman rahbarining vazifalari 2012 yil oktyabr oyida boshliq boʻlgan Marsel Shaydullinga topshirilgan[16][17].

Aholisi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aznakayevo va Yutazin tumanlarining etnik xaritasi (rus tilida)
Aznakayevo va Yutazin tumanlarining diniy xaritasi (rus tilida)

2020-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra (millatini oshkor qilganlar orasida) mintaqa aholisining 87,4% ni tatarlar, 10,6% ni ruslar tashkil qilgan[18].

Munitsipal-hududiy tuzilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aznakaevo munitsipal okrugida 2 ta shahar va 26 ta qishloq aholi punkti va ularning tarkibida 78 ta aholi punkti mavjud[19]. Shaharlarda mintaqa aholisining 72,54% i (Aznakayevo va Aqtoʻbe shaharlarida) yashaydi.

Iqtisodiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sanoati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tumandagi yirik sanoat korxonalari[7][20]
Sanoat Korxonalar nomi
Neft va gaz ishlab chiqarish „Aznakayevskneft“, Aznakayevo sexi, „Bureniye“, „Tatneft-AxnakayevskRemService“, ANPS, „Geologiya“, „NNK-Geofizika“, „Aznakayevskiy gorizont“, „Geotex“
Mashinasozlik va metallga ishlov berish „Neftemash“, „Perekryvatel“, „Texkomplekt“, „Spetsmash“ zavodlari
Oziq-ovqat sanoati „Aznakayevskiy ikmek“, „Aznakay sete“
Yengil sanoat „Aznakay kiyemnere“ tikuvchilik fabrikasi

Aznakayevo tumanida mustaqil rivojlanish ob’ektiga – [4] hududiga ajratilgan Romashkinskoye neft konining muhim qismi mavjud. Viloyat sanoat korxonalari asosan maʼmuriy markazi – Aznakaev shahrida toʻplangan. Neft-gaz majmuasi, mashinasozlik va metallga ishlov berish, yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari bor.

Qishloq xoʻjaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Agrosanoat majmuasi [20]
Kompaniyalar toifasi Kompaniyalar soni Kompaniya nomlari Bosib olingan hudud
Katta investorlar 3 „Agrosila – grupp“ („Aznakay“ agrofirmasi) 35%
„Soyuz Agro“ (Aqtoʻbe mintaqaviy ishlab chiqarish majmuasi) 14%
„Avgust-Muslyum“ (kompaniya „August“) 6%
Mustaqil fermer xoʻjaliklari „Mars“, „Obshestva imeni X. Mustakimova“, „Tukay“, „Tuykino“, „Chalpi“, „Tali Bulyak“, „Styarle“ va boshqalar 17%
Dehqon (fermer) xoʻjaliklari > 90 28%

Tuman qishloq xoʻjaligi chorvachilik tarmoqlariga yoʻnaltirilgan: sut va goʻsht chorvachiligi, qoʻychilik, asalarichilik. Bu yerda bahorgi bugʻdoy, kuzgi javdar, arpa, grechka, noʻxat, makkajoʻxori, kolza, kungaboqar ham yetishtiriladi[4]. Tumanning umumiy maydoni 159370 gektar boʻlib, shundan 148893 gektarini tomorqa, 114471 gektarini ekin maydonlari egallaydi[20].

2007-yilda Aznakaevo tumani Tataristonda grechka yetishtirishning yalpi ishlab chiqarish va iqtisodiy koʻrsatkichlari boʻyicha yetakchi oʻrinni egallagan. 2020-yil oktabr holatiga koʻra, viloyatda qariyb 23 ming gektarga kuzgi ekinlar ekilgan[21]. 2020-yilda kolza yetishtirish boʻyicha ham tuman yetakchi oʻrinni egallagan[22].

Aznakayevo tumani sut ishlab chiqarish boʻyicha respublikada oltinchi oʻrinda turadi: 2020-yil noyabr oyida tumanda sut sogʻish 142,7 tonnani tashkil etadi (har bir sigirga oʻrtacha 18,4 l) – bu 2019 yilning shu davriga nisbatan 9,7 tonnaga koʻpdir [23] .

Transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mintaqadagi asosiy yoʻllar: Naberejniye Chelni (M7) – Aznakayevo – Oktyabrskiy (M5), 16K-0077 „Aznakayevo – Almat“, 16K-0078 „Aznakayevo – Bugulma“.

Hududda temir yoʻl yoʻq. Bugulma aeroporti janubi-gʻarbiy chegaradan unchalik uzoq boʻlmagan hududda joylashgan.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень“. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2021-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 Лев Жаржевский. „Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам“. Интернет-газета «Реальное время» (2017-yil 17-mart). 2020-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 Дулаева 2002.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Георесурсы 2017.
  5. ↑ Роман Фандорин. „Чатыр-тау: самая высокая точка Татарстана“. Сетевое издание «Газета Daily» (2013-yil 10-oktyabr). 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин. „Азнакаевский район: самая высокая точка, татаро-башкирское пограничье и родина шерстистого носорога“. Интернет-газета «Реальное время» (2017-yil 8-oktyabr). 2020-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Азнакаевский район“. Интернет-портал TatCenter.ru (2020). 2020-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  8. ↑ „Решение Азнакаевского районного Совета РТ от 19 мая 2006 г. N 47-8 «О гербе и флаге муниципального образования Азнакаевский муниципальный район» Приложение N 2. Положение о флаге муниципального образования Азнакаевский муниципальный район Республики Татарстан“. Портал ГАРАНТ.РУ (2006-yil 19-may). 2020-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  9. ↑ Вестник 2005.
  10. ↑ Гарустович 2012.
  11. ↑ Ведомости Верховного Совета СССР 1958.
  12. ↑ „Умер бывший глава Азнакаевского района Анас Исхаков“. Интернет-газета «Реальное время» (2019-yil 22-oktyabr). 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  13. ↑ „На 75-м году жизни скончался экс-глава Азнакаевского района“. СМИ «aif.ru» (2019-yil 22-oktyabr). 2020-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  14. ↑ „Минтимер Шаймиев на сессии Азнакаевского Совета народных депутатов представил нового руководителя города и района“. Татар-информ (2005-yil 16-iyun). 2020-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  15. ↑ „В Азнакаевском районе – новый глава“. Деловая электронная газета «Бизнес Online» (2008-yil 2-oktyabr). 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  16. ↑ „Главой Азнакаевского района РТ избран Марсель Шайдуллин“. Деловая электронная газета «Бизнес Online» (2012-yil 19-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  17. ↑ „Рафис Галиев досрочно покинул пост главы Азнакаевского района РТ“. Газета «Вечерняя Казань» (2011-yil 20-dekabr). 2020-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  18. ↑ „Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан — Всероссийская перепись населения-2020“. 16.rosstat.gov.ru. Qaraldi: 2023-yil 8-avgust.
  19. ↑ „Закон Республики Татарстан N 48-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Азнакаевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»“. АО «Кодекс» (2005-yil 31-yanvar). 2018-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-noyabr.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „История района“. Азнакаевский муниципальный район (2020-yil 22-yanvar). 2021-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  21. ↑ Резеда Шарипова. „На полях Азнакаевского района завершаются осенние работы“. Филиал АО «ТАТМЕДИА» "Редакция газеты «Маяк» (2020-yil 13-oktyabr). 2020-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  22. ↑ Гулюза Ибрагимова. „Родственник капусты — рапс: техническая культура, требующая решительности“. Сетевое издание «События» (2020-yil 13-oktyabr). 2020-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  23. ↑ Резеда Шарипова. „В Азнакаевском районе ежедневно надаивают около 143 тонн молока“. Филиал АО «ТАТМЕДИА» "Редакция газеты «Маяк» (2020-yil 13-oktyabr). 2020-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Aznakayevo_tumani&oldid=5328105" dan olindi