Bahrom I
| Bahrom I | |
| 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭 | |
.jpg) | |
| Hukmronligining boshlanishi: | 271-yil iyun |
|---|---|
| Hukmronligining tugashi: | 274-yil sentyabr |
| Boshqa titullar: | Sosoniylar davlati shahanshohi |
| Monarh: | Eron va Erondan tashqari hududlar shahanshohi[lower-alpha 1] |
| Oʻtmishdosh: | Hormuz I |
| Voris: | Bahrom II |
| Tugʻilgan sanasi: | |
| Farzandlari: | Bahrom II Hormuz I Kushonshoh |
| Sulola: | Sosoniylar xonadoni |
| Otasi: | Shopur I |
Bahrom I (shuningdek , Vahrom I yoki Varahron I deb yozilgan; oʻrta forscha: 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭) 274—271-yillardagi Eron sosoniy shahanshohlarining toʻrtinchi shohi. U Shopur I ning toʻngʻich oʻgʻli edi (h. 240–270) va bir yil hukmronlik qilgan ukasi Hormuz I ning (h. 270–271) oʻrnini egallagan.
Bahrom I hukmronligi sosoniylarning moniylikka nisbatan bagʻrikengligi barham topdi va 274-yilda nufuzli zardushtiy ruhoniy Kartir koʻmagida Moniyni qamoqqa tashlab, qatl qildi. Bahrom I hukmronligi asosan voqealarsiz kechgan. Undan keyin taxtga oʻgʻli Baxrom II oʻtirgan.
Ismi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Teoforik ism „Bahrom“ (بهرام یکم) oʻrta forscha Varahronning (shuningdek, Vahrām deb ham ataladi) yangi forscha shakli boʻlib, u qadimgi Eroncha Vṛthragnadan olingan[1]. Avestocha ekvivalenti Veratragna boʻlib, qadimgi Eron gʻalaba xudosining nomi, Parfiya tilidagi versiyasi esa *Warthagn edi[1]. Ism yunon tilida Baranes[2], armancha transliteratsiyasi esa Vahagn/Vrām deb tarjima qilingan[1]. Bu nom gruzin tilida Baram[3] va lotincha Vararanes deb tasdiqlangan[4].
Dastlabki hayoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bahrom I Sosoniylar imperiyasining ikkinchi shohi Shopur I ning toʻngʻich oʻgʻli edi. Uning uchta ukasi bor edi: Hormuz-Ardashir, Narse va Shopur Meshanshoh. Shopurning oʻgʻillarining eng kattasi boʻlsa-da, Bahrom I ukalaridan pastroq boʻlgan va bu onasining zoti past ekanligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin: u yo voyaga yetmagan malika yoki kanizak edi[5][6]. Shopur hukmronligi davrida Bahrom I Kaspiy dengizining janubi-gʻarbiy sohilida joylashgan, yangi bosib olingan Gilon viloyatining hokimi vazifasini bajargan[6][7]. U Gilonshoh („Gilon shohi“) unvoniga ega edi. Eron janubidagi Persepol yaqinidagi Naqshi Rustamdagi Zardushtiylar Ka'basi devoriga Shopur I oʻz oʻgʻillarini ism va unvonlarini keltirish orqali ulugʻlash maqsadida yaratgan yozuvda u haqida tilga olinadi[7].
Shopur I 270-yilda vafot etdi va uning oʻrniga Hormuz-Ardashir (U Hormuz I nomi bilan mashhur boʻlgan) taxtga oʻtirdi, u 270-yilning may oyidan 271-yil iyunida vafotigacha hukmronlik qildi. Otasi hech qachon taxt vorisligiga nomzod deb hisoblamagan Bahrom I zardushtiylik ruhoniysi Kartirning yordami bilan koʻtarilgan[8]. Keyin u Rim va Sosoniy imperiyalari oʻrtasidagi doimiy urush manbai boʻlgan Armanistonning muhim chegara viloyatining hokimligi evaziga taxtga chiqish huquqidan voz kechishga rozi boʻlgan Narse bilan kelishuv tuzgan[5]. Shunga qaramay, Narse bu qarorga qaramay, Bahromni oʻzboshimcha sifatida koʻrgan boʻlishi mumkin[8].
Hukmronligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avvalgi sosoniy shohlar, jumladan, Shopur I imperiyadagi zardushtiy boʻlmagan ozchiliklarga nisbatan diniy bagʻrikenglik siyosatini olib borgan. Shopur I oʻz dinining taʼlimotiga eʼtiqod qilgan va zardushtiylik ruhoniylarini ragʻbatlantirgan boʻlsa-da, yahudiylar, nasroniylar, buddistlar va hindularga oʻz dinlarini erkin eʼtiqod qilishlariga ruxsat bergan[7]. U, shuningdek, moniylik asoschisi Moniy ibn Fatak bilan doʻstona munosabatda boʻlgan, unga erkin vaʼz qilish va hatto Shopurning harbiy ekspeditsiyalarida hamrohlik qilish uchun ruxsat berilgan[7]. Bahrom I taxtga oʻtirgach, zardushtiylik ruhoniylarining obroʻ-eʼtibori yuksalishi va Kartirning taʼsiri kuchayishi bilan bu holat oʻzgardi. Moniy Gundishopur shahriga yetib kelganida, xuddi Isoning Quddusga kirishi kabi shov-shuv koʻtarilgan[9]. Kartir va boshqa zardushtiy ruhoniylarining noroziliklaridan soʻng Bahrom I 274-yilda oʻlimga hukm qilingan Moniyni qamoqqa tashlashga koʻndirdi[9][8].
Moniy oʻlimidan soʻng uning tarafdorlari Kartir va zardushtiy ruhoniylari tomonidan taʼqibga uchradi, ular saltanatdagi diniy ozchiliklarga qarshi harakat qilib, ularning taʼsirini kuchaytirish va tarqatish uchun harakat qildilar[7]. Zardushtiylik ruhoniylari nazarida Moniy yahudiy, buddist va nasroniylik gʻoyalari bilan bulgʻangan zardushtiylik haqidagi noaniq tasavvurni taqdim etuvchi turli xil faylasuf va tahdid soluvchi butparast sifatida koʻrilgan[7]. Bahrom I ning dastaklari bilan Kartir zardushtiylik davlat ibodatxonasiga asos soldi[8][7], bu esa Bahromning sosoniylarga asoslangan manbalarda „mehribon va munosib podshoh“ sifatida olqishlanishiga sabab boʻldi[8]. Shunday boʻlsa-da, I Bahrom oʻzidan oldingilar kabi „iliq zardushtiy“ edi[10].
Bahrom I 274-yil sentyabrda vafot etdi va uning oʻrniga uning oʻgʻli Bahrom II oʻtdi[8]. Bahrom I ning yana bir oʻgʻli Hormuz I Kushonshoh sharqdagi Kushoniy-Sosoniylar saltanatini boshqargan va keyinchalik Bahrom II ga qarshi qoʻzgʻolonga boshchilik qilgan va bu qoʻzgʻolon muvaffaqiyatsizlikka uchragan[11]. Bahrom I avlodi Sosoniylar saltanatini 293-yilgacha, Narse soʻnggi nabirasi Bahrom III ni taxtdan agʻdarib, oʻzini yangi shoh deb eʼlon qilguniga qadar boshqargan[5]. Shu tariqa hukmdorlik Narse va uning avlodlariga koʻchdi, ular 651-yilda imperiya qulaguniga qadar hukmronlik qilishda davom etdilar[12].
Tangalar, tashqi koʻrinish va odatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bahrom I davrida tangalarning teskari tomoni Shopur I davrida zarb qilingan variantga oʻzgartirildi, ikki xizmatkor yonma-yon otashkadaga yuz oʻgirgan[13]. Bahrom I tangalarining old tomonida uning farishtalar ilohiyligi Mitraning oʻziga xos toji kiygani tasvirlangan; nur shaklidagi boshoqlar bilan bezatilgan bosh kiyim[8]. Bahrom tangasi Baqtriyadagi Balxda zarb qilingan boʻlib, bu uni Kushon imperiyasining sobiq hududlarida zarb qilingan birinchi imperatorlik sosoniy tangasi (yaʼni Kushon-Sosoniy emas) qiladi va Bahrom I davrida mintaqada toʻgʻridan-toʻgʻri sosoniylar hukmronligini tasdiqlaydi[13]. Yoʻqolgan "Sosoniy podshohlari portretlari kitobi" da Bahrom I „tik turgan, oʻng qoʻlida nayza tutgan, chap qoʻlida qilichga suyanib turgan, egnida qizil xalat va shim, tepasida osmon koʻk rangdagi globusli tilla toj kiygan holda tasvirlangan“[8].
Bahrom I jangga, ovga, ziyofatga ishtiyoqmand boʻlib, buni oʻzi yaxshilik deb bilardi[8].
Tosh relyefi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ardashir I va Shopur I pretsedentlaridan keyin Bahrom I qoya relyefida uning qoʻshilishi tasviri oʻyilgan edi. U otda oʻtirgan holda tasvirlangan zardushtiylarning oliy xudosi Axura Mazdadan shohlik diademini qabul qilib, otda tasvirlangan[8]. Relyefda oʻrta forscha bitik yozilgan[8]. Arxeolog Erich Shmidtning soʻzlariga koʻra, relyef „badiiy jihatdan Sosoniy qoyatosh haykalining eng jozibali namunasidir“[8]. Narse 293-yilda taxtga oʻtirganida, tosh relyefini oʻzgartirib, Bahrom nomini oʻz nomi bilan almashtirgan[8].
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Also spelled "Eroniylar va eroniy bo'lmagan xalqlarning shahanshohi" deb aytilgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Wiesehöfer 2018.
- ↑ Rapp 2014.
- ↑ Martindale, Jones & Morris 1971.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Weber 2016.
- ↑ 6,0 6,1 Frye 1983.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Kia 2016.
- ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 Shahbazi 1988.
- ↑ 9,0 9,1 Daryaee 2009.
- ↑ Skjærvø 2011.
- ↑ Shahbazi 2004.
- ↑ Shahbazi 2005.
- ↑ 13,0 13,1 Curtis & Stewart 2008.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Curtis, Vesta Sarkhosh. The Sasanian Era. I.B. Tauris, 2008. ISBN 978-1845116903.
- Daryaee, Touraj. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris & Co. Ltd., 2009. ISBN 978-1-85043-898-4.
- Kia, Mehrdad (2016). "The Persian Empire: A Historical Encyclopedia". The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912. (2 volumes)
- Martindale, J. R.. The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume 1, AD 260-395. Cambridge University Press, 1971. ISBN 9780521072335.
- Multiple authors (1988). "Bahrām". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. 514–522 b. http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-the-name-of-six-sasanian-kings.
- Rapp, Stephen H.. The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Ashgate Publishing, Ltd., 2014. ISBN 978-1472425522.
- Shahbazi, A. Shapur (1988). "Bahrām I". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. 514–522 b. http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-01.
- Shahbazi, A. Shapur (2004). "Hormozd Kušānšāh". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/hormozd-kusansah.
- Shahbazi, A. Shapur (2005). "Sasanian Dynasty". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty.
- Skjærvø, Prods Oktor (2011). "Kartir". Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. 608–628 b. http://www.iranicaonline.org/articles/kartir.
- Weber, Ursula (2016). "Narseh". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/narseh-sasanian-king.
- (subscription required)
Qoʻshimcha oʻqish uchun
[tahrir | manbasini tahrirlash]- The History of Al-Ṭabarī Yar-Shater: . State University of New York Press. (40 volumes)
- Rawlinson, George „Chapter XXII“, . The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World. The Nottingham Society, 1875.
Bahrom I Vafoti: 274-yil sentyabr
| ||
| Oldingisi | Eron va Erondan tashqari hududlar shahanshohi 271–274 |
Keyingisi |
