Kontent qismiga oʻtish

Bobiylik

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Bob Maqbarasi, Hayfa, Isroil

Bobiylik [Бобийлик] (Bobiya E'tiqodi ham deyiladi; forscha: بابیه) – 1844 yilda Bob (Ali Muhammad) tomonidan asos solingan din. Payg'ambar boʻlgan Eronlik savdogar, yagona, anglab bo'lmas Xudoning mavjudligi va U o'z irodasini cheksiz izchillikda keladigan Ilohiy Mazharlar orqali namoyon etishini o'rgatgan. Bobiylik zamonaviy davrga kelib, Bahoiy E'tiqodi shaklida saqlanib qolgan bo'lib, Bobiylarning aksariyati bora-bora unga o'tganlar. [1] Bobning idorasida kechgan xizmat davri qisqa va notinch bo'lib, Tabrizda ommaviy qatl qilinishi, hamda 19-asrda Eron harbiylarining eng qonli harakatlaridan bo'lishi mumkin boʻlgan, Uning minglab izdoshlarini o'ldirgan qirg'in kampaniyasi bilan yakunlandi. [1]

Uning xizmati davomida uning unvon va da'volari ko'p evolyutsiyaga uchradi, chunki Bob o'z ta'limotlarini progressiv tarzda bayon qildi. [2]

Bobiy E'tiqodi 1852 yilgacha Eronda gullab-yashnaydi, keyin esa Usmonlilar imperiyasi, xususan Kiprda, shuningdek, Eron yer to'lasiga surgunlikda davom etadi. Islomiy messianik harakatlar orasida g'ayritabiiy holat boʻlgan Bobiy harakati shia islomidan uzilishni ko'rsatdi va o'ziga xos qonunlari, ta'limotlari va amaliyotlari bilan yangi diniy tizimni boshladi. Bobiylik ruhoniy va hukumat idoralari tomonidan zo'ravonlik bilan bostirilgan bo'lsa-da, bu Bahoiy dinining asoslanishiga olib keladi, qaysikim uning izdoshlari Bob tomonidan asos solingan dinni o'zlaridan oldingi din deb bilishadi. Bahoiy manbalarining ta'kidlashicha, Bob jasadining qoldiqlari bir hovuch Bobiylar tomonidan yashirincha qutqarilgan va keyin yashirilgan. Vaqt oʻtishi bilan qoldiqlar Bahoʼullohning, soʻngra Abdul-Bahoning koʻrsatmalariga koʻra yashirincha Isfaxon, Kirmonshoh, Bagʻdod, Damashq, Bayrut orqali, soʻngra dengiz orqali Karmal togʻi ostidagi tekislikdagi Akko shahriga 1899 -yilda olib ketilgan [3]. 1909-yil 21-martda qoldiqlar hozirgi Hayfadagi (Isroil ) Karmal tog‘ida Abdul-Baho tomonidan shu maqsadda qurilgan maxsus maqbaraga, Bob ziyoratgohiga dafn qilinadi.

Bahoiy dinini qabul qilmagan bobiylar Eronda Azaliylar nomi bilan ham tanilgan jamoani saqlab qolishgan. Ular bir necha mingga teng deb taxmin qilinadi. [4] [5] [6]

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bob ismi (tom manda 'Darvoza ') o'n ikkinchi imom darvozasiga ishoradir . [7]

Bobiylik, din tarafdorlaridan emas, balki sharqshunoslardan kelib chiqqan atama, arabcha bob (arabcha: باب otidan kelib chiqqan), darvoza ma’nosini bildiradi. Qo'shimcha sifatida, Bayání degan so'z ravshanlik, farqlash va ajratish tushunchalariga taalluqli soʻzlar sinfini tashkil etuvchi B-Y-N dan iborat uch harfli ildizidan kelib chiqqan boʻlib, tushuntirish, sharhlash yoki bayon etishga, shuningdek, arab ritorikasining metafora va talqin qilish bilan bogʻliq boʻlimiga ishora qilishi mumkin. [8]

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ajdodlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

O'n ikkichi shia musulmonlari o'n ikkinchi imom Muhammad al-Mahdiyni imomlarning oxirgisi deb bilishadi. [9] Ular Muhammad al-Mahdiy milodiy 874 yilda g‘aybga kirgan, bu vaqtda imom va musulmonlar jamoasi o‘rtasidagi aloqa faqat bob (“darvozalar”) yoki noiblar (“vakillar”) deb ataladigan vositachilar orqali amalga oshirilishi mumkinligini ta’kidlaydilar. ). [7] 940-yilda toʻrtinchi noib imom, Muhammad al-Mahdiyning cheksiz “ katta gʻayb ”ga tushib qolganini va u xalq bilan aloqani toʻxtatib qoʻyganini daʼvo qildi. O'n ikkinchilik e'tiqodiga ko'ra, Yashirin Imom dunyoda tirik, lekin dushmanlaridan yashiringan bo'lib, faqatgina Qiyomatdan biroz oldin paydo bo'ladi. O'shanda, ham Mahdiy ("To'g'ri hidoyat eti'lgan") va ham messianik shaxs bo'lib tanilgan al-Qoim ("Tik ko'tariluvchi") vazigfasini bajarib, Yashirin Imom yovuzlikka qarshi muqaddas urushni boshlaydi, kofirlarni mag'lub etib, adolat hukmronligini boshlaydi. [7]

1830-yillarda Fors Qajar zaminida, Sayyid Kazim Rashti o'n ikkichilar mazhabi shayxiylarning rahbari edi. Shayxiylar Qoimning zohir bo'lishini kutayotgan bir guruh edilar. 1843 yilda Kazim vafot etganida, u o'z izdoshlariga tez orada paydo bo'lishi bilan dunyoni buzadigan Sohib-ul Zamonni izlash uchun uylarini tark etishni nasihat etadi. [10]

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1844-yil 22-may [11] kuni Sayyid Kazimning koʻzga koʻringan shogirdi, Xurosondagi Boshruyalik Mulla Husayn ustozining al-Qoimni qidirish haqidagi koʻrsatmasiga binoan Sherozga kirib bordi. Mulla Husaynning Sherozga kirib kelganidan ko'p vaqt o'tmay, uning Bob bilan uchrashuvi yuz beradi. 1844-yilning 22-mayga o‘tar kechasi Bob Mulla Husaynni o'z uyiga taklif qiladi; o'sha kecha Mulla Husayn unga Sayyid Kazimning mumkin boʻlgan vorisi al-Qoimni qidirayotganini aytadi, shunda Bob Mulla Husaynga o'zining Sayyid Kazimning vorisi va ilohiy ilm sohibi ekanini oshkor etadi. [12] Mulla Husayn 22-dan 23-kunga oʻtar kechasi, Bobning Haqiqat eshigi va yangi bashorat davrining tashabbuskori ekanligini qabul qilgan birinchi inson boʻldi; [10] [12] Bob Mulla Husaynning barcha savollariga qoniqarli javob berib, uning huzurida “Qayum-ul-Asma” nomi bilan mashhur boʻlgan Yusuf surasining uzun tafsirini juda tez suratda yozib beradi va bu tafsir, ko'pincha Bobning birinchi nozil qilingan asari deb hisoblanadi [10], garchi u bundan oldin Fotiha va Baqara suralariga tafsir yozgan bo'lsa ham. [13] O'shandan beri bu kecha va keyingi kun sanasi Bahoiy E'tiqodida muqaddas kun sifatida nishonlanadi.

Mulla Husayn Bobning da'vosini qabul qilganidan so'ng, Bob unga yangi vahiy haqida boshqalarga ta'lim berishni boshlashdan oldin yana 17 kishi Bobning mavqeini mustaqil ravishda tan olmaguncha kutishni buyuradi.

Besh oy ichida Sayyid Kazimning yana o'n yetti nafar shogirdlari Bobni Xudoning Mazhari sifatida mustaqil ravishda tan oldilar. [14] Ular orasida bir ayol, keyinchalik Tohirah (Pokiza) nomini olgan shoira Zarrin Toj Baraqoniy ham bor edi. Bu 18 shogird, keyinchalik Tiriklik Harflari sifatida taniladi va ularga yangi e'tiqodni Eron va Iroq bo'ylab tarqatish vazifasi beriladi. [12] Bob oʻzi bilan birga oʻz dinining ilk “Vohid”ligini yaratgan ushbu 18 kishining alohida ruhiy mavqega egaligini taʼkidlaydi. [15]

O'zini e'lon qilgach, u tez orada Bob unvonini oldi. Bir necha yil ichida harakat butun Eron bo'ylab tarqalib, tortishuvlarga sabab bo'ldi. Uning da'vosi avvaliga o'sha paytdagi ba'zi jamoatchilik tomonidan shunchaki Muhammadning yashirin imomi darvozasiga ishora sifatida tushunilgan edi, lekin u buni ochiqchasiga rad etdi. Keyinchalik, u Fors taxti vorisi va boshqa taniqli kishilar huzurida o'zini al-Qoim deb e'lon qildi. Bobning asarlarida Bob o'zini Muhammad al-Mahdiyning darvozasi (bob) sifatida ko'rsatadi va keyinchalik u o'z mavqeini Yashirin Imom va Xudoning yangi elchisiga teng deb e'lon qila boshlaydi. [7] Sayidiy Bob daʼvo qilgan yuksak oʻziga xosligini taʼkidlaydi, lekin odamlarning qabuli tufayli uning yozuvlari u faqat yashirin oʻn ikkinchi imomning darvozasi ekanligi haqidagi taassurotni bildiradi. [7] Dastlabki imonlilar doirasiga Bob oʻzining aniq mavqei haqida ikkilanar edi va asta-sekin ularga oʻzini Yashirin Imomga boradigan eshik emas, balki Yashirin Imom va al-Qoimning Zohiri ekanligini taʼkidladi. [16] Mulla Husayn bilan dastlabki uchrashuvlarida Bob o'zini Ustoz va Va'da qilingan Zot deb ta'riflagan; u o'zini faqatgina Sayyid Kazim Rashtining vorisi deb hisoblamadi, balki payg'ambarlik maqomiga da'vo qildiki, unga u nafaqat yashirin imomning, balki ilohiy hokimiyatning vakolatiga egaligini oldinga surdi; [15] Uning “Yusuf surasining sharhi” kabi dastlabki matnlarida ilohiy hukmronlikni anglatuvchi Qurʼon tilidan foydalanilgan va oʻzini Imom deya belgilagan. [12] [15] Tiriklik Harfining ikkinchisi Mulla Ali Bastomiy Bag‘dodda Bob haqida va’z qilgani uchun sudga tortilganida, ulamolar Yusuf surasining “Tafsir”ini o‘rganib, unda ilohiy zuhurning da’vosi borligini tan olishadi va muallifning messianik da'vosini isbotlash uchun undan keng iqtibos keltirishadi. [15]

Tarqalishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Bobiylik harakati… o‘n to‘qqizinchi asrning o‘rtalaridagi Eron uchun dinlararo totuvlikni, jinslar orasidagi ijtimoiy tenglikni, hamda inqilobiy anti-monarxizmni targ‘ib etuvchi ijtimoiy taraqqiyotning muhim katalizatoriga [aylandi]. Bobiylik, o'zida qadimiy Eronni, ya'ni yettinchi asrdan boshlab, Islomning asosiy o'qimiga qarshi masihchilikni ko'paytirib kelgan Eronni aks ettirdi... Vaholanki, yangi harakat, Eronning yangilanish va o'zgarishlarga qarshiligining samarasi o'laroq kelib chiqdi va [Bobiylik harakati] sekyularizm, internatsionalizm va urushni rad qilishga asoslangan zamonaviy qarashni taqdim etdi.Aynan mana shu qarash, uni o'n to'qqizinchi asrning oxirida Bobiylikdan vujudga kelgan Bahoiylik tariqasida bugunga qadar tirik qolishga qodir etdiki, u o'z ichiga 5 million jonlik jamoa va joylarni qamraydi, bu esa, uni O'rta Sharq modernizatsiyasi haqidagi har qanday qissaga kiritilishga haqli etadi." [17]

Bobning xabari Eron va janubiy Iroq bo'ylab Tiriklik Harflari orqali tarqaldi. Ushbu dastlabki tadbirlardan biri 1845-yil 8-yanvardan boshlab, ikkinchi Harf bo'lmish Mulla Ali Bastamiy taqdiriga oid diplomatik hisobotlar almashinuvi sifatida Gʻarbga yetkazildi. [18] Bu birinchi bo'lib Stratford Konning, Stratford de Redkliffning 1-Vikontiga xat yozgan Sir Henry Rawlinson, 1-Barono'rtasidagi almashinuvlar edi. Ta'qiblar 1846 yilgaücha, toki u Usmonlilar tomonidan dengiz kemasozlik zavodlarida og'ir mehnatda xizmat qilishga mahkum bo'lgunga qadar davom etdi - Usmonlilar hukmdori "uning faoliyatini nazorat qilish va uning yolg'on g'oyalarini tarqatishiga yo'l qo'ymaslik qiyin" boʻlgani sabab, uni quvishdan bosh tortdi.[18] Harflardan har biri va boshqa ilk mo'minlar ham yangi dinni ommaga taqdim qilish uchun turli vazifalarga yuborilgan. Darhaqiqat, Bob boshlagan turli tadbirlar, masalan tablig' va jamoaning savollariga javob berish kabi ishlar Tiriklik Harflariga topshirilgan edi. [19] Xususan, ushbu birinchi ommaviy tadbirlar koʻpayib borar ekan, Islom ruhoniylarining qarshiliklari ko'tarilib, ular Sheroz hokimini Bobni hibsga olish buyrug'ini berishga undadi. Bob hibsga olish haqidagi buyruqni eshitib, 1845 yilning iyun oyida Bushehrdan Sherozga keldi va o'zini hokimiyatga taqdim etdi. Ushbu voqealar turkumi 1845-yil 1-noyabrda Londonning The Times gazetasida nashr etilganidan so'ng, G'arbdagi yangi dinning birinchi ommaviy hisobotiga aylandi. [20] Hikoya 15-noyabrdan boshlab Literary Gazette [21] tomonidan nashr etilgan va keyinchalik keng aks-sado bergan. [22] Bu orada, Bob amakisining uyida uy qamog'iga olingan bo'lib, 1846 yilning sentyabrida shaharda vabo epidemiyasi boshlanmaguncha shaxsiy faoliyati cheklangan bo'ladi.[12]

Bob ozod qilinadi va Isfahonga jo'naydi. U yerda ko'pchilik uni ko'rgani mahalliy ruhoniylar boshlig'i imom jum'ihning uyiga kelishadi. Bob mahalliy ruhoniylar bilan munozaraga kirishib, bir lahzali misralar yaratishda tezligini namoyish etgan norasmiy yig'ilishdan so'ng, uning mashhurligi oshadi. [15] Isfaxon gubernatori, uning tarafdoriga aylangan eronlik gruzin Manuchehrxon Gorji [23] vafotidan soʻng viloyat ruhoniylarining bosimi shoh Muhammad Shoh Qojarga olib keldi va Bobni Tehronga olib kelishni buyurdi. [15] Tehron tashqarisidagi chodirlarda bir necha oy boʻlganidan soʻng va Bob Shoh bilan uchrashishidan oldin Bosh vazir Bobni mamlakatning shimoli-gʻarbiy burchagidagi Tabrizga, keyinroq Maku va Chehriqga joʻnatdi. u qamaldi. [12] Qamoqqa olinganda u oʻzining sabr-toqati va qadr-qimmati bilan qamoqxona xodimlarini hayratda qoldirgani aytiladi. [24] Bob va uning izdoshlari o'rtasidagi aloqa butunlay uzilmagan, ammo juda qiyin boʻlgan va u o'z ta'limotini ommaga tushuntira olmagani uchun ko'proq mas'uliyat Harflar [19] zimmasiga yuklangan. [19] Bobiy ta'limotlari endi asosan uning izdoshlari tomonidan tarqalib ketganligi sababli, ular o'zlari ham tobora kuchayib borayotgan ta'qiblarga duch kelishadi. [19]

Tohirahning Karbaloda tutgan o'rni ayniqsa ahamiyatli bo'ldi. U Tiriklik Harflari va Fotima alayhissalomning mujassamlanishi sifatidagi mavqeiga asoslanib, dinda yangilik yaratishga harakat qila boshladi. Bob o'zining dastlabki ta'limotlarida shariatga rioya qilishga va g'ayrioddiy taqvodorlikka urg'u bergan. Biroq, uning Bob, ya'ni Xudo tomonidan to'g'ridan-to'g'ri hokimiyat ekanligi haqidagi da'vosi shariatni qo'llab-quvvatlashning konservativ pozitsiyasiga zid edi. Tohirah Bobning mavqeining Islomiy shariatdan ustunligini tushunishda ilg'or bo'lib, Bobning diniy hokimiyatda ustunlik tushunchasini shayxiylikdan kelib chiqqan tashqi konformizm davriga ishora qilgan g'oyalar bilan bog'lab yangilaydi. U bu bog'liqlikni tax. hijriiy 1262 da, hatto Bobning o'zidan oldin o'rnatgan ko'rinadi. Bu masala Badasht konferensiyasida keng jamoatchilik tomonidan ko'rib chiqiladi. [19]

Bu konferentsiya Bobiy harakatining eng muhim voqealaridan biri bo'lib, uning 1848-yilda Islom va Islom huquqidan ajralishi aniqlashtirgan. [10] Konferentsiyada qatnashgan uchta asosiy shaxs - Baho'ulloh, Quddus va Tohirah edilar. Tohirah konferentsiya davomida qolgan ko'pchilikni Bobning mavqei va kechki conformizm davriga asoslanib Bobiylikning Islomdan ayri ekanligiga ishontira oldi. U kamida bir marta konferentsiya davomida jamoat oldida hijobsiz paydo bo'ladiki, bu o'sha zamondagi islom olamidagi bid'atdan va bo'linishdan dalolat berdi. [10] O'sha oyda Bob Tabrizda sudga tortildi va valiahd shahzoda va shia ruhoniylariga o'zining Mahdiy ekanligini da'vo qildi. [9]

Bir qancha manbalar 1848 yoki 1850 yillarga kelib Bobiylikni qabul qilganlar soni 100 000 kishini tashkil etganiga qo‘shiladilar. [25] 1850-yilning kuzgi gazetasi tez rivojlanayotgan voqealardan orqada qoldi. Bobnin ismi birinchi marta [26] [27]eslangan bo'lsada, hayotda u allaqachon qatl etilgan edi.

Qo'zg'olon va qirg'inlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1848 yilga kelib, Bobiylarning qizg'inligi ortib, ruhoniy muxolifatning kuchayishi Bobiylar va ularning hukumati, hamda ruhoniylari o'rtasida qator qarama-qarshiliklarga olib keldi. [9] Eron shohi Muhammadshoh Qojar vafotidan keyin mamlakatda qator qurolli kurashlar va g'alayonlar boshlandi, jumladan Tabarsiyda. [9] Bu qarama-qarshiliklarning barchasi Bobiylarning qirg'inlariga olib keldi; Bahoiy mualliflari 1844 yildan hozirgi kungacha 20 000 Bobiy o'ldirilganini taxmin qiladilar, o'limlarning aksariyati dastlabki 20 yil ichida sodir boʻlgan. [28] Bobiylarning tarixda qayd etilgan birinchi yirik qatllari Qazvinda sodir boʻlgan. O'shandan beri taniqli ulamolar va ularning izdoshlari tomonidan Bobiylarga qarshi hujumlar kengayib borgan va ba'zi Bobiylar ham qurol ko'tarishga majbur bolla boshladilar. [28] Olis va chekka joylarda tarqoq Bobiylar hujumga uchrab, o'ldirilgan, ko'p sonli Bobiylar yashaydigan joylarda esa, ular o'zlarini himoya qilishgan. [29] Ushbu hujumlardan biri Mozandaronning Babol shahrida sodir bo'ladi, bu bir necha Bobiylar va ularning raqiblarining o'limiga, shuningdek, Bobiylar va ularning dushmanlari o'rtasida Tabarsiy-Qal'asidagi qurolli to'qnashuvga olib keladi. Shundan soʻng Eron shimoli va janubidagi Zanjon va Neyriz shaharlarida Bobiylar va ularning raqiblari oʻrtasida yana ikkita katta toʻqnashuv, shuningdek, Yazdda kichikroq toʻqnashuvlar boʻlib oʻtadi. Bu toʻqnashuvlarda jami bo'lib bir necha ming Bobiy halok boʻladi. [28] Tabarsiy, Zanjon va Neyrizdagi uchta asosiy to'qnashuvda Bobiylar dushmanlari tomonidan hukumatga qarshi qo'zg'olon ko'tarishda ayblangan. [30] Biroq, bu harakatlar sof inqilobiy bo'lishi dargumon. [30] Uchala holatda ham sodir boʻlgan janglar mudofaa xarakteriga ega bo'lib, hujumga asoslangan jihod hisoblanmaydi, chunki Bob bunga yo'l qo'ymagan va ikkita shahar to'qnashuviga kelganda (Neyriz va Zanjonda), ular oldingi janglar bilan bog'liq boʻlgan shaharlardagi mavjud ijtimoiy va siyosiy tarangliklar sababli edi. [30] [31] Shuningdek, kelishilgan harakatlar rejasi haqida hech qanday dalil yo'q. [30] 1850 yil o'rtalarida yangi bosh vazir Amir Kabir Bobilar harakati tahdid deb bilib, Bobni qatl qilishni buyuradi, bundan keyin esa, ko'plab bobiylar o'ldirildi. [9]

Shayx Tabarsiy ziyoratgohi

Tabarsiy qal'asi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobiylar va hokimiyat o'rtasidagi to'qnashuvlardan birinchisi va eng tanilgani Mozandaron shahrida, Barfarushdan (zamonaviy Babol ) 22 kilometr janubi-sharqda joylashgan Shayx Tabarsiy ziyoratgohida sodir boʻlgan. 1848 yilning oktyabridan 1849 yilning mayigacha Quddus va Mulla Husayn boshchiligidagi 300 ga yaqin bobiylar (keyinchalik 600 ga ko'tariladi) shahzoda Mahdi Quli Mirzo qo'mondonligi ostida mahalliy qishloq aholisi va shoh qo'shinlari a'zolari hujumlaridan o'zlarini himoya qildilar. [9] Ular o'lim va ochlik tufayli zaiflashganidan so'ng, xavfsizlik to'g'risida yolg'on va'dalar orqali bo'ysundirilgan va o'ldirilgan yoki qullikka sotilgan. [10] [9]

Zanjon qo'zg'oloni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron shimoli-g‘arbidagi Zanjondagi Ali Mardanxon qal’asidagi qo‘zg‘olon barcha to‘qnashuvlar ichida eng shiddatlisi bo‘ldi. Unga Mulla Muhammad Ali Zanjoniy boshchilik qilgan, u Hujjat deb atalgan va u ham yetti-sakkiz oy (1850 yil may – 1851 yil yanvar) davom etgan. Shahardagi diniy ulamolardan biri Bobiy harakatiga qo'shilganidan keyin shahardagi Bobiylar jamoasi 3000 ga yaqin ko'paydi. [9] Mojarodan oldin yetakchi islom ruhoniylari va yangi koʻtarilgan Babi rahbariyati oʻrtasida yillar davomida kuchayib borayotgan keskinlik kuzatildi. Shahar gubernatori shaharni ikki qismga bo'lishni buyurdi, shundan so'ng tez orada harbiy harakatlar boshlanadi. [9] Bobiylar koʻp sonli muntazam qoʻshinlarga qarshilik koʻrsatdilar va bir necha ming bobiylarning oʻlimiga sabab boʻldilar. [9] Hujjat oʻldirilib, Bobiylar soni sezilarli darajada kamaygach, 1851-yil yanvarida bobiylar taslim boʻlib, armiya tomonidan qirgʻin qilingan. [9]

Nayriz g'alayonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bob qatl qilinganidan keyin

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hayfadagi Bob Maqbarasi

1850-yilda Bob shogirdlaridan biri bilan birgalikda “Jabal alshadid ” deb atalgan Chehriq qoʻrgʻonidagi qamoqxonadan Tabrizga olib kelinib, xalq oldida otib tashlanganida, Zanjon va Nayrizdagi qoʻzgʻolonlar davom etar edi. Uning jasadi bir necha kun ochiq qoldirilgandan so'ng, Bobiylar tomonidan Tehron yaqinidagi ziyoratgohga olib o'tiladi va u yerdan Hayfaga ko'chiriladi, hozirda o'shsa yerda saqlanmoqda . [32]

1860-yildan keyin Bob Eʼtiqodini koʻrib chiqqan gʻarblik olimlarning koʻpchiligi bu vaziyatni Gʻarb, hamda nasroniylik ideallarining “yopiq va qattiqqo'l musulmon tuzumi”ga kirishning bir yo'li deb bilishgan va bu jarayonda ko'pmi kammi Bobning haqiqiyligini ham eʼtirof etishgan. [18] Biroq, ba'zilari yanada uzoqroq qarashdi. 1866-yilda bir qancha diplomatik lavozimlarda xizmat qilgan britaniyalik diplomat Robert Grant Uotson (1834-yil 8-fevral, 1892-yil 28-oktabr) Forsda 19-asrning dastlabki 58 yillik tarixini nashr etadi, [33] [34] [35] Uotson Bobning Forsdagi ta'sirini shunday umumlashtiradi:

Keyingi sharhlovchilar ham bu tarzdagi qarashlarni qayd etdilar: Ernest Renan, [36] Stiven Greenleaf Bulfinch, [37] Charlz Bulfinchning o'g'li va boshqalar. [38]

Keyingi ikki yil davomida Bobiylar haqida nisbatan kam xabar eshitiladi. Bobiylarning bir nechtasi Nosiriddin Shoh Qojarga nisbatan qasos olish haqida gapirgan bo‘lsalar, boshqalari Bahoulloh boshchiligida hukumat bilan munosabatlarni tiklashga va Bobiylarning ishini qat'iylik va ezgu o'rnakli hayot orqali oldinga surishga intilishgan. [39] [40]

Bobiylarning jangari guruhi, umumiy soni taxminan 100 000 kishilik Bobiylar aholisining oz qismini, o'ttiz-yetmish kishisini tashkil etgan. Ularning uchrashuvlari "Husayn Jan" nazorati ostida o'tgan ko'rinib, u juda ham jozibali va ehsosli shahs boʻlgan va o'ziga nisbatan guruhning yuksak sadoqatni qozongan. O'sha orada, jamoaning ko'zga ko'ringan rahbarlari - Tohirah va Baho'ulloh voqea maydonidan chetga surilgan bo'ladilar - Tohirah hibsga olinadi, Baho'ulloh esa Karbaloga hajga borishga taklif etiladi. 1852 yil 15 avgustda bu kichik bo'linma guruhidan uch kishi, o'z tashabbusi bilan harakat qilib, Nosiriddin Shoh Qojarni Niavarandagi saroyiga qaytayotganida ta'qib etib, o'ldirishga urinishadi. [32] Qotillarning yolg'iz o'z boshlariga harakat qilganliklari haqidagi da'volariga qaramay, butun Bobiy jamoasi ayblandi va 1852 yil 31 avgustida boshlangan qirg'in o'ttizga yaqin Bobiylarning, jumladan Tohirahnin qatl etilishidan so'ng, bir necha ming Bobiylarning qirg'ini bilan davom etadi. Doktor Yakob Eduard Polak, o'sha paytdagi shoh shifokori bo'lib, [41] uning qatl etilishining guvohi boʻlgan. [42] [43] Bahoulloh o'zini hukumatga topshiradi va bir necha kishi bilan birga Tehrondagi yer osti zindonida joylashgan Siahchāl "Qora o'ra"da qamaladi. [44] Ayni paytda, zo'ravonliklar haqidagi gazeta sarlavhalarining aks-sadolari 1853 yilgacha davom etadi.[45]

E'tiqodlar va ta'limotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobning ta'limotlarini uchta keng bosqichga bo'lish mumkin, ularning har biri asosiy mavzuga qaratilgan. Uning dastlabki ta'limotlari, birinchi navbatda, Qur'on va boshqa islom an'analarini talqin qilish bilan belgilanadi. Ushbu sharhlash usuli uning ta'limotining barcha uch bosqichida davom etsa-da, uning asosiy e'tibori falsafiy tushuntirishga va nihoyat qonunchilik bayonlariga o'tadi. Ikkinchi falsafiy bosqichda Bob borliq va ijod metafizikasiga izoh beradi, uchinchi qonunchilik bosqichida esa, uning tasavvufiy va tarixiy tamoyillari aniq birlashtiriladi. [7] Bobning uch bosqichdagi asarlarining tahlili shuni ko'rsatadiki, uning ta'limotlaridagi barcha g'oyalar ko'p qirrali va ko'p shaklli umumiy tamoyil asosida jonlantirilgan. [7]

Yashirin Imom

[tahrir | manbasini tahrirlash]

O'n ikkichilar shia islomiy e'tiqodiga binoan, o'n ikki imom boʻlgan, ularning oxirgisi Imom Mahdiy nomi bilan mashhur bo'lib, o'z izdoshlari bilan faqat ma'lum noyib vakillar orqali muloqot qilgan. [46] O'n ikkichilarning e'tiqodiga ko'ra, bu vakillarning oxirgisi vafot etgandan so'ng, Imom Mahdiy G'ayb holatiga tushib qolgan; hali tirikl bo'la turib, o'z mo'minlari uchun ochiq emas edi. [46] Shia musulmonlari dunyo zulmga uchragach, Imom Mahdiy (shuningdek, Qoim deb ham ataladi) g'aybdan chiqib, dunyoning halokatli oxiri va hisob-kitob kunidan oldin yer yuzida haqiqiy dinni tiklaydi, deb ishonishadi. [46] [47]

Bobiy e'tiqodida Bob Imom Mahdiyning qaytishidir, lekin g'ayblik ta'limoti so'zsiz inkor etiladi; buning o'rniga Bob o'zining namoyon bo'lishini imomning ramziy qaytishi ekanligi va ming yil avval vafot etgan Imom Mahdiyning jismoniy qayta paydo bo'lishi emasligini aytdi. [46] Bobiy e'tiqodida Imom Mahdiyga oid oldingi vahiylardan aytilgan gaplar ramziy ifodalarni anglatgan. [46] Bob, shuningdek, u nafaqat shialarning qoimlarga boʻlgan umidlarini ro'yobga chiqargan, balki u yangi payg'ambarlik davrining boshlanishi ekanligini ham ta'kidlagan. [47]

Tirilish, qiyomat kuni va tsiklik zuhur

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bob o'rgatganki, uning vahiy zuhuri apokaliptik jarayonni boshlab beradi, bu esa islomiy shari'ya davrni tsiklik oxiriga yetkazadi va yangi davrni boshlaydi. [47] U shialarning oxirzamonga oid bashoratlarida qoʻllangan “qayta tirilish”, “qiyomat kuni”, “jannat” va “doʻzax” atamalari ramziy maʼnoga ega ekanligini oʻrgatgan. U “Tirilish” yangi vahiy-zuhurning paydo bo‘lishini, “o‘liklarning tirilishi” esa, haq dindan uzoqlashganlarning ma’naviy uyg‘onishini bildiradi. U yana aytdiki, "Qiyomat kuni" Xudoning yangi Mazhari kelishiga va Yerdagilarning Uni qabul qilish yoki rad etishiga taaluqli ekanligini anglatadi. Shunday qilib, Bob o'zining zuhuri bilan oxirzamon tugaganini va tirilish davri boshlanganini va oxirzamon tushunchasi o'tmishdagi payg'om-bashorat davrining oxiri sifatida ramziy ma'noga ega ekanligini o'rgatdi. [47] Bob yozgan: “Albatta, dunyo va oxirat ikki ruhiy holatdir. Agar Olloh taologa yuzlansangiz, jannatdasiz, nafsingiz bilan mashg'ul bo'lsangiz, jahannam va dunyoda bo'lasiz. Shuning uchun bu ishoralarni anglang” [48] .

Forscha Bayonda Bob diniy shariatlar fasllar kabi davriylikda kelib, insoniyat uchun "dinning sofligini" yangilab turishi haqida yozgan. [47] Bunday davomiylik tushunchasi Bobdan keyingi kelajakdagi bashoratli zuhurlar kelishini kutadi. [47]

Olloh zohir etguvchi Zot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobiylik ta'limotining asosiy g'oyalaridan biri, tez orada Olloh zohir etguvchi Zotning, Bob boshlagan zuhurni yakunlaydigan messianik shaxs, yangi payg'ambarning kelishida boʻlgan( arabcha: من يظهر الله </link> , forscha: مظهر کلّیه الهی </link> ). [49] [50] Bob bu messianik siymoni barcha ilohiy sifatlarning kelib chiqishi deb taʼriflaydi va uning amri Ollohning amriga teng ekanligini taʼkidlaydi. [51] Oldingi dinlardagi bo'lajak va'da qilingan siymolar haqida ahyon-ahyon uchragan faqatgina ishorayu, tashbehlardan farqli o'laroq, Bobiy davrining ona kitobi bo'lmish Bayon deyarli to'lasincha, mohiyatan Bobning o'zidan ham buyukroq, Olloh zohiri etishi kerak boʻlgan messianik shaxs haqidagi diskursdan iboratdir. Bob o'z zuhuri va qonunlarini doim ushbu va'da qilingan siymo kontekstida muhokama qiladi. [7] Bobning o'z missiyasining mohiyati va maqsadi, u doimo ta'kidlaganidek, xalqni uning kelishiga tayyorlash edi. [7] U o'z izdoshlaridan va'da qilingan zotni mustaqil ravishda tadqiq qilish va izlashni va uni tashqi sabablarga ko'ra emas, balki uning ichki voqe'ligi, amallari va xususiyatlariga qarab tanib olishlarini so'raydi. [7] U hattoki, avvalgi dinlarning izdoshlari keyingi payg'ambarga o'zlarining muqaddas kitoblaridan iqtibos keltirgan holda qarshi chiqqanlari kabi, Bobning asarlaridan unga qarshi bahs yuritib, ularni va'da qilinganidan mahrum bo'lmasliklari haqida ogohlantiradi. [7] Bundan tashqari, Bob va'da qilingan zotning kelishi yaqinligi haqida gapirib, uning kelish vaqtini to'qqizinchi va o'n to'qqizinchi yil deb ataydi. [7] 1850 yilda Bob qatl etilgandan so'ng, o'zlarini "Olloh zohir etgan Zot", deb da'vo qilgan ba'zi Bobiylar boʻlgan. [9] Keyinchalik, 1863 yilda, Bob e'lon qilinganidan o'n to'qqiz yil o'tgach, Bahoullah o'zini messianik shaxs deb e'lon qiladi va 1866-1868 yillarda o'z da'vosini ommaga oshkor qiladi. Uning da'vosi hozirgacha eng muvaffaqiyatli bo'lib kelgan. Bobiylarning aksariyati unga ergashgan va keyinchalik, Bahoiylar nomi bilan mashhur bo‘lganlar [52] Azalilar (Bahoullohni qabul qilmagan Bobiylar) Bahoullohning bayoniga e’tiroz bildirishgan. [9] [44]

Diniy qonun-shariat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bob islom qonunlarini bekor qildi va Forscha Bayonda Bobiy qonuni tizimini e'lon qildi va shu tariqa islomdan farqli boʻlgan alohida dinni o'rnatdi. [53] [54] Ba'zi yangi qonunlar, qibla yo'nalishining Eronning Sheroz shahridagi Bobning uyiga o'zgartirish, taqvimni o'n to'qqiz kundan iborat o'n to'qqiz oylik quyosh taqvimiga o'zgartirish (bu Bahoiy taqvimiga asos boʻlgan) va undagi oxirgi oyni ro'za qilib belgilashni o'z ichiga oladi. [44] Bob, shuningdek, Olloh va Uning Mazharidan boshqa kishining oldida gunohlarga iqror bo'lib, kechirim izlashni taqiqlaydi. [7]

O‘z ta’limotida Bob, ayollarning mavqeini ko‘plab jihatlardan ko‘targan. Bobning o'rgatishicha, Xudoning erkaklik va ayollik chegarasidan yuksakligi sabab, U "na erkaklar o'zlarini ayollardan, na ayollar o'zlarini erkaklardan ustun tutmasliklarini istaydi. [55] U o‘z izdoshlariga ayollarga nisbatan hatto “mijja qoqilar lahza” bo'lsada[56] qo‘pol munosabatda bo‘lmaslikni buyuradi va ayollarni qayg‘uga solganlik uchun erkaklarni qayg‘uga solganlikka ko'ra ikki baravar ko‘proq jazoni belgilaydi. ( Forscha Bayon 7:18) [57] U shuningdek, ayollarning taʼlim olishini ragʻbatlantiradi [58] va Bobiy qonunlarida taʼlim olish toʻgʻrisidagi gender farqi borligini koʻrsatmaydi. [56] Armin Eshroqi 19-asr Eron kontekstini ta'kidlab, "Zamonaviy g'arb o'quvchilari Bobning ushbu ta'limotining naqadar inqilobiy salohiyatga egaligini qadrlamasligi mumkin, zero "ularning jamiyatida tarbiya topgan erkaklar va ayollarga bir-biriga qarash, bir-biri bilan gaplashish va birga o'tirish"ga ruxsat berilgan" deydi. [56] Ollohning Birlamchi Irodasi ham, Samo Farishtasi qiyofasidagi ayol sifatida tasvirlanadi. [7] Bob shuningdek, boyligi yoki ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, hamma foydalanishi mumkin boʻlgan tezkor yangiliklar muloqot tizimi zarurligini ta'kidlab, ommaviy axborot vositalaridagi keyingi o'zgarishlarni bashorat qiladi. U, yangiliklar haqida shunday yozadi: "Bunday tuzum universal holga keltirilmagunicha, uning foydasi butun omma uchun ochiq bo'ladigan vaqt kelmaguncha, saltanatning xizmatkorlariga yetib bormaydi. Garchi bugungi kunda, shohlarning shaxsiy xat tashuvchilari bor bo'lsada, bu behuda, chunki kambag'allar bunday xizmatdan mahrum." Jamiyatdagi boylik va qashshoqlikning haddan tashqari ko‘pligini izohlar ekan, Bob, ham boylarning haqiqiy mavqei “Xudoning xazinalari” [59] bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi va saxiylik va xayr-ehsonni uqtiradi. U aytadi: “Agar faqirga duchor bo‘lsangiz, uni o‘z qo‘lingizdan kelgancha boyiting... Agar qayg'udagi odamni topsangiz, qo‘lingizdan kelganicha, uni yupaying”. [7]

Jek Maklin, Nader Saidi tahlilini sarhisob qilar ekan, "Bobning asarlarida hatto atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni tovarga aylantirish kabi inqirozning dolzarb global muammolari ham ko'zda tutilgan" deb yozadi, Bob suvning mutlaq tozaligiga alohida chaqirgan (Bayan 6: 2). Ushbu qoidadan osongina xulosa qilish mumkinki, atrof-muhit ifloslanmasligi kerak, chunki barcha moddalar ichki suv sathiga va okeanlarga qaytadi. Arabcha Bayon (9:11) shuningdek, to'rt elementni, yer, havo, olov va suvni tovarga aylantirishni taqiqlaydi. [60]

Bob shuningdek, ko'plab boshqa marosimlar, udumlar va qonunlarni yaratdi. [61] Ulardan ba'zilari faqat zarurat paytida qurol ko'tarish, tamaki chekishdan voz kechish, [7] kursilarda o'tirish, nasroniylar tomonidan ko'rsatilgan poklikni targ'ib qilish, hayvonlarga shafqatsiz munosabatda bo'lmaslik, bolalarni qattiq kaltaklashni taqiqlash, kitoblarni, hatto Muqaddas Bitiklarni chop etishni tavsiya qilish va mantiqshunoslik yoki o'lik tillarni o'rganishni taqiqlash [61] va ruhoniylikni bekor qilish kabilarni o'z ichiga oladi. [62] Boshqa qonunlarga ziyorat qilish, ro'za tutish, uzuk yasash, atir-upa ishlatish, o'liklarni yuvish va ko'mish bilan bog'liq batafsil qoidalar kiradi. [61]

Bitiklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobning ta'kidlashicha, Uning vazifasining eng buyuk dalili Olloh Mazhari nozil qilgan oyatlar bo'lib, Bobning bitiklari ikki mingdan ortiq lavhlar, nomalar, duolar va falsafiy risolalardan iboratdir. Bu bitiklar Bahoiy oyatlarining bir qismini tashkil qiladi, xususan uning ibodatlari ko'pincha alohida tarzda va umumiy ibodat yig'ilishlarida o'qiladi. [63] Bobning asosiy bitiklari orasida Qayyumul-asmoʼ ( Yusuf surasining sharhi) va Bobiylar uchun Qurʼonning oʻrnini bosuvchi deb hisoblangan forscha “Bayon” kiradi. Ikkinchisi fransuz tiliga tarjima qilingan; faqat qismlari ingliz tilida mavjud.

Bobning asarlari ilmiy tahlil va qiziqishni ham uyg'otdi. Elham Afnan Bobning asarlarini "o'quvchilarning fikrlarini o'zgartirib, ularni eskirgan aqidalar va o'tmishdan qolgan urf-odatlar zanjiridan xalos etadi" deb ta'riflaydi. [64] Jek Maklin Bob asarlarining notanish yangi ramziylikka egaligini ta'kidlab, "Bob qalamiga mansub muqaddas bitiklar koinoti, singuvchan ramziy ma'noga ega deydi. Raqamlar, ranglar, minerallar, suyuqliklar, inson tanasi, ijtimoiy munosabatlar, imo-ishoralar, amallar, til (harf va so'zlar) va tabiatning o'zi - bularning barchasi ism va sifatlarning (asmá va sifát) chuqur haqiqatini aks ettiruvchi Xudoning ko'zgusi yoki belgilaridir. ". [65] Todd Louson ham Bobning sharhlarini xuddi shunga o'xshash tarzda ta'kidlaydi "barcha yaratilgan narsalarning potentsial va yakuniy mazmuni, eng yuqoridan eng pastgacha". [66] Bobning asarlari lingvistik innovatsiyalar bilan ajralib turadi, jumladan u mavjud teologik atamalarni noadekvat deb topganda ko'plab neologizmlar . [63] Ba'zi olimlar diniy ahamiyatga ega boʻlgan alohida so'z yoki iboralarning doimiy takrorlanishini Bobning barcha asarlarida o'ziga xos xususiyat sifatida aniqladilar. [67] Jon Uolbrij Bobning "Kitob-i-Panj Sha'n" asarida takrorlanishning "shubhasiz gipnozli" ishlatilishini minimalist estetikani oldindan ko'rish bilan bir qatorda vaqt o'tishi bilan asta-sekin o'zgarib turadigan "bir xil uyg'otuvchi so'zlar tinimsiz takrorlanadi" deb hisoblaydi. Finnegans Wake ning modernistik uslubi. [68] Bobning oʻzi oʻz asarlarini besh turga ajratgan: ilohiy oyatlar, duolar, tafsirlar, arab tilida yozilgan mantiqiy nutq va oldingi toʻrttasini oʻz ichiga olgan forscha uslub. [64] Bahoiy olimlar Bobning asarlari bilan Hegel, [7] Kant [7] va Jeyms Joys kabi Gʻarb faylasuflarining asarlari oʻrtasida umumiylik borligini taʼkidlaydilar. [69] [70]

Bobning aksariyat yozuvlari yo'qolgan. Bobning o'zi ularning uzunligi besh yuz ming misradan oshganini aytadi; Qur'on esa 6300 oyatdan iborat. Har bir sahifada 25 oyatdan iborat bo'lsa, bu 20 000 sahifa matnga teng bo'ladi. [71] Nabil-i-Zarandiy “ Tong shafaqlari” asarida Bobning Mah-Ku qamoqxonasida bo‘lganida nozil qillgan Qur’onning to‘qqizta to‘liq tafsirini eslatib o‘tadi, ular izsiz yo‘qolgan. [71] Haligacha saqlanib qolgan asarlarning haqiqiy matnini aniqlash, yuqorida aytib o'tilganidek, har doim ham oson emas va ba'zi matnlar katta mehnat talab qiladi. Boshqalari esa, yaxshi holatda; Bobning bir qancha asosiy asarlari ishonchli kotiblarining qo'lyozmalarida mavjud. [71]

Bobining aksariyat asarlari, aniq savollarga javoblar sifatida ochilgan. Bu g'ayrioddiy emas; maktub janri Tarsuslik Pavlusga qadar nufuzli matnlarni yaratish uchun ehtiromli vosita boʻlgan. Yangi Ahd boblarining to'rtdan uch qismi maktublardan iborat bo'lib, ular maktubga taqlid shaklida tuzilgan yoki o'z ichida maktublarni qamragan. [72] Ba'zan Bob o'z asarlarini kotib va guvohlar huzurida aytib, juda tez nozil qilgan.

Bahai Jahon markazining arxiv bo'limida hozirda Bobning 190 ga yaqin lavhalari saqlanadi. [73] Bobning bir nechta asosiy asarlardan parchalar ingliz tilidagi jamlanmasida chop etilgan: Bob Bitiklaridan saylanmalar, boshqa nashrlar orasida Bobning ibodatlari: Xudoning zikri kiradi. Denis MacEoin o'zining "Erta Bobiy ta'limoti va tarixi uchun manbalar" asarida ko'plab asarlarning tavsifini beradi; quyidagi xulosaning katta qismi ushbu manbadan olingan. Asosiy ishlardan tashqari, Bob o'z rafiqasi va izdoshlariga qarata ko'plab maktublar, turli vaziyatlar uchun ko'plab ibodatlar, Qur'on oyatlari yoki suralariga ko'plab sharhlar va ko'plab xutbihlar yoki va'zlar (ularning aksariyati hech qachon aytilmagan) nozil qilgan. Ularning aksariyati yo'qolgan; boshqalari to'plamlar shaklida saqlanib qolgan. [71]

Mujan Momen va Todd Lousonning [74] fikricha, Quddusning “shakl va mazmun jihatidan Bobga yaqin oʻxshashligini koʻrsatadigan” asarlari, shuningdek, Tohirahning sheʼriyati va nasri ham bobiylik uchun ahamiyatlidir.

Chetdan qabul qilinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bahoiy olimi Nader Saidiyning ta'kidlashicha, Bayonning qattiq qonunlari hech qachon amalda qo'llanilmagan, chunki ularning amalga oshirilishi Xudo zohir qiladigan Zotning zohiriga bog'liq boʻlgan, shu bilan birga agar shunday bo'lmasa barcha qonunlar bekor bo'ladi. Va'da qilingan Zot ularni yana bir bor tasdiqlaydi. Saidiyning xulosasiga ko'ra, ular faqat strategik va ramziy ma'noga ega bo'lishi mumkin va ular an'analarni buzish va Bobning izdoshlarini Xudo zohir qiladigan Zotga itoat qilishga qaratish uchun mo'ljallangan edi. [7]

Tashqi havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Nur Shafag'i: Ikkiyuzyillikka bagʼishlangan film, haqiqat va maʼno izidan kashfiyot. Film dunyoning turli burchaklarida yashovchi sakkiz kishining haqiqat va maʼno axtarib qilgan shaxsiy izlanishlarini koʼrsatadi. Ulardan har biri inson tafakkuri va xulqini oʼzgartirishda, Ollohning bugungi kun uchun yuborgan ikki Ilohiy Mazhari qay tariqa oʼzlari uchun kashf etishda bosib oʼtgan yoʼllarini tasvirlaydilar.
  • Darvoza: Bahoiy dinining shafaqi . (2018-yilda Bahoiy nuqtai nazaridan hujjatli film).

Iqtiboslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 de Bellaigue 2018.
  2. ↑ Lambden 2019.
  3. ↑ Effendi 1944.
  4. ↑ "Azalī". Encyclopædia Britannica. 2011-09-28. https://www.britannica.com/topic/Azali. Qaraldi: 2021-01-03. 
  5. ↑ Barret (2001), p. 246
  6. ↑ MacEoin, Dennis (2011). "Azali Babism". Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/azali-babism. 
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 7,18 Saiedi 2008.
  8. ↑ Espito, John L. The Oxford Dictionary of Islam, p. 39. ISBN 0-19-512558-4
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 Smith 2000.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Bausani, A. (1999). "Bāb". Encyclopedia of Islam. Leiden, The Netherlands: Koninklijke Brill NV. 
  11. ↑ Mehrabkhani, R.. Mullá Ḥusayn: Disciple at Dawn. Los Angeles, CA, USA: Kalimat Press, 1987 — 58–73-bet. ISBN 978-0-933770-37-9. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 MacEoin 1988.
  13. ↑ Lawson, Todd „The Authority of the Feminine and Fatima's Place in an Early Work by the Bab“, . The Most Learned of the Shiʻa: The Institution of the MarjaʼTaqlid, 2007 — 94–127-bet. 
  14. ↑ „The Time of the Báb“. BBC. Qaraldi: 2006-yil 2-iyul.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Amanat 1989.
  16. ↑ Amanat, Abbas „Resurgence of Apocalyptic in Modern Islam“, . The Encyclopedia of Apocalypticism, vol. III: Apocalypticism in the Modern Period and the Contemporary Age. Stein, Stephen J.: . New York: Continuum, 2000 — 241–242-bet. ISBN 978-0-8264-1255-3. 
  17. ↑ de Bellaigue, Christopher (2018). The Islamic Enlightenment: The Modern Struggle Between Faith and Reason. London: Vintage. ISBN 978-0-099-57870-3.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Moojan Momen. The Bábí and Baháʼí religions 1844–1944: some contemporary western accounts. G. Ronald [1977], 1981 — xv, xvi, 4, 11, 26–38, 62–5, 83–90, 100–104-bet. ISBN 978-0-85398-102-2. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 MacEoin 1988a.
  20. ↑ National Spiritual Assembly of the Baháʼís of the United States. World order. National Spiritual Assembly of the Baha'is of the United States., 1977. Qaraldi: 2013-yil 20-avgust. 
  21. ↑ "Mahometan Schism", Literary Gazette, 15 Nov. 1845, p. 757, 1st column, below middle
  22. ↑ for example see:
  23. ↑ Cheyne, The Reconciliation of Races and Religions, 29.
  24. ↑ public domain Baynes, T. S., ed (1875–1889). Encyclopædia Britannica (9- nashri). New York: Charles Scribner's Sons. 
  25. ↑ Smith, Peter (Spring–Summer 1984). "Research Note; A note on Babi and Baha'i Numbers in Iran". Iranian Studies 17 (2–03): 295–301. doi:10.1080/00210868408701633. ISSN 0021-0862. 
  26. ↑ „Early mention of Bábís in western newspapers, summer 1850“. Historical documents and Newspaper articles. Baháʼí Library Online (2010-yil 17-sentyabr). Qaraldi: 2013-yil 20-avgust.
  27. ↑ Summary of General News, The Moreton Bay Courier, 4 January 1851, page 1s, 4th column, a bit down from the top
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Peter Smith & Moojan Momen (September 2005). "MARTYRS, BABI". Encyclopedia Iranica. Online Edition. https://iranicaonline.org/articles/martyrs-babi-babi. Qaraldi: 1 May 2020. 
  29. ↑ Shoghi, Effendi. Gott geht vorüber, Hofheim, 2019 — 37–38-bet. ISBN 978-3-87037-634-5. OCLC 1262336126. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Smith, Peter. An introduction to the Baha'i faith. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008 — 13-bet. ISBN 978-0-521-86251-6. OCLC 181072578. 
  31. ↑ The Babi Uprising in Zanjan, John Walbridge published in Iranian Studies, 29:3-4, pages 339-362 1996
  32. ↑ 32,0 32,1 Browne 1911.
  33. ↑ A History of Persia from the Beginning of the Nineteenth Century to the Year 1858 by Robert Grant Watson, pages 347–352, 385–393, 407–410, London: Smith, Elder and Co., 1866
  34. ↑ A History of Persia from the Beginning of the Nineteenth Century to the Year 1858 by Robert Grant Watson, 1866.
  35. ↑ see: * María Luz Incident
  36. ↑ The Origins of Christianity: The apostles, Volume 2 of The Origins of Christianity, by Ernest Renan, Publisher Carleton, 1866,* Under "Some New Books", "vi", The Sun, New York New York, 11 September 1898, p. 22, 5th column near bottom to 6th column top
  37. ↑ Babism, Studies in the evidences of Christianity, 1869, pp. 129 – 140
  38. ↑ Dean-Deibert, Margaret (1978). "Early Journalistic Reactions to the Baháʼí Faith: 1845–1912". World Order (Summer 1978): 17–27. 
  39. ↑ Moojan Momen. „The Attempted Assassination of Nasir al Din Shah in 1852: Millennialism and Violence“. Baháʼí Library Online (2004-yil 23-mart).
  40. ↑ Momen, Moojan (August 2008). "Millennialism and Violence: The Attempted Assassination of Nasir al-Din Shah of Iran by the Babis in 1852". Nova Religio: The Journal of Alternative and Emergent Religions 12 (1): 57–82. doi:10.1525/nr.2008.12.1.57. 
  41. ↑ "POLAK, Jakob Eduard". Encyclopædia Iranica. Online. 15 December 2009. http://www.iranicaonline.org/articles/polak-jakob-eduard. Qaraldi: 2010-07-07. 
  42. ↑ „Martyrdom of Tahirih (Dr Jakob Eduard Polak)“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan.
  43. ↑ Polak, Jakob Eduard. Persien (de). F.A. Brockhaus, 1865 — 350-bet. 
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Hutter 2005b.
  45. ↑ Persian Heretics and Executioners under "English Extracts", New Zealand Spectator and Cook's Strait Guardian, 26 March 1853, Page 3, (near the middle)
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 Browne, Edward G. „Bábism“, . Religious Systems of the World: A Contribution to the Study of Comparative Religion. London: Swann Sonnenschein [1889], 1890 — 333–353-bet. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 47,5 Amanat, Abbas (2000). Stephen J. Stein. ed. "The Resurgence of Apocalyptic in Modern Islam". The Encyclopedia of Apocalypticism III: 230–254. http://bahai-library.com/amanat_resurgence_apocalyptic_islam. 
  48. ↑ Lawson, Todd „The Bab's Epistle on the Spiritual Journey towards God“, . The Baha'i Faith and the World Religions: Papers presented at the Irfan Colloquia, 2005 — 231–247-bet. 
  49. ↑ Warburg 2006.
  50. ↑ Farah, Caesar E.. Islam: Beliefs and Observances. Woodbury, NY: Barron's Educational Series, 1970. 
  51. ↑ Smith, Peter. A Concise Encyclopedia of the Bahá'í Faith (en). Oneworld Publications, 2013-10-01 — 180-bet. ISBN 978-1-78074-480-3. 
  52. ↑ Amanat, Abbas. Iran : a modern history, New Haven, CT, 2017 — 246-bet. ISBN 978-0-300-11254-2. OCLC 971223468. 
  53. ↑ Hutter 2005.
  54. ↑ Walbridge, John „Chap. 3“, . Essays and Notes on Bábí and Baháʼí History. East Lansing, Michigan: H-Bahai Digital Library, 2002. 
  55. ↑ Saiedi. „The Bab and Modernity“.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Eschraghi, Armin. Undermining the Foundations of Orthodoxy: Some Notes on the Báb's Sharia (Sacred Law) — 232-bet. Qaraldi: 2021-yil 15-aprel. 
  57. ↑ Moojan Momen (December 4, 2012) [February 11, 2011]. "Women; In the works of the Bab and in the Babi movement". Encyclopædia Iranica (Iranicaonline.org). https://iranicaonline.org/articles/women-babi. Qaraldi: Mar 31, 2021. 
  58. ↑ Keddie, Nikki (2008). "Modern Iran: Roots and Results of Revolution". International Journal of Environmental Studies 65 (4): 621–626. doi:10.1080/00207230802281307. 
  59. ↑ The Báb. The Arabic Bayan [Translated by A.L.M. Nicolas and published in French in 1905], 1980 — 81-bet. 
  60. ↑ „Gate of the Heart: Understanding the Writings of the Báb, by Nader Saiedi“.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 MacEoin. „Deconstructing and Reconstructing the Shari'a: the Bábí and Baháʼí Solutions to the Problem of Immutability“. Baháʼí Library Online (1997). Qaraldi: 2006-yil 11-iyul.
  62. ↑ Saiedi, Nader (2021-11-26), „The Writings and Teachings of the Báb“, The World of the Bahá'í Faith (inglizcha) (1-nashr), London: Routledge, 36-bet, doi:10.4324/9780429027772-5, ISBN 978-0-429-02777-2, S2CID 244695650, qaraldi: 2023-01-27
  63. ↑ 63,0 63,1 MARTIN, DOUGLAS. "The Mission of the Báb."
  64. ↑ 64,0 64,1 AFNAN, ELHAM. "A Twofold Mission." (2019) pp 3
  65. ↑ Jack McLean. „Review of: Gate of the Heart: Understanding the Writings of the Báb“. Bahai-Library.com (2009). Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  66. ↑ Lawson, Todd „The Dangers of Reading: Inlibration, Communion and Transference in the Qur'an Commentary of the Bab“, . Scripture and Revelation — 198-bet. 
  67. ↑ Behmardi, Vahid; McCants, William. "A Stylistic Analysis of the Báb's Writings". Online Journal of Baha'i Studies: 118, 132–134. https://bahai-library.com/behmardi_mccants_stylistic_analysis. Qaraldi: 2 April 2021. Bobiylik]]
  68. ↑ Walbridge, John. The Báb's Panj Sha'n (Five Modes) in A Most Noble Pattern: Collected Essays on the Writings of the Báb, 'Alí Muhammad Shirazi (1819–1850). 
  69. ↑ Todd Lawson „Joycean Modernism in a Nineteenth-Century Qurʼan Commentary?: A Comparison of the Bab's Qayyūm al asmāʼ with Joyce's Ulysses“, . Erin and Iran: Cultural Encounters between the Irish and the Iranians H. E. Chehabi: . Boston & Washington DC: Ilex Foundation & Center for Hellenic Studies Trustees of Harvard University, 2015 — 79–118-bet. 
  70. ↑ Walbridge, John. The Báb's Panj Sha'n (Five Modes) in A Most Noble Pattern: Collected Essays on the Writings of the Báb, 'Alí Muhammad Shirazi (1819–1850). 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 MacEoin 1992.
  72. ↑ On letters as a medium of the composition of the New Testament, see Norman Perrin. The New Testament: An Introduction, Proclamation and Parenesis, Myth and History. New York: Harcourt Brace Jovanovitch, 1974 — 96–97-bet. 
  73. ↑ Unpublished letter from the Universal House of Justice. „Numbers and Classifications of Sacred Writings Texts“. Qaraldi: 2006-yil 16-dekabr.
  74. ↑ Momen, Moojan. Quddus: Holy people of the world: a cross-cultural encyclopedia. Bloomsbury Academic, 2004 — 710-bet. ISBN 9781576073551. 

  

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bobiylik&oldid=5231318" dan olindi