Buyuk Britaniya iqtisodiyoti

Buyuk Britaniya iqtisodiyoti

Londonning markaziy biznes tumanining bir qismi bo'lgan Canary Wharfning Greenwichdan ko'rinishi, bu hudud dunyoning yirik moliyaviy markazlaridan biri hisoblanadi.
Valyutasi	Funt sterling (GBP, £)
Moliyaviy yil	1 Apreldan 31 Martgacha
Savdo tashkilotlari	JST, G-20, G7, CPTPP va OECD
Mamlakat guruhi	Rivojlangan mamlakat Yuqori daromadli iqtisodiyot Ijtimoiy davlat
Statistikalar
Aholi	67,596,281
YaIM	$3.495 trillion (Yalpi Ichki Mahsulot; 2024f) $4.029 trillion (XQP; 2024p)
YaIM darajasi	6-oʻrin (nominal; 2023) 9-oʻrin (PPP; 2023)
YaIM oʻsishi	4.3% (2022) 0.1% (2023p) 0.5% (2024p) 1.5% (2025p)
Jon boshiga YaIM	$51,075 (nominal; 2024p) $58,880 (XQP; 2024p)
Aholi jon boshiga YaIM darajasi	21-oʻrin (nominal; 2024) 27-oʻrin (PPP; 2024)
Inflyatsiya (INI)	▲ 2.2% (Iyun 2024)
	▼ 5.0% (Avg 2024)
Qashshoqlik chegarasidan past aholi	▲ 21% (2023)
Gini koeffitsiyenti	▼ 35.4 oʻrtacha (2021)
Inson taraqqiyoti indeksi	0.940 juda yuqori HDI (2022) (15-oʻrin) 0.865 juda yuqori IHDI (2022) (12-oʻrin)
Korrupsiyani idrok etish indeksi	100dan 71 ball (2023) (20-oʻrin)
Ishchi kuchi	32,997,000 / 74.5% bandlik darajsi (Yan–Mar 2024)
Ishchi kuchi kasb boʻyicha	Roʻyxat 26.8% Professional 15.0% Yordamchi mutaxassis 10.7% Menejerlar, direktorlar va yuqori lavozimdagi rasmiylar 9.6% Ma'muriy va kotiblik 9.2% Oddiy kasblar 8.8% Malakali hunarmandchilik 8.0% Parvarishlash, dam olish va boshqa xizmatlar 6.3% Savdo va mijozlarga xizmat ko'rsatish 5.4% Jarayon zavodi va mashina operatsiyalari (Jan–Dek 2023)
Ishsizlik	1,486,000 / 4.3% (Jan–Mar 2024)
Oʻrtacha yalpi ish haqi	£681.70 haftasiga (2023)
Asosiy ishlab chiqarish	Roʻyxat Mashina asboblari elektr quvvat uskunalari avtomatlashtirish uskunalari temir yo‘l uskunalari kemasozlik samolyot motorli transport vositalari va qismlari elektronika va aloqa uskunalari metallar kimyoviy moddalar ko‘mir neft qog'oz va qog'oz mahsulotlari oziq-ovqat sanoati to‘qimachilik kiyim-kechak boshqa iste'mol mollari.
Tashqi aloqalar
Eksport	£864.5 billion (2023) (5th)
Eksport tovarlari	Roʻyxat £36.5 mlrd Avtomobillar £34.4 mlrd Quvvat generatorlari £26.1 mlrd Tibbiy va farmatsevtika mahsulotlari £20.6 mlrd Xom neft £19.8 mlrd Belgilanmagan tovarlar £13.2 mlrd Tozalangan neft £11.8 mlrd Samolyotlar £11.7 mlrd Ilmiy asboblar £11.3 mlrd Ichimliklar va tamaki £11.1 mlrd Rangli metallar £394.8 mlrd Jami (2023)
Asosiy eksport hamkorlari	Roʻyxat £191.5 mlrd (22.1%) Amerika Qo'shma Shtatlari £60.8 mlrd (7.0%) Germaniya £57.4 mlrd (6.6%) Irlandiya £53.6 mlrd (6.2%) Niderlandiya £45.0 mlrd (5.2%) Fransiya £31.5 mlrd (3.6%) Xitoy £31.2 mlrd (3.6%) Shveysariya £25.9 mlrd (3.0%) Belgiya £19.9 mlrd (2.3%) Ispaniya £18.5 mlrd (2.1%) Italiya £16.5 mlrd (1.9%) Kanada £15.8 mlrd (1.8%) Hindiston £15.7 mlrd (1.8%) Gongkong £14.9 mlrd (1.7%) Singapur £14.6 mlrd (1.7%) Avstraliya £14.3 mlrd (1.7%) Birlashgan Arab Amirliklari £13.8 mlrd (1.6%) Yaponiya £13.1 mlrd (1.5%) Saudiya Arabistoni £12.1 mlrd (1.4%) Lyuksemburg £11.3 mlrd (1.3%) Shvetsiya (2023)
Import	▼ £897.9 billion (2023) (6th)
Import tovarlari	Roʻyxat £40.2 mlrd Avtomobillar £28.2 mlrd Tozalangan neft £26.6 mlrd Xom neft £26.4 mlrd Quvvat generatorlari £25.4 mlrd Tibbiy va farmatsevtika mahsulotlari £21.2 mlrd Gaz £21.2 mlrd Turli xil elektr tovarlari £16.9 mlrd Telekommunikatsiya va ovoz uskunalari £15.7 mlrd Kiyim-kechak £14.3 mlrd Boshqa iste'mol mahsulotlari £581.5bn Total (2023)
Asosiy import hamkorlari	Roʻyxat £119.4 mlrd (13.3%) Amerika Qo'shma Shtatlari £89.2 mlrd (9.9%) Germaniya £65.1 mlrd (7.2%) Niderlandiya £60.2 mlrd (6.7%) Fransiya £58.8 mlrd (6.5%) Xitoy £44.2 mlrd (4.9%) Ispaniya £32.4 mlrd (3.6%) Italiya £32.0 mlrd (3.6%) Irlandiya £31.9 mlrd (3.6%) Belgiya £30.2 mlrd (3.4%) Norvegiya £23.2 mlrd (2.6%) Hindiston £20.5 mlrd (2.3%) Polsha £19.6 mlrd (2.2%) Shveysariya £16.0 mlrd (1.8%) Turkiya £14.5 mlrd (1.6%) Shvetsiya £13.7 mlrd (1.5%) Yaponiya £9.8 mlrd (1.1%) Birlashgan Arab Amirliklari £9.8 mlrd (1.1%) Gongkong £9.8 mlrd (1.1%) Kanada £8.9 mlrd (1.0%) Daniya (2023)
XYI hajmi	Inward: £2.002 trillion Outward: £1.769 trillion (2021)
Joriy hisob	£−78.3 billion (2022)
Yalpi tashqi qarz	£7.572 trillion (2023) (2nd)
	£−244.4 billion (2022)
Davlat moliyasi
Davlat qarzi	£2.690 trillion / YaIMning 98% (2023/24)
Byudjet balansi	£−121 billion / YaIMning 4.4% (2023/24)
Daromadlar	£1.095 trillion (2023/24)

Buyuk Britaniya iqtisodiyoti yuqori darajada rivojlangan ijtimoiy bozor iqtisodiyodir . U nominal yalpi ichki mahsulot (YaIM) boʻyicha dunyoda oltinchi, xarid qobiliyati pariteti (XQP) boʻyicha toʻqqizinchi va jon boshiga toʻgʻri keladigan nominal YaIM 21-oʻrinda turadi, mamlakat iqtisodiyoti dunyo nominal YaIMining 3,1 foizini tashkil qiladi. Buyuk Britaniya dunyo xarid qobiliyati pariteti (XQP) boʻyicha YaIMining 2,3 foizini tashkil qiladi.

Buyuk Britaniya dunyodagi eng globallashgan iqtisodiyotlardan biriga ega va Angliya, Shotlandiya, Uels va Shimoliy Irlandiyadan iborat. 2022-yilda Buyuk Britaniya dunyodagi beshinchi eng yirik eksportchi va toʻrtinchi yirik importchi boʻldi. Bundan tashqari, u toʻrtinchi yirik xorijiy toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar eksportchisi va oʻn beshinchi yirik xorijiy toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar importchisidir. 2022-yilda Buyuk Britaniyaning Yevropa Ittifoqi bilan savdosi mamlakat eksportining 42 foizini va importining 48 foizini tashkil etdi. Buyuk Britaniyada yuqori samarali va kuchli ijtimoiy himoya tizimi mavjud boʻlib, u YaIMning taxminan 24,5 foizini tashkil qiladi.

Xizmatlar sektori iqtisodiyotning 82 foizini tashkil etadi; moliyaviy xizmatlar sohasi ayniqsa muhim ahamiyatga ega boʻlib, London dunyodagi ikkinchi yirik moliyaviy markaz hisoblanadi. Edinburg 2021-yilda moliyaviy xizmatlar sohasi boʻyicha dunyoda 17-oʻrinda, Yevropada 6-oʻrinda turgan. Buyuk Britaniyaning texnologiya sohasi 1 trillion AQSh dollarga baholangan boʻlib, AQSh va Xitoydan keyin uchinchi oʻrinda turadi. Buyuk Britaniyada aviatsiya sanoati ikkinchi yirik aviatsiya sanoati hisoblanadi. Farmatsevtika sanoati boʻyicha dunyoda oʻninchi oʻrinda turib, iqtisodiyotda muhim rol oʻynaydi. Dunyodagi eng yirik 500 kompaniyaning 18 tasining bosh qarorgohi Buyuk Britaniyada joylashgan. Iqtisodiyot Shimoliy dengizdagi neft va gaz ishlab chiqarish sababli yanada mustahkamlangan. Uning zaxiralari 2021-yilda 2,5 milliard barrel deb baholangan. Ammo 2005-yildan beri Buyuk Britaniya neftni sof importchisi hisoblanadi. Mamlakat ichida farovonlik darajasida sezilarli hududiy tafovutlar mavjud boʻlib, janubi-sharqiy Angliya va shimoliy-sharqiy Shotlandiya aholi jon boshiga eng boy hududlardir. London Yevropada jon boshiga YIM boʻyicha eng boy shahardir. 2021-yilda Buyuk Britaniya tadqiqot va rivojlanishga YaIMning taxminan 2,9 foizini sarflagan.

XVIII asrda Britaniya sanoatlashgan birinchi davlat boʻlgan . XIX asr davomida oʻzining kengayib borayotgan mustamlaka imperiyasi va texnologik ustunligi orqali Britaniya global iqtisodiyotda yetakchi rol oʻynagan. Mamlakat iqtisodiyoti 1870-yilda dunyo YaIMining 9,1 foizini tashkil etgan. Ikkinchi sanoat inqilobi AQSh va Germaniya imperiyasida ham tez sur’atlar bilan davom etdi; bu Buyuk Britaniyaga XX asrga kelib oʻsib borayotgan iqtisodiy qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlaridagi harbiy harakatlar narxi Buyuk Britaniyaning global iqtisodiyotdagi pozitsiyasini yanada zaiflashtirdi. Global hukmronlikdagi nisbiy pasayishiga qaramay, XXI asrda Buyuk Britaniya dunyo boʻylab sezilarli qudrat va taʼsir koʻrsatish qobiliyatini saqlab qolmoqda.

Hukumat ishtiroki asosan His Majesty’s Treasury, Gʻaznachilik kansleri va Biznes va savdo departamenti tomonidan amalga oshiriladi. 1979-yildan beri iqtisodiyotni boshqarish asosan bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan yondashuvga rioya qilmoqda. Angliya banki Buyuk Britaniyaning markaziy banki hisoblanadi va 1997-yildan beri uning Pul-kredit siyosati qoʻmitasi foiz stavkalarini belgilash, miqdoriy yengillik va kelajak uchun koʻrsatmalar uchun mas’uldir.

Tarixi

1945-yildan 1979-yilgacha

Ikkinchi Jahon urushida Britaniya milliy boyligining sof yoʻqotishlari 1938-yildagi narxlarda urushdan oldingi boylikning (£24,68 milliard) 18,6 foizini (£4,595 milliard) tashkil etdi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin yangi Leyboristlar hukumati Angliya bankini, fuqaro aviatsiyasini, telefon tarmoqlarini, temir yoʻllarni, gaz, elektr energiyasi va koʻmir, temir va poʻlat sanoatini toʻliq milliylashtirdi, bu 2,3 million ishchiga taʼsir qildi. Urushdan keyin Buyuk Britaniya katta iqtisodiy inqirozlarsiz uzoq davrga erishdi; 1950-1960 yillarda farovonlikning tez oʻsishi kuzatildi, ishsizlik darajasi past boʻlib, 1970-yillarning boshigacha 3,5 foizdan oshmadi. 1960-1973 yillarda yillik oʻsish sur’ati oʻrtacha 2,9 foizni tashkil etdi, garchi bu koʻrsatkich baʼzi boshqa Yevropa davlatlariga, masalan, Fransiya, Gʻarbiy Germaniya va Italiyaga nisbatan pastroq edi.

Deindustrializatsiya konchilik, ogʻir sanoat va ishlab chiqarish sohalaridagi korxonalar yopilishiga olib keldi. Bu yuqori maoshli ishchi sinf ishlarining yoʻqotilishiga olib keldi. Buyuk Britaniyaning sanoat inqilobi davrida ishlab chiqarish ulushi 1830-yilda 9,5 foizdan 1870-yillarda 22,9 foizgacha koʻtarildi. Bu koʻrsatkich 1913-yilda 13,6 foizga, 1938-yilda 10,7 foizga va 1973-yilda 4,9 foizga tushdi. Chetdan kelayotgan raqobat, innovatsiyalar yetishmasligi, kasaba uyushmalari, farovonlik davlati, Britaniya imperiyasining yoʻqolishi va madaniy munosabatlar bularning barchasi tushuntirish sifatida keltirilgan. 1970-yillarda energiya inqirozi, yuqori inflatsiya va Osiyodan arzon ishlab chiqarilgan tovarlarning kutilmagan darajada koʻpayishi fonida bu vaziyat inqirozga uchradi.

1973-yilgi neft inqirozi davrida (neft narxlari toʻrt baravar koʻtarildi), 1973–74 yillardagi fond bozorining qulashida va 1973–75 yillardagi ikkinchi darajali bank inqirozida Britaniya iqtisodiyoti 1973–75 yillardagi inqirozga tushib qoldi. Edward Heath hukumati 1964–1970 yillarda hokimiyatni qoʻlga kiritgan Harold Wilson yetakchiligidagi Leyboristlar partiyasi tomonidan agʻdarildi. 1974-yil 28-fevralda umumiy saylov muvozanatsiz parlament bilan yakunlangandan soʻng, Wilson 1974-yil mart oyida koʻpchilik hukumat shakllantirdi. Wilson shu yilning oktyabrida oʻtkazilgan ikkinchi saylovda uch ovozli koʻpchilikni qoʻlga kiritdi. 1970-yillarda Buyuk Britaniya boshqa koʻplab Yevropa davlatlariga nisbatan pastroq oʻsish qayd etdi; inqirozdan keyin ham iqtisodiyotni ishsizlikning oʻsishi va ikki xonali inflatsiya qamrab oldi. Inflatsiya 20 foizdan oshib ketdi va 1973-yildan keyin kamdan-kam hollarda 10 foizdan pastga tushdi.

1976-yilda Buyuk Britaniya Xalqaro valyuta jamgʻarmasidan 2,3 milliard funt sterling miqdorida kredit olishga majbur boʻldi. Oʻsha paytdagi Gʻaznachilik kansleri Denis Healey kredit olish uchun davlat xarajatlarini qisqartirish va boshqa iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishi talab qilindi va bir muncha vaqt Britaniya iqtisodiyoti yaxshilandi. 1979-yilning boshida 4,3 foiz oʻsish kuzatildi. Katta Shimoliy dengiz neft zaxiralari kashf etilganidan soʻng, 1970-yillarning oxiriga kelib Buyuk Britaniya neftni sof eksport qiluvchi davlatga aylandi, bu esa funtning sezilarli darajada qimmatlashishiga olib keldi va umuman eksportni qimmatlashtirdi va importni arzonlashtirdi. 1979-1980-yillarda neft narxlari ikki baravar koʻtarildi, bu esa ishlab chiqarish rentabelligini yanada kamaytirdi. Winter of Discontent dan keyin, Buyuk Britaniyada koʻplab davlat sektori ish tashlashlari sodir boʻlganida, Jeyms Kallagan hukumati 1979-yil mart oyida ishonchsizlik ovozini yoʻqotdi. Bu 1979-yil 3-mayda umumiy saylovni oʻtkazdi, natijada Margaret Tetcherning Konservativ partiyasi yangi hukumat tuzdi.

1979-yildan 1997-yilgacha

Ushbu saylov bilan yangi neo-liberal iqtisodiy davr boshlandi. 1980-yillarda davlatga qarashli koʻplab sanoat tarmoqlari va kommunal xizmatlar xususiylashtirildi, soliqlar kamaytirildi, kasaba uyushmalari islohoti oʻtkazildi va bozorlar erkinlashtirildi. YaIM dastlab 5,9 foizga qisqardi, lekin oʻsish qayta tiklandi va 1988-yilda yillik eng yuqori 5 foizga yetdi. Bu Yevropadagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biri edi.

Tetcherning iqtisodiyotni modernizatsiya qilish jarayoni muammosiz oʻtmagan. 1980-yilda 21,9 foizga koʻtarilgan inflatsiyaga qarshi kurashi ishsizlikning 1979-yildagi 5,3 foizdan 1982-yil boshiga kelib 10,4 foizdan oshib ketishi va 1984-yilda 11,9 foizga yetishiga olib keldi. Bu Buyuk Britaniyada Buyuk depressiyadan beri kuzatilmagan daraja edi. Ishsizlikning oʻsishi 1980-yillarning boshlaridagi global inqiroz bilan qoʻshilib ketdi. Shundan soʻng Buyuk Britaniyaning YaIMi 1983-yilgacha inqirozdan oldingi darajaga qaytmadi. Shunga qaramay, Tetcher 1983-yil iyun oyida koʻpchilik ovoz bilan qayta saylandi. Inflatsiya 3,7 foizga tushgan boʻlsa-da, foiz stavkalari nisbatan yuqori boʻlib qolaverdi va 9,56 foizni tashkil etdi. Ishsizlikning oʻsishi hukumatning iqtisodiy siyosati natijasida yuzaga keldi. Iqtisodiy siyosat asosan eskirgan zavodlar va koʻmir konlarining yopilishiga olib keldi. Angliya va Uelsda ishlab chiqarish sektoridagi ish oʻrinlari 1961-yildagi 38 foizdan 1981-yildagi 22 foizga tushdi. Bu tendensiya 1980-yillarning aksariyat qismida davom etdi. Yangi sanoat tarmoqlari va xizmatlar sektori sezilarli oʻsishni qayd etdi. Ishlab chiqarish sohasidagi ish joylari ham samaradorlik oshgani sababli qisqartirildi va sektorda kamroq odam ishlay boshladi. 1987-yil iyun oyida Tetcherning ketma-ket uchinchi saylovida ishsizlik 3 milliondan pastga tushdi. 1989-yil oxiriga kelib esa 1,6 milliongacha kamaydi.

Buyuk Britaniya iqtisodiyoti 1990-yillar oxirida yana bir global inqirozga duch keldi. Iqtisodiyotning hajmi eng yuqori choʻqqisidan 6 foizga qisqardi, va ishsizlik 1990-yil bahorida taxminan 6,9 foizdan 1993-yil oxiriga kelib qariyb 10,7 foizgacha oshdi. Biroq, inflatsiya 1990-yilda 10,9 foizdan uch yil oʻtib 1,3 foizgacha tushdi. Keyingi yillardagi iqtisodiy tiklanish nihoyatda kuchli boʻldi va 1980-yillarning boshidagi inqirozdan keyingi davrdan farqli oʻlaroq, tiklanish ishsizlikning tez va sezilarli darajada pasayishi bilan kechdi. 1997-yilga kelib ishsizlik 7,2 foizga tushdi. Ammo iqtisodiy oʻsish bilan Konservativ hukumatning ommaviyligini oshirmagan. 1992-yilda hukumat Jon Meyjor boshchiligida ketma-ket toʻrtinchi marta saylovda gʻalaba qozondi. Biroq qisqa vaqt oʻtgach, qora chorshanba voqeasi yuz berdi, bu esa Konservativ hukumatning iqtisodiy siyosatdagi obroʻsiga putur yetkazdi. Shundan keyin Leyboristlar partiyasi John Smithning kutilmagan oʻlimidan soʻng 1994-yil iyul oyida Tony Blairning partiya yetakchisi etib saylanishidan keyingi jamoatchilik soʻrovnomalarida yetakchilikni qoʻlga kiritdi.

Ikki inqirozga qaramay, 1980-yildan 1997-yilgacha real hisobda ish haqi har yili taxminan 2 foizga oʻsib bordi va bu trend 2008-yilgacha davom etdi.

1997-yildan 2009-yilgacha

1997-yilning may oyida Tony Blair boshchiligidagi Leyboristlar partiyasi Konservativ hukumatining 18 yillik hokimyatiga chek qoʻydi va umumiy saylovda gʻalaba qozondi. Leyboristlar hukumati past inflatsiya, ishsizlikning pasayishi va joriy hisobda ortiqcha mablagʻga ega boʻlgan kuchli iqtisodni meros qilib oldi. Blerning „Yangi Leyboristlar“ dasturida, asosan, neo-liberal iqtisodiy siyosatni davom ettirish, lekin shu bilan birga kuchli ijtimoiy taʼminot qoʻllab-quvvatlash bilan ajralib turdi. Britaniyada bu siyosiy yechim sotsialistik va kapitalistik siyosatlarning kombinatsiyasi sifatida qaralib, „Uchinchi Yoʻl“ deb nomlanadi. Saylovdan toʻrt kun oʻtib, yangi gʻaznachilik kansleri Gordon Brown Angliya Bankiga monetar siyosatni boshqarish erkinligini berdi. Bu vaqtga qadar bu vazifa hukumat tomonidan boshqarilardi.

Blairning 2008-yilning ikkinchi choragigacha hokimiyatdagi 10 yili davomida ketma-ket 40 choraklik iqtisodiy oʻsish kuzatildi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) oʻsishi 1990-yillarning boshida qisqa muddatli 4% ga yetgan boʻlsa-da, keyinchalik asta-sekin pasayib bordi va oldingi oʻn yilliklarga nisbatan sust boʻldi. 1992-2007-yillar oraligʻida oʻsish sur’ati oʻrtacha 2,68% ni tashkil etdi, bunda moliyaviy sektor avvalgiga qaraganda katta oʻrin egalladi. Bu davrda Buyuk Britaniya Yevropa va rivojlangan davlatlari orasida eng kuchli YaIM oʻsish sur’ati bilan ajralib turdi. Shu bilan birga, 1994-yilda uy xoʻjaliklarining qarzi 420 milliard funt sterlingdan 2004-yildagi 1 trillion funt sterlingga va 2008-yildagi 1,46 trillion funt sterlingga yetdi. Bu esa Buyuk Britaniyaning butun YaIMidan koʻproqni tashkil etadi.

Buyuk Britaniya 2007-2008-yillardagi moliyaviy inqiroz natijasida uzoq davom etgan oʻsish davri 2008-yilning ikkinchi choragida yakunlandi. Buyuk Britaniya ushbu inqirozga ancha zaif chiqdi. Chunki iqtisodiyotning moliyaviy sektori har qanday yirik iqtisodiyotga qaraganda eng koʻp qarzga botgan edi. 2008-yil fevral oyida milliylashtirilgan Northern Rock bankining qulashidan keyin, boshqa banklar ham qisman milliylashtirildi. Dunyodagi eng katta kapitalizatsiyaga ega boʻlgan beshinchi yirik bank Royal Bank of Scotland Group 2008-yil oktyabr oyida amalda milliylashtirildi. 2009-yil oʻrtalariga kelib, XMT xazinasida RBSning 70,33% nazorat ulushi va Lloyds Banking Groupning 43% ulush mavjud edi. Buyuk inqiroz deb nom olgan bu davrda ishsizlik 2008-yil yanvar oyidagi 1,6 milliondan 2009-yil oktabr oyidagi qariyb 2,5 milliongacha oshdi.

2008-yilning avgust oyida Xalqaro Valyuta Jamgʻarmasi (XVJ) mamlakatning iqtisodiy koʻrsatkichlari yomonlashgani haqida ogohlantirdi. Bunga moliyaviy qiyinchiliklar va tovar narxlarining oʻsishi sabab boʻldi. Har ikki oʻzgarish ham Buyuk Britaniyaga koʻplab rivojlangan mamlakatlarga qaraganda koʻproq zarar yetkazdi. Chunki mamlakat moliyaviy xizmatlar eksportidan daromad olayotgan boʻlsa-da, tovarlar va mahsulotlar, shu jumladan oziq-ovqat boʻyicha defitsitga uchragan edi. 2007-yilda Buyuk Britaniya dunyodagi uchinchi eng katta joriy hisob defitsitiga ega davlat boʻlgan. Yuqori defitsit asosan ishlab chiqarilgan tovarlar tufayli kelib chiqqan edi. 2008-yil may oyida XVJ Buyuk Britaniya hukumatiga tashqi balansni qoʻllab-quvvatlash uchun fiskal siyosatni kengaytirishni tavsiya qildi. Buyuk Britaniyaning soatlik ishlab chiqarish darajasi „eski“ Yevropa Ittifoqi-15 davlatlarining oʻrtacha koʻrsatkichlariga teng edi.

2009-yildan 2020-yilgacha

2009-yil mart oyida Angliya banki (BoE) foiz stavkalarini tarixiy minimum 0,5% ga tushirdi va iqtisodiyotni mustahkamlash hamda kreditlashni oshirish maqsadida miqdoriy yengillashtirish (QE) jarayonini boshladi. Buyuk Britaniya 2009-yilning toʻrtinchi choragida Buyuk inqirozdan chiqdi, ketma-ket olti chorak davomida salbiy oʻsish kuzatilib, iqtisodiyot choʻqqisidan 6,03% ga qisqard. Bu uni tarixdagi eng uzoq davom etgan inqiroz va Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng chuqur iqtisodiy tanazzulga aylantirdi . Inqiroz davrida Leyboristlar partiyasini qoʻllab-quvvatlash keskin pasayib ketdi va 2010-yildagi umumiy saylovda Konservatorlar va Liberal demokratlar tomonidan koalitsion hukumat tuzildi.

2011-yilda Buyuk Britaniyada uy xoʻjaliklari, moliyaviy va biznes qarzlari YaIMning 420% ini tashkil etdi. Dunyoning eng katta qarzdor mamlakati sifatida, inqirozdan keyin xarajatlar va investitsiyalar orqaga tortilib, iqtisodiy sustlashuv yuzaga keldi. Shunga qaramay, hukumat qarzi YaIMning 52% dan 76% gacha oʻsishi 1930-yillardagi kabi chuqur tanazzuldan qochishga yordam bergani tan olindi. Umumiy saylovdan uch yil oʻtib, davlat byujeti taqchilligini qisqartirishga qaratilgan hukumat choralari natijasida davlat sektorida katta miqdorda ish joylari qisqartirildi. Ammo xususiy sektorda ish oʻrinlari oʻsishi kuzatildi.

Buyuk inqirozdan keyingi 10 yil oʻta noaniqliklar bilan ajralib turdi. 2015-yilda ish bilan bandlik rekord darajada edi. YaIM oʻsishi G7 va Yevropa mamlakatlari orasida eng yuqorisi boʻldi. Ammo ishchi kuchi unumdorligi 1820-yillardan beri eng yomon holatda boʻlib, har qanday oʻsish ishlash soatlarining qisqarishi bilan bogʻliq edi. Ish vaqti boʻyicha ishlab chiqarish boshqa G7 davlatlariga nisbatan 18% past boʻldi. Real ish haqining oʻsishi 1860-yillardan beri eng yomon koʻrsatkichga ega boʻlib, Angliya banki boshqaruvchisi uni yoʻqotilgan oʻn yillik deb atadi. 2016-yilgacha boʻlgan sakkiz yil ichida ish haqi real jihatdan 10% ga kamaydi, bu davrda esa OECD boʻyicha oʻrtacha 6,7% oʻsish kuzatildi. 2015-yil davomida, joriy hisobdagi taqchillik 5,2% (96,2 milliard funt sterling) ga yetdi, bu rivojlangan davlatlar orasida eng yuqori koʻrsatkich edi. 2015-yilning toʻrtinchi choragida bu koʻrsatkich 7% dan oshdi, bu tinchlik davrida 1772-yildan beri kuzatilmagan daraja edi. Buyuk Britaniya oʻz toʻlov balansidagi kamomadni toʻldirish uchun xorijiy investorlarga tayanishga majbur boʻldi. Uylar arzonlashdi, bu muammo QE tufayli yanada kuchaydi, aks holda uy narxlari 22% ga pasayishi mumkin edi.

2016-yilda xavfli uy xoʻjaliklari qarzining oʻsishi iqtisodiy tiklanishning barqarorligi haqida savollarni tugʻdirdi. Garchi ikki yil oldinroq tiklanishning „muvozanatli va barqaror emas“ deb aytgan boʻlsa ham BoE hech qanday xavotir yoʻqligini taʼkidladi. Buyuk Britaniyaning 2016-yilda Yevropa Ittifoqidan chiqish toʻgʻrisidagi qaroridan soʻng, BoE foiz stavkalarini 0,25% ga, yangi tarixiy minimum tushirdi va bu atigi bir yil davom etdi. Shuningdek, 2008-yilgi Buyuk inqirozdan beri QE miqdorini 435 milliard funt sterlingga oshirdi. 2018-yilning toʻrtinchi choragiga kelib, Buyuk Britaniyadagi sof qarz olishi OECD boʻyicha YaIMning 5% ga yetib, eng yuqori darajaga chiqdi. Uy xoʻjaliklari ketma-ket toʻqqiz chorak davomida misli koʻrilmagan defitsitga tushib qoldi. Buyuk inqirozdan beri mamlakat oʻzining xorijiy investitsiyalaridan foyda koʻrmayotgan edi.

2020-yildan hozirgi kungacha

2020-yil mart oyida, COVID-19 pandemiyasiga javoban, Buyuk Britaniya zarur boʻlmagan biznes va sayohatlarga vaqtinchalik taqiq qoʻydi. BoE foiz stavkasini 0,1% ga tushirdi. Iqtisodiy oʻsish inqirozdan oldin zaif edi. 2019-yilning toʻrtinchi choragida nol oʻsish kuzatilgan. May oyiga kelib, Britaniya ishchi kuchining 23% i vaqtincha ishdan boʻshatildi. Bundan zarar koʻrgan ishchilarga yordam berish maqsadida davlat dasturlari ishga tushirildi. 2020-yilning birinchi yarmida YaIM 22,6% ga qisqardi, bu Buyuk Britaniya tarixidagi eng chuqur inqiroz boʻldi. Bu vaqtda G7 yoki Yevropa mamlakatlarining hech biri bundan yomon holatga tushmagan. 2020-yil davomida BoE 450 milliard funt sterlinglik davlat obligatsiyalarini sotib oldi. Bu Buyuk inqirozdan beri birinchi marta QE miqdorini 895 milliard funt sterlingga yetkazdi. Umuman olganda, YaIM 2020-yilda 9,9% ga qisqardi, bu 1709-yilda iqtisodiyotni izdan chiqargan Buyuk sovuqdan beri eng yomon koʻrstakichdir.

2021-yilda isteʼmol narxlari inflatsiyasi (CPI) energiya va transport xarajatlarining oshishi sababli keskin oʻsishni boshladi. Yillik inflatsiya 11% ga yaqinlashgani sababli, BoE 2022-yilning dastlabki toʻqqiz oyi davomida bazaviy stavkani 2,25% ga asta-sekin oshirdi. Buyuk Britaniya bu holatda yolgʻiz emas edi. Pandemiya va Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi natijasida global inflatsiya 40 yillik maksimumga chiqdi. Ammo mamlakatda elektr energiyasi narxlari yuqori boʻlib, gaz narxi boʻyicha mamlakat Yevropada eng yuqori oʻrinda turadi. 2022-yil fevral oyida BoE miqdoriy qattiqlashuvni (QE ning teskari jarayoni) boshladi. Muddati tugagan davlat obligatsiyalari yangilanishi toʻxtatildi va noyabr oyida obligatsiyalarni xususiy investorlarga sotish boshlandi. Bu esa bandaan oson qarz olish endi imkonsiz ekanligini bildirardi. 2022-yil oktyabr oyida yillik CPI 11,1% ga yetdi, bu 41 yil ichidagi eng yomon koʻrsatkichdir. Oziq-ovqat narxlari inflatsiyasi 16,2% ga, gaz narxlari 130% ga, elektr energiyasi narxlari esa 66% ga oʻsdi.

2023-yil avgust oyida ONS Britaniyaning iqtisodiy koʻrsatkichlari tahlilini qayta koʻrib chiqdi va Britaniyaning YaIMi 2021-yilning oxirgi choragida COVID-19 dan oldingi darajasidan oshganini, pandemiyadan oldingi tiklanish avvalgi baholardan koʻra tezroq va boshqa yirik Yevropa mamlakatlaridan oldinda ekanligi aytildi. Britaniya iqtisodiyoti 2021-yilning toʻrtinchi choragida 2019-yilning toʻrtinchi choragiga nisbatan 0,6% ga kattaroq boʻlib. Avvalgi prognozlarga koʻra, u 1,2% ga kichikroq boʻlishi kerak edi.

Iqtisodiy diagrammalar

• 
  YaIMning yilik oʻsishi, 1949–2020
• 
  Buyuk Britaniyada ishchi kuchi taqsimoti, 1841–1911 yillar. Angliya va Uelsda 1921–2011 yillar
• 
  Ishsizlik darajasi, 1881–2017
• 
  Har bir inqirozdan keyin tiklanish davrlari (YAIM jon boshiga oʻlchanadi), 1920–2009
• 
  Mehnat unumdorligi, 1971–2019
• 
  Foiz stavkalari, 1800–2020
• Savdo balansi, 1948–2020
  Savdo balansi, 1948–2020
• 
  Neft va neft mahsulotlari savdo balansi, 1890–2015
• 
  Buyuk Britaniya obligatsiyalari, 1988–1991

Hukumat xarajatlari va iqtisodiy boshqaruv

Angliya banki, London

Hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi asosan Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Uning boshida Gʻaznachilik vaziri turadi. Soʻnggi yillarda Buyuk Britaniya iqtisodiyoti bozor liberallashuvi tamoyillari, past soliqlar va tartibga solish bilan boshqarilgan. 1997-yildan boshlab, Angliya bankining Pul-kredit siyosati qoʻmitasi Angliya banki boshqaruvi ostida. Qoʻmita har yili Gʻaznachi tomonidan belgilangan inflatsiya maqsadiga erishish uchun zarur foiz stavkalarini belgilash uchun mas’uldir. Shotlandiya parlamentining maʼqullashi sharti bilan Shotlandiya hukumati daromad soligʻining asosiy stavkasini funt sterling boshiga 3 penniga koʻtarish yoki pasaytirish huquqiga ega. Ammo bu vakolat haligacha foydalanilmagan.

1986/87-yildan 2006/07-yilgacha boʻlgan 20 yillik davrda Buyuk Britaniyada hukumat xarajatlari YaIMning oʻrtacha 40% ni tashkil etgan. 2007-yil iyul oyida Buyuk Britaniyaning davlat qarzi YaIMning 35,5% ni tashkil qilgan edi. 2007–2010-yillardagi moliyaviy inqiroz va 2000-yillarning oxiridagi global inqiroz natijasida hukumat xarajatlari 2009–2010 yillarda tarixiy maksimum, YaIMning 48% ga koʻtarildi. Bu koʻrsatkich qisman bir qator banklarni qutqarish xarajatlari bilan bogʻliq edi. YaIMning foizga nisbatan sof davlat qarzi 2014-yil iyun oyining oxirida moliyaviy sektor intervensiyalarini hisobga olmagan holda, 1 304,6 milliard funt sterlingni, yaʼni YaIMning 77,3% ini tashkil etdi. 2013–2014-moliya yilida davlat sektorining sof qarz olish hajmi 93,7 milliard funt sterlingni tashkil etdi. Bu 2012–2013-moliya yiliga nisbatan 13,0 milliard funt sterlingga koʻproq edi.

Buyuk Britaniyada soliq toʻlash ikki darajadagi hukumatga toʻlovlarni oʻz ichiga oladi: mahalliy hukumat va markaziy hukumat (HM Revenue & Customs). Mahalliy hukumat markaziy hukumat grantlari, biznes stavkalari, kengash soligʻi va tobora ortib borayotgan toʻlovlar va yigʻimlar, masalan, koʻcha toʻxtash joylaridan olinadigan toʻlovlar orqali moliyalashtiriladi. Markaziy hukumat daromadlari asosan daromad soligʻi, milliy sugʻurta badallari, qoʻshilgan qiymat soligʻi, korporativ soliq va yoqilgʻi boji hisobidan shakllanadi.

Sektorlar

Buyuk Britaniyaning Milliy statistika idorasi Blue Book (Moviy kitob) maʼlumotlariga koʻra, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti yalpi qoʻshilgan qiymat va ish haqi (xodimlar kompensatsiyasi bilan oʻlchanadi) koʻrsatkichlariga asosan 10 ta asosiy kategoriya boʻyicha boʻlinadi. Bular:

Contributions to the UK economy by sector

Sektor	GVA	% of GVA	Employee compensation	% of employee compensation
	£M	%	£M	%
Agriculture	16206	0.8	4887	0.4
Production	259522	12.7	143992	12.5
Construction	119920	5.9	53142	4.6
Distribution	335709	16.4	235682	20.4
Information	131244	6.4	87369	7.6
Financial	185434	9.1	87738	7.6
Real Estate	266136	13.0	18011	1.6
Professional	264877	12.9	176238	15.2
Government (including health and education)	405455	19.8	313594	27.1
Other Services	62133	3.0	35499	3.1

Qishloq xoʻjaligi

Buyuk Britaniyadagi qishloq xoʻjaligi intensiv, yuqori darajada mexanizatsiyalashgan va Yevropa standartlariga koʻra samarali hisoblanadi.

Buyuk Britaniyadagi qishloq xoʻjaligi intensiv, yuqori darajada mexanizatsiyalashgan va Yevropa standartlariga koʻra samarali hisoblanadi. Mamlakat oziq-ovqat ehtiyojlarining taxminan 65% ini ishlab chiqaradi. Oʻz-oʻziga yetarlilik darajasi 1950-yillarda 50% dan sal past boʻlib, 1980-yillarda 80% ga yetdi, keyin esa XXI asr boshlarida hozirgi darajaga tushdi.

2018-yilda qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotga £12,18 milliard qoʻshilgan qiymat kiritdi va taxminan 467,000 kishini qishloq xoʻjaligi, ovchilik, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik sohalarida ish bilan taʼminlangan. Bu sektor Buyuk Britaniyaning yalpi ichki mahsulotiga (YaIM) taxminan 0.5% hissa qoʻshadi. Ishlab chiqarishning taxminan uchdan ikki qismi qoramol yetishtirishga, uchdan biri esa ekinlarga boʻlingan. Qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat ishlab chiqarish, ulgurji savdo, umumiy ovqatlanish va chakana savdo bilan birgalikda agrar-oziq-ovqat sektori £120 milliard qiymatga ega boʻlib, Buyuk Britaniyada 4 million kishini ish oʻrni taʼminlaydi.

Qurilish

Buyuk Britaniyaning qurilish sanoati taxminan 2,3 million kishini ish bilan taʼminlaydi. Sektor 2019-yilda iqtisodiyotga £123,2 milliard qoʻshilgan qiymat qoʻshdi.

Soʻnggi yillarda Buyuk Britaniyadagi eng katta qurilish loyihalaridan biri Crossraildir. Loyiha taxminan £19 milliardga tushgan. Bu loyiha Yevropadagi eng katta qurilish loyihasidir. 2022-yilda ochilgan, bu temir yoʻl liniyasi Londonning sharqidan gʻarbiga tomon va atrof hududlariga uzaygan. Loyihaning asosiy xususiyati Londondagi markaziy stansiyalarni bogʻlaydigan 42 km (26 mil) yangi tunnellar qurilishidir. London va West Midlands oʻrtasidagi High Speed 2 temir yoʻli Yevropaning eng katta infratuzilma loyihalaridan biridir. Crossrail 2 esa Angliyaning janubi-sharqida taklif etilgan yana bir temir yoʻl yoʻnalishi hisoblanadi.

Ishlab chiqarish sanoati

Elektr energiyasi, gaz va suv

Bu sektor 2018-yilda iqtisodiyotga £51,4 milliard qoʻshilgan qiymat kiritdi. Buyuk Britaniya mavjud generatorlarni almashtirish va energiya zahiralarini oshirish uchun yangi atom reaktorlarini qurishni rejalashtirmoqda.

Ishlab chiqarish

Buyuk Britaniyada ishlab chiqarilgan Rolls-Royce Trent 1000 reaktiv dvigateli.

1970-yillarda ishlab chiqarish iqtisodiyotning 25 foizini tashkil etardi. 1979-yilda ishlab chiqarish sektorida ishlaydiganlar soni 7,1 milliondan 1992-yilda 4,5 millionga va 2016-yilda atigi 2,7 millionga tushdi. Bu vaqtga kelib iqtisodiyotning 10% ini tashkil etdi.

Soʻnggi 50 yilning 36 yilida ishlab chiqarish oʻsdi va uning 2007-yildagi hajmi 1958-yildagidan ikki barobar koʻp edi.

2011-yilda Buyuk Britaniyaning ishlab chiqarish sektori taxminan £140,5 milliard yalpi qiymat yaratib, taxminan 2,6 million kishini ish bilan taʼminladi . 2008-yilda Buyuk Britaniya bizneslari tomonidan tadqiqot va rivojlantirishga kiritilgan taxminan £16 milliard investitsiyaning £12 milliard ishlab chiqarish korxonalari hissasiga toʻgʻri kelgan. Shu yil ichida Buyuk Britaniya ishlab chiqarish hajmi boʻyicha dunyoda oltinchi oʻrinni egalladi.

2008-yilda Buyuk Britaniya avtomobilsozlik sanoatida 180,000 kishi bevosita ish bilan taʼminlangan. Shu yili sektorning aylanmasi £52,5 milliardni tashkil etgan, £26,6 milliard eksport qilingan va taxminan 1,45 million yengil avtomobil va 203,000 tijorat transport vositalari ishlab chiqarilgan. Buyuk Britaniya dvigatel ishlab chiqarishning asosiy markazlaridan biridir va 2008-yilda mamlakatda taxminan 3,16 million dvigatel ishlab chiqarilgan.

Buyuk Britaniyaning aerokosmik sanoati dunyoda (AQShdan keyin) ikkinchi oʻrinda va Yevropadagi eng yirigi hisoblanadi . Sanoatda 113,000 kishi toʻgʻridan-toʻgʻri va taxminan 276,000 kishi bilvosita band boʻlib, uning yillik aylanmasi £20 milliardni tashkil etadi. Sanoatda yirik oʻringa ega boʻlgan Britaniya kompaniyalari orasida BAE Systems va Rolls-Royce (dunyodagi ikkinchi yirik samolyot dvigateli ishlab chiqaruvchi) bor. Buyuk Britaniyada faoliyat yurituvchi Yevropa aerokosmik kompaniyalari orasida Airbus ham bor boʻlib, uning tijorat samolyotlari, kosmik, vertolyot va mudofaa boʻlinmalari Buyuk Britaniyadagi 25 dan ortiq joylarda 13,500 dan ortiq kishini ish bilan taʼminlaydi.

Farmatsevtika sanoati Buyuk Britaniyada taxminan 67,000 kishini ish bilan taʼminlaydi. Sektor 2007-yilda mamlakat YaIMiga £8,4 milliard hissa qoʻshdi va tadqiqot va rivojlantirishga £3,9 milliard investitsiya qildi . 2007-yilda Buyuk Britaniyaning farmatsevtika mahsulotlari eksporti £14,6 milliardni tashkil etib, farmatsevtika mahsulotlarida £4,3 milliard savdo foydasini yaratdi. Buyuk Britaniya GlaxoSmithKline va AstraZeneca kabi dunyodagi uchinchi va yettinchi yirik farmatsevtika kompaniyalarining vatani hisoblanadi.

Konchilik, karer va uglevodorodlar

Blue Book 2013 maʼlumotlariga koʻra, bu sektor 2011 yilda Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 31,4 milliard funt sterling hissa qoʻshgan. 2007-yilda Buyuk Britaniyada jami energiya ishlab chiqarish 9,5 kvadrillion BTU (10 ekzajoul) boʻlib, uning tarkibi neft (38%), tabiiy gaz (36%), koʻmir (13%), yadro (11%) va boshqa qayta tiklanuvchi manbalar (2%)ni tashkil etdi. 2009-yilda Buyuk Britaniya kuniga 1,5 million barrel (bbl/d) neft ishlab chiqarib, 1,7 million bbl/d isteʼmol qilgan. Ishlab chiqarish hozir pasayib bormoqda va 2005-yildan beri Buyuk Britaniya neftni sof-import qiluvchi mamlakatga aylandi. 2010-yilda holatiga Buyuk Britaniyada taxminan 3,1 milliard barrel tasdiqlangan neft zaxiralari mavjud. Bu koʻrsatkich boʻyicha Yevropa Ittifoqi aʼzolari orasida eng yuqorisidir.

2009-yilda Buyuk Britaniya dunyodagi 13 va Yevropa Ittifoqidagi eng yirik ishlab chiqaruvchi boʻlgan. Ishlab chiqarish hozir pasayib bormoqda va Buyuk Britaniya 2004-yildan beri tabiiy gazni sof-import qiluvchi davlat hisoblanadi. 2009-yilda Buyuk Britaniya 19,7 million tonna koʻmir ishlab chiqarib, 60,2 million tonna isteʼmol qilgan. 2005-yilda esa tasdiqlangan qayta tiklanadigan koʻmir zaxiralari 171 million tonnani tashkil etdi. Hisob-kitoblarga koʻra, yer osti koʻmir gazifikatsiyasi (UCG) orqali 7 dan 16 milliard tonnagacha koʻmir ishlab chiqarish imkoniyati mavjud. Hozirgi koʻmir isteʼmoli asosida ushbu zaxiralar Buyuk Britaniyaga 200-400 yilga yetishi mumkin.

Buyuk Britaniya energiya sektorida bir nechta yirik kompaniyalar mavjud. Shu jumladan neft va gaz boʻyicha „supergigantlar“ – BP va Shell plc . Shuningdek, Buyuk Britaniya koʻmir, qalay, ohaktosh, temir rudasi, tuz, gil, boʻr, gips, qoʻrgʻoshin va kremniy kabi bir qancha tabiiy resurslarga boy.

Xizmat koʻrsatish sohalari

Xizmat koʻrsatish sohasi Buyuk Britaniya iqtisodiyotining yetakchi sektori boʻlib, 2023-yilda yalpi ichki mahsulotning 82% ini tashkil etdi.

Ijodiy sanoat

Ijodiy sanoat 2005-yilda yalpi qoʻshilgan qiymatning (GVA) 7% ini tashkil etdi va 1997-yildan 2005-yilgacha oʻrtacha 6% ga oʻsdi. Asosiy hududlar Londonda va Angliyaning shimoliy-gʻarbiy qismida joylashgan boʻlib, ular Yevropadagi eng yirik ijodiy sanoat markazlaridir. Britaniya Moda Kengashi maʼlumotlariga koʻra, 2014-yilda moda sanoatining Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga qoʻshgan hissasi 26 milliard funt sterlingni tashkil etdi. Bu koʻrsatkich 2009-yilda 21 milliard funt boʻlgan. Buyuk Britaniya dunyodagi eng yirik reklama kompaniyasi – WPP ning vatani hisoblanadi.

Taʼlim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy ishlar

Queen Elizabeth Birmingham kasalxonasi – Birmingham universitetiga qarashli boʻlgan universitet kasalxonasidir. Bu dunyodagi eng katta bir qavatli intensiv terapiya boʻlimiga ega.

Blue Book 2013 maʼlumotlariga koʻra, taʼlim sohasi 2011-yilda YaIMga 84,6 milliard funt sterling hissa qoʻshdi. Inson salomatligi va ijtimoiy ishlar faoliyati esa 2011 yilda 104,0 milliard funt sterlingni tashkil etdi.

Buyuk Britaniyada sogʻliqni saqlash sektorining asosiy qismini davlat tomonidan moliyalashtiriladigan va boshqariladigan Milliy Sogʻliqni Saqlash Xizmati (NHS) tashkil qiladi. U Buyuk Britaniyada sogʻliqni saqlashga sarflangan mablagʻlarning 80% dan ortigʻini tashkil qiladi va taxminan 1,7 million ishchiga ega boʻlib, bu uni Yevropadagi eng yirik va dunyodagi eng yirik ish beruvchilardan biriga aylantiradi. NHS Buyuk Britaniyaning toʻrt tarkibiy mamlakatida mustaqil ravishda faoliyat yuritadi. Angliyadagi NHS ulardan eng kattasi boʻlib, 2008-yilda 92,5 milliard funt sterling aylanmaga ega boʻlgan.

2007/08 oʻquv yilida Buyuk Britaniyadagi oliy taʼlim muassasalari umumiy daromadi 23 milliard funt sterlingni tashkil etdi va jami 169,995 nafar xodimga ega edi. 2007/08-yilda Buyuk Britaniyada 2,306,000 nafar oliy taʼlim talabalari (1,922,180 nafari Angliyada, 210,180 nafari Shotlandiyada, 125,540 nafari Uelsda va 48,200 nafari Shimoliy Irlandiyada) mavjud edi.

Moliya va biznes xizmatlari

Buyuk Britaniyaning moliyaviy xizmatlar sohasi 2011-yilda mamlakat iqtisodiyotiga 116,4 milliard funt sterling hissa qoʻshdi. Moliya va biznes xizmatlarining Buyuk Britaniyadagi eksporti mamlakatning toʻlov balansi uchun muhim ijobiy hissa qoʻshmoqda.

Paternoster maydoni, London fond birjasi joylashgan hudud

London xalqaro biznes va tijorat uchun muhim markaz boʻlib, Nyu-York va Tokio bilan bir qatorda global iqtisodiyotning uchta „boshqaruv markazi“dan biri hisoblanadi.

Londonda 500 dan ortiq banklarning ofislari mavjud boʻlib Shahar bank, sugʻurta, Yevrobondlar, xorijiy valyuta savdosi va energiya fyucherslari boʻyicha xalqaro markaz hisoblanadi. Londonning moliyaviy xizmatlar sanoati asosan City of London va Canary Wharf da joylashgan. City of Londonda London fond birjasi, London metall birjasi, Lloyd’s of London va Angliya Banki joylashgan. Canary Wharf 1980-yillarda rivojlanishni boshlagan va hozirda unda Barclays Bank, Citigroup va HSBC kabi yirik moliyaviy institutlar hamda Buyuk Britaniyaning Moliyaviy Xizmatlar Agentligi joylashgan. London, shuningdek, boshqa biznes va professional xizmatlar uchun ham yirik markaz boʻlib, dunyodagi eng yirik olti yuridik firmadan toʻrttasi oʻz bosh qarorgohlarini bu yerda joylashtirgan.

Buyuk Britaniyaning bir nechta yirik shaharlari ham katta moliyaviy sektorlarga ega. Edinburgh Yevropadagi eng yirik moliyaviy markazlardan biri hisoblanadi va Lloyds Banking Group, NatWest Group va Standard Life ning bosh qarorgohlariga shu yerda joylashgann. Leeds Londondan keyingi yirik biznes va moliyaviy xizmatlar markazi boʻlib , Londondan keyin Buyuk Britaniyadagi eng yirik yuridik xizmatlar markazi hisoblanadi.

2010-yillarning oʻrtalarida chop etilgan tadqiqotlarga koʻra, Buyuk Britaniyaning moliyaviy firmalari har yili milliardlab funt sterlingni yuvish uchun murakkab usullardan goydalanadi. Shu jumladan, butun dunyo boʻylab korrupsiyadan olingan mablagʻlar hamda giyohvand moddalar savdosi daromadlari shu shaharda saqlanadi. Shu tariqa ushbu omillar shaharni noqonuniy moliyaviy operatsiyalarning global markaziga aylantirmoqda. Deutsche Bankning 2015-yil mart oyida chop etilgan tadqiqotiga koʻra, Buyuk Britaniya rasmiy statistikada qayd etilmagan oylik taxminan bir milliard funt sterlingga teng kapital oqimini jalb qilmoqda, uning 40% gacha qismi Rossiyadan kelayotgan boʻlishi mumkin. Bu esa shaharga moliyaviy institutlarning notoʻgʻri hisobotlari, soliqlardan qochish va Buyuk Britaniyaning „xavfsiz boshpana“ nomini beradi.

Mehmonxonalar va restoranlar

Blue Book 2013 maʼlumotlariga koʻra, bu soha 2011-yilda Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 36,6 milliard funt sterling hissa qoʻshgan. Shtab-kvartirasi Denham, Buckinghamshireda joylashgan va hozirda dunyodagi eng yirik InterContinental, Holiday Inn va Crowne Plaza kabi mehmonxona brendlariga ega boʻlgan InterContinental Hotels Group (IHG) ham Buyuk Britaniyada joylashgan.

Yashirin iqtisodiyot

Tadqiqotlariga koʻra, 2014-yilda jinsiy xizmatlar va tegishli xizmatlar har yili iqtisodiyotga 5 milliard funt sterlingdan ortiq hissa qoʻshgan.

Davlat boshqaruvi va mudofaa

Blue Book 2013 maʼlumotlariga koʻra, bu sektor 2011-yilda Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 70,4 milliard funt sterling qoʻshgan.

Koʻchmas mulk va ijara faoliyati

Manchester shahridagi Trafford markazi savdo majmuasi 2011-yilda 1,6 milliard funt sterlingga sotilib, Buyuk Britaniya tarixidagi eng qimmat koʻchmas mulk savdosi boʻldi.

Buyuk Britaniyaning koʻchmas mulk sohasida mashhur kompaniyalar qatoriga British Land, Landsec va Peel Group kiradi. 2008-yilgacha boʻlgan yetti yil ichida Buyuk Britaniya koʻchmas mulk bozori sezilarli oʻsdi va ayrim hududlarda bu davrda koʻchmas mulk narxi uch baravarga oshdi. Uy-joy narxlarining oshishi bir qancha omillarga bogʻliq edi: past foiz stavkalari, kredit oʻsishi, iqtisodiy oʻsish, ijaraga maqsadida uy-joy sotib olishga sarmoya kiritishning tez oʻsishi, Londonga xorijiy sarmoya va yangi uy-joylar taʼminotidagi rejali cheklovlar.

Angliya va Uelsda 1997-2016-yillarda oʻrtacha uy narxlari 259% ga oshdi, ish haqi esa 68% ga oshdi. 1997-yilda oʻrtacha uy-joy narxi yillik daromaddan 3,6 baravar koʻp boʻlgan boʻlsa, 2016-yilda bu koʻrsatkich 7,6 baravarga yetdi. 1985-yildan beri ijaralarning YaIMdagi ulushi deyarli ikki baravar oshdi va hozirda ishlab chiqarish sektoridan ham katta. 2014-yilda ijara va taxminiy ijara – uy egalarining oʻz uylarini ijaraga olganlarida toʻlaydigan mablagʻlari hisob-kitobi YaIMning 12,3% ini tashkil etdi.

Turizm

2019 yilda Britaniya muzeyi 6,2 million nafar tashrif buyuruvchini qabul qildi.

2019-yilda 40 milliondan ortiq tashrif amalga oshirildi va turizm Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 28,5 milliard funt sterling hissa qoʻshdi. Lekin bu pulning yarmidan koʻpi Londonda sarflangan. London 2019-yilda dunyodagi uchinchi eng koʻp tashrif buyurilgan shahar boʻlgan, birinchi oʻrinda Gonkong va ikkinchi oʻrinda Bangkok joylashgan (21,7 million kishi tashrif buyurgan).

Buyuk Britaniya turizmining 2019-yildagi 10 ta eng muhim bozorlari:

Rank	Market	Spend	Visitors
1	European Union	£9.33 billion	22,580,591
2	United States	£4.18 billion	4,498,753
3	China	£1.71 billion	883,072
4	Australia	£1.17 billion	1,063,404
5	India	£752 million	692,082
6	Canada	£734 million	874,060
7	Saudi Arabia	£627 million	220,780
8	Switzerland	£569 million	925,727
9	Norway	£436 million	647,460
10	Japan	£369 million	388,839

COVID-19 pandemiyasining taʼsiri

Pandemiya sababli joriy etilgan sayohat cheklovlari va karantinlar 2020-yilda mehmonxona/turizm sohasiga salbiy taʼsir koʻrsatdi. VisitBritain maʼlumotlariga koʻra, oʻsha yili Buyuk Britaniyaga kelgan sayohatchilar soni 76% ga kamaygan. 2021-yil yanvar oyida taqdim etilgan prognozga koʻra, boshqa mamlakatlardan tashriflar 2020-yilga nisbatan 21% ga oshishi, lekin 2019-yil darajasining atigi 29% ga yetishi kutilgan. 2021-yilda ozgina oʻsish kutilgan. Biroq turizm maʼmuriyati tashriflar soni „normal darajaga yaqinlashishi“ kutilmaydi, degan xulosaga kelgan.

VisitBritainning xuddi shu hisobotida 2020-yilda Buyuk Britaniya ichki turizmiga pandemiyaning taʼsiri ham muhokama qilingan. Bunda oʻtgan yilga nisbatan sarf-xarajatlarning 62% ga kamayishi taʼkidlangan. 2021-yil yanvar oyidagi prognozga koʻra, yil oxiriga kelib sarf-xarajatlar oʻtgan yilga nisbatan 79% ga oʻsishi va 2021-yil oxiriga kelib „sarf-xarajatlar 2019-yil darajasining 84% ga yetishi“ kutilgan.

2021-yil 12 -aprel kuni Buyuk Britaniya ichki sayohatlar uchun „COVID-19 cheklovlari“ yumshatilishi va may oyining oʻrtalarida boshqa mamlakatlardan sayohatchilar uchun baʼzi cheklovlar bekor qilinishi rejalashtirilgan edi. Biroq, 2021-yil 8-aprel holatiga koʻra, Yevropa Ittifoqi manbalari pandemiyaning „uchinchi toʻlqini qitʼani qamrab olganini“ va B117 varianti alohida xavotirga sabab boʻlganini bildirdi. Ikki kun oldin, Bosh vazir Boris Jonson: „Biz virusning chet eldan qayta kirishini istamaymiz“, deb aniq bayonot bergan. Barcha sayohat cheklovlari esa 2022-yil 18-martda bekor qilindi.

Transport, saqlash va aloqa

East Coast Main Line (ECML) – Londondagi Kingʻs Cross stansiyasidan Peterboro, Donkaster, York, Darlington, Durham va Nyukasl orqali Edinburggacha boʻlgan 393 milya (632 km) uzunlikdagi yuqori tezlikdagi liniya.

Transport va saqlash sanoati 2011-yilda Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 59,2 milliard funt sterling hissa qoʻshgan, telekommunikatsiya sanoati esa 25,1 milliard funt sterling hissa qoʻshgan.

Buyuk Britaniyada jami yoʻl tarmogʻi 246 700 milya (397 025 km) boʻlib, shundan 31 400 milya (50 533 km) asosiy yoʻllardan, shu jumladan 2 300 milya (3 701 km) avtomagistrallardan iborat. Buyuk Britaniyada temir yoʻl infratuzilmasi Network Rail tomonidan boshqariladi, u 19 291 milya (31 046 km) temir yoʻl liniyalariga ega boʻlib, ulardan 9 866 milya (15 878 km) transport uchun ochiq hisoblanadi. Shimoliy Irlandiyada Shimoliy Irlandiya temir yoʻllari tomonidan boshqariladigan 206,5 milya (332,3 km) temir yoʻl liniyasi mavjud.

Hukumat yangi yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyasini, HS2ni qurish uchun 56 milliard funt sterling sarflashni rejalashtirgan. London va Birmingem oʻrtasidagi birinchi bosqich esa 27 milliard funt sterlingga tushishi kutilgan. Crossrail (keyinchalik Elizabet liniyasi deb nomlangan) 2022-yilda rasman ochilgan boʻlib, 15 milliard funt sterling xarajat bilan Yevropadagi eng yirik infratuzilma loyihasiga aylandi.

National Highways – bu davlatga tegishli kompaniya boʻlib, Angliyadagi magistral yoʻllar va avtomagistrallar uchun javobgardir. Shu bilan birga, xususiy kompaniyaga tegishli va boshqariladigan M6 Toll mavjud .

2017-yil fevraldan 2018-yil yanvargacha boʻlgan bir yil davomida Buyuk Britaniya aeroportlari jami 284,8 million yoʻlovchini qabul qilgan. Oʻsha davrda uchta yirik aeroport London Heathrow Airport(78,0 million yoʻlovchi), Gatwick Airport (45,6 million yoʻlovchi) va Manchester Airport (27,8 million yoʻlovchi) edi. Heathrow aeroporti poytaxtning gʻarbidan 14 1⁄2 milya (23,3 km) uzoqlikda joylashgan boʻlib, u dunyodagi eng koʻp xalqaro yoʻlovchi tashiydigan aeroport hisoblanadi. U Buyuk Britaniya milliy aviakompaniyasi British Airways va Virgin Atlantic uchun asosiy markaz hisoblanadi. Londonning oltita tijorat aeroporti 2017-yilda 171 million yoʻlovchi bilan dunyodagi eng yirik shahar aeroport tizimini tashkil etadi.

Ulgurji va chakana savdo

Ushbu sektor avtomobil savdosi, avtomobil taʼmiri, shaxsiy va uy-roʻzgʻor buyumlari sanoatlarini oʻz ichiga oladi. 2013-yilgi Blue Book hisobotiga koʻra, ushbu sektor 2011-yilda Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga 151,8 milliard funt sterling qoʻshgan.

2016-yilga kelib, savdo koʻchalardagi chakana xaridlar isteʼmolchilar xarajatlarining taxminan 33% ni va yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 20% ni tashkil qilgan. Buyuk Britaniyada sotib olingan mahsulotlarning 75% chet elda ishlab chiqarilganligi sababli, sektor Buyuk Britaniya iqtisodiyotiga qoʻshilgan yalpi qiymatning atigi 5,7% ni tashkil qiladi. Onlayn savdo Buyuk Britaniyadagi chakana xaridlarning 22% ni tashkil etadi, bu dunyoda Xitoy va Janubiy Koreyadan keyin uchinchi oʻrinda turadi, bu koʻrsatkich AQShnikidan ikki barobar koʻpdir.

Buyuk Britaniyadagi oziq-ovqat bozorini toʻrtta kompaniya boshqaradi: Tesco (26,9% bozor ulushi), Sainsbury’s (14,8%), Asda (14,3%) va Morrisons (8,8%). 2023-yil mart holatiga koʻra, ushbu supermarketlar „Katta Toʻrtlik“ deb nomlanadi. Biroq, Aldi va Lidl kabi chegirma supermarketlari mashhurlikka erishmoqda, Aldi bozor ulushi hozirda 9,9% ni tashkil etadi.

London yirik chakana savdo markazi boʻlib, 2010-yilda dunyodagi eng yuqori notovar chakana savdoga ega shahar hisoblangan. Jami xarajatlar taxminan 64,2 milliard funt sterlingni tashkil etgan. London tashqari Manchester va Birmingem ham yirik savdo manzillari hisoblanadi. Buyuk Britaniya, shuningdek, Meadowhall kabi yirik savdo markazlari bilan mashhur. Shahar va shahar markazlaridan tashqaridagi koʻplab savdo markazlari mavjud boʻlsa-da, koʻplab shahar va shaharchalarda kichik, mustaqil bizneslar joylashgan. Buyuk Britaniyada joylashgan Tesco 2019-yilda Yevropada aylanmasi boʻyicha toʻrtinchi yirik chakana savdo tarmogʻi (Swartz, Aldi va Carrefour’dan keyin) hisoblanadi.

Valyuta

London dunyodagi eng yirik valyuta almashish markazi boʻlib, 2019-yilda 6,6 trillion dollarlik kunlik global savdoning 43,1% ulushiga egalik qilgan. Eng yuqori kunlik hajm AQShning Nyu-York shahrida savdo boshlanganda qayd etiladi.

Sterling Buyuk Britaniyaning valyutasi boʻlib, uning asosiy birligi funt, „£“ belgisi bilan ifodalanadi. Angliya banki markaziy bank boʻlib, valyutani chiqarish uchun mas’uldir. Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyadagi banklar oʻzlarining banknotlarini chiqarish huquqini saqlab qolgan, biroq ular muomaladagi Bank of England banknotlarini zaxira qilishlari kerak. Sterling boshqa davlatlar va muassasalar tomonidan zaxira valyutasi sifatida ishlatiladi va AQSh dollari va yevrodan keyin uchinchi oʻrinni egallaydi.

The UK chose not to join the euro at the currency’s launch. The government of former Prime Minister Tony Blair had pledged to hold a referendum to decide on membership should „five economic tests“ be met. Until relatively recently there had been debate over whether or not the UK should abolish its currency and adopt the euro. In 2007 the Prime Minister, Gordon Brown, pledged to hold a public referendum based on certain tests he set as Chancellor of the Exchequer. When assessing the tests, Brown concluded that while the decision was close, the United Kingdom should not yet join the euro. He ruled out membership for the foreseeable future, saying that the decision not to join had been right for the UK and for Europe. In particular, he cited fluctuations in house prices as a barrier to immediate entry. Public opinion polls have shown that a majority of Britons have been opposed to joining the single currency for some considerable time, and this position has hardened further in the last few years. In 2005, more than half (55%) of the UK were against adopting the currency, while 30% were in favour. The possibility of joining the euro has become a non-issue since the referendum decision to withdraw from the European Union in 2016 and subsequent withdrawal in 2020.

Buyuk Britaniya yevro valyutasiga qoʻshilmaslikni tanlagan. Sobiq Bosh vazir Tony Blair hukumati beshta iqtisodiy test muvaffaqiyatli oʻtilgan taqdirda aʼzo boʻlish haqida referendum oʻtkazishga vaʼda bergan edi. Yaqindagina Buyuk Britaniya oʻz valyutasini bekor qilib, yevro valyutasini qabul qilish masalasi koʻrib chiqilgan edi. 2007 yilda Bosh vazir Gordon Braun moliya vaziri sifatida belgilagan testlarga asoslanib, jamoatchilik referendumi oʻtkazishni vaʼda qilgan edi. Braun testlarni baholaganida qaror yaqin boʻlsa-da, Buyuk Britaniya hali yevroga qoʻshilmasligi kerak, degan xulosaga keldi. U yaqin kelajakda aʼzolikdan voz kechdi va bu qaror Buyuk Britaniya va Yevropa uchun toʻgʻri boʻlganini aytdi. Xususan, u uy-joy narxlaridagi oʻzgarishlarni toʻsiq sifatida koʻrsatgan. Soʻrovnomalar shuni koʻrsatdiki, britaniyaliklarning aksariyati uzoq vaqt davomida yagona valyutaga qoʻshilishga qarshi edi va soʻnggi yillarda bu pozitsiya yanada kuchaydi. 2005 yilda Buyuk Britaniyaning yarmidan koʻpi (55%) valyutani qabul qilishga qarshi edi, 30% esa bunga rozi edi. Yevroga qoʻshilish ehtimoli 2016 yilgi Yevropa Ittifoqidan chiqish boʻyicha referendum qarori va 2020 yilda keyingi chiqishdan beri ahamiyatini yoʻqotdi.

Valyuta kurslari

Har yil uchun oʻrtacha berilgan, AQSh dollari va yevro funtga nisbatan; va aksincha: £ AQSh dollari va yevroga nisbatan. (1999-yildan oldingi sintetik yevro XEU). Ushbu oʻrtacha koʻrsatkichlar yil davomida keng tarqalgan oʻzgarishlarni inobatga olmaydi. Oʻzgaruvchanlik koeffitsenti buni koʻrsatadi. Shuningdek, u funtning yevro yoki dollarga qanchalik bogʻliqligini koʻrsatadi.

Year	£/US$	US$/£	C.var		£/XEU	XEU/£	C.var
1990	£0.5633	$1.775			£0.7161	₠1.397
1991	£0.5675	$1.762			£0.7022	₠1.424
1992	£0.5699	$1.755			£0.7365	₠1.358
1993	£0.6663	$1.501			£0.7795	₠1.283
1994	£0.6536	$1.53			£0.7742	₠1.292
1995	£0.6338	$1.578			£0.82	₠1.22
1996	£0.6411	$1.56			£0.8029	₠1.245
1997	£0.6106	$1.638			£0.6909	₠1.447
1998	£0.6037	$1.656			£0.6779	₠1.475
1999	£0.6185	$1.617			£0.6595	€1.516
2000	£0.6609	$1.513			£0.6099	€1.64
2001	£0.6943	$1.44			£0.6223	€1.607
2002	£0.6664	$1.501			£0.6289	€1.59
2003	£0.6123	$1.633			£0.6924	€1.444
2004	£0.5461	$1.832	2.26%		£0.6787	€1.474	1.92%

Year	£/US$	US$/£	C.var		£/€	€/£	C.var
2005	£0.55	$1.82	3.47%		£0.6842	€1.462	1.27%
2006	£0.5435	$1.842	3.79%		£0.6821	€1.466	1.11%
2007	£0.4999	$2.001	1.97%		£0.6848	€1.461	2.4%
2008	£0.5499	$1.835			£0.7964	€1.226
2009	£0.641	$1.566			£0.8914	€1.123
2010	£0.6474	$1.546	1.27%		£0.8586	€1.166	3.83%
2011	£0.6231	$1.605	3.81%		£0.8684	€1.151	1.286%
2012	£0.6310	$1.585	2.74%		£0.8112	€1.233	0.712%
2013	£0.6650	$1.503	5.17%		£0.8496	€1.177	4.54%
2014	£0.6320	$1.582	5.25%		£0.8060	€1.240	5.35%
2015	£0.6810	$1.468	7.20%		£0.7262	€1.377	11.04%
2016	£0.770	$1.299			£0.8193	€1.2242
2017	£0.808	$1.238			£0.8766	€1.1414
2018	£0.750	$1.333			£0.885	€1.1301
2019	£0.748	$1.337			£0.8773	€1.1405

Taqqoslash maqsadida, oʻzgarishlar koeffitsenti „per £“ koeffitsentlari boʻyicha oʻlchanadi. Ammo valyuta kurslari anʼanaviy ravishda dollarlar £ ga nisbatan va £ yevroga nisbatan koʻrsatiladi.

Mamlakatlar boʻyicha iqtisodiyot

Buyuk Britaniya iqtisodiyotining kuchi mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Shimoliy dengiz neft va gaz taʼsirlarini hisobga olmaganda (rasmiy statistikada bu extra-regio sifatida tasniflanadi), eng yuqori yalpi qoʻshilgan qiymat (GVA) Angliyada, Uelsda esa eng past koʻrsatkich qayd etilgan.

Oʻrin	Davlat	Aholi jon boshiga GVA, 2020
1	Angliya	£32,866 ($Andoza:To USD)
2	Shotlandiya	£29,629 ($Andoza:To USD)
3	Shimoliy Irlandiya	£25,575 ($Andoza:To USD)
4	Uels	£23,882 ($Andoza:To USD)

Angliya hududlari boʻyicha iqtisodiyot

Angliyada GVA jon boshiga hisoblanganda London eng yuqori koʻrsatkichga ega. Quyidagi jadvalda Angliyaning toʻqqizta mintaqasining jon boshiga GVA koʻrsatilgan.

Oʻrin	Hudud	GVA per head, 2020
1	London	£55,974 ($Andoza:To USD)
2	South East England	£34,516 ($Andoza:To USD)
3	East of England	£29,176 ($Andoza:To USD)
4	North West England	£28,257 ($Andoza:To USD)
5	South West England	£28,012 ($Andoza:To USD)
6	West Midlands	£26,281 ($Andoza:To USD)
7	East Midlands	£25,956 ($Andoza:To USD)
8	Yorkshire and the Humber	£25,696 ($Andoza:To USD)
9	North East England	£23,109 ($Andoza:To USD)

Savdo

1995-2016-yillardagi Buyuk Britaniya eksport qiymati

Savdo defitsiti (tovarlar va xizmatlar) 2018-yilning noyabr oyigacha boʻlgan uch oyda £0,2 milliardga kamayib, £7,9 milliardga yetdi. Chunki tovarlar va xizmatlar eksporti mos ravishda oʻz importlaridan £0,1 milliardga oshirdi.

Noaniq tovarlarni (asosan samolyotlar) hisobga olmaganda, umumiy savdo defitsiti 2018-yilning noyabr oyigacha boʻlgan uch oyda £1,2 milliardga oshib, £9,5 milliardga yetdi.

Neft va samolyotlar eksport narxlarining keskin oʻsishi umumiy savdo defitsitining qisqarishiga sabab boʻldi; inflatsiya taʼsirini hisobga olmaganda, umumiy savdo defitsiti £0,3 milliardga kengayib, 2018-yilning noyabr oyigacha boʻlgan uch oyda £6,5 milliardga yetdi.

Tovarlar savdo defitsiti 2018-yilning noyabr oyigacha boʻlgan uch oyda Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan £0,8 milliardga kengaydi va Yevropa Ittifoqiga kirmaydigan davlatlar bilan £0,9 milliardga qisqardi, bu asosan Yevropa Ittifoqi davlatlaridan importning oʻsishi va Yevropa Ittifoqiga kirmaydigan davlatlarga eksportning oshishi bilan bogʻliq.

Umumiy savdo defitsiti 2018-yilning noyabr oyigacha boʻlgan 12 oyda £4,1 milliardga kengaydi, bu asosan xizmatlar savdosidagi ortiqcha £4,4 milliardga qisqargani sabab boʻldi.

Buyuk Britaniyaning Yevropa Ittifoqidan chiqishi ortidan Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi oʻrtasida savdo kelishuvi boʻyicha muzokaralar olib boriladi va 27 aʼzo davlat import va eksport boʻyicha statistika ustidan Buyuk Britaniya uchun uchinchi mamlakatlar kabi ahamiyatga ega boʻlishi mumkin.

• OEC World 2017 maʼlumotlariga koʻra, Yevropa Ittifoqining 27 mamlakatidan iborat guruhi 2020-yilda Buyuk Britaniyaning asosiy savdo sheriklari boʻlib qolishi mumkin, bu holatda Buyuk Britaniyaning eksporti AQSh ($45 milliard) va Xitoy ($21 milliard) koʻrsatkichlariga yaqin $200 milliardni tashkil qilishi mumkin.
• OEC World 2017 maʼlumotlariga koʻra, Yevropa Ittifoqining 27 mamlakati 2020-yilda Buyuk Britaniyaga importi $330 milliardga yetishi mumkin, bu AQSh ($46 milliard) va Xitoy ($58 milliard) koʻrsatkichlariga yaqin.

Buyuk Britaniya 2023-yil iyul oyida innovatsion savdoni raqamlashtirish toʻgʻrisidagi qonun orqali iqtisodiyotga £1 milliard qoʻshdi.

Kelishilgan savdo shartnomalari

• Canada–United Kingdom Free Trade Agreement
• India–United Kingdom Free Trade Agreement
• Gulf Cooperation Council–United Kingdom Free Trade Agreement
• United Kingdom–United States Free Trade Agreement
• Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership
• * Accession of the United Kingdom to CPTPP

Boshqa savdo shartnomalari

• Free trade agreements of the United Kingdom

Investitsiyalar

2013-yilda Buyuk Britaniya Yevropada toʻgʻridan-toʻgʻri chet el investitsiyalari boʻyicha yetakchi davlat boʻlib, bu $26,51 milliardni tashkil etdi. Bu Yevropaning 19,31% bozor ulushini tashkil etadi. Buyuk Britaniya toʻgʻridan-toʻgʻri tashqi investitsiyalar boʻyicha Yevropada ikkinchi oʻrinni egallab, $42,59 milliard bilan Yevropa bozorining 17,24% ulushiga egalik qiladi.

2017-yil oktyabr oyida Milliy Statistika Idorasi Buyuk Britaniyaning xalqaro investitsion balansini qayta koʻrib chiqdi va xalqaro investitsiya pozitsiyasini £469 milliardlik ortiqcha holatidan £22 milliard defitsitga oʻzgartirdi. Chuqurroq tahlillar natijasida Britaniya kompaniyalari tomonidan egalik qilingan deb oʻylangan chet el qimmatli qogʻozlarining koʻpi aslida Britaniya fuqarolariga qarz sifatida berilganligi aniqlandi. Kiruvchi investitsiyalar ham kamaydi, 2016-yilning birinchi yarmida £120 milliard ortiqchadan 2017-yilning birinchi yarmida £25 milliard defitsitga aylandi. Buyuk Britaniya uzoq muddatli joriy hisob defitsitini qoplash uchun kiruvchi investitsiyalarning ortiqchasiga ishonib kelgan.

2021-yil aprel oyida lord Grimstone Buyuk Britaniyaga kiruvchi investitsiyalarni kuchaytirish va Buyuk Britaniyaning savdo siyosatini shakllantirishda global investorlarga yuqori darajadagi maslahatlar berish uchun Buyuk Britaniya Investitsiya Kengashini tashkil etdi.

Milliy statistika idorasiga koʻra, Buyuk Britaniya Amerikadagi eng yirik va Xitoydagi ikkinchi eng katta investor hisoblanadi.

Birlashishlar va qoʻshib olishlar

1985-yildan buyon Buyuk Britaniya ishtirokidagi 103,430 ta kelishuv eʼlon qilingan. Buyuk Britaniyada uchta yirik M&A faolligi toʻlqini boʻlgan (2000, 2007 va 2017; qarang: „Buyuk Britaniyada M&A“ grafikasi). 1999-yil esa eng katta yigʻilgan kelishuv qiymatiga ega yil boʻlgan (£490 milliard, bu 2017 yildagi choʻqqidan 50% koʻproq). 2000-yildan 2018-yilgacha moliya va energetika sohalari qiymatning aksariyat qismini tashkil etgan (har biri taxminan 15%).

Mana bu yerda Buyuk Britaniya kompaniyalari ishtirokidagi eng yirik 10 ta kelishuv roʻyxati keltirilgan. Vodafone – Mannesmann kelishuvi hali ham global tarixdagi eng katta kelishuv hisoblanadi.

Oʻrin	Sana	Qoʻshib oluvchi	Qoʻshib oluvchi mamlakati	Target	Target nation	Qiymati (£ milliard)
1	14 November 1999	Vodafone AirTouch PLC	United Kingdom	Mannesmann AG	Germany	126.95
2	16 September 2015	Anheuser-Busch Inbev SA/NV	Belgium	SABMiller PLC	United Kingdom	77.24
3	4 August 2015	Royal Dutch Shell PLC	Netherlands	BG Group PLC	United Kingdom	46.70
4	17 January 2000	Glaxo Wellcome PLC	United Kingdom	SmithKline Beecham PLC	United Kingdom	46.48
5	28 October 2004	Royal Dutch Petroleum Co	Netherlands	Shell Transport & Trading Co	United Kingdom	40.75
6	21 October 2016	British American Tobacco PLC	United Kingdom	Reynolds American Inc	United States	40.10
7	15 January 1999	Vodafone Group PLC	United Kingdom	AirTouch Communications Inc	United States	36.35
8	30 May 2000	France Telecom SA	France	Orange PLC	United Kingdom	31.14
9	8 November 1998	British Petroleum Co PLC	United Kingdom	Amoco Corp	United States	29.51
10	31 October 2016	GE Oil & Gas	United Kingdom	Baker Hughes Inc	United States	26.63
11	26 February 2009	HM Treasury	United Kingdom	Royal Bank of Scotland Group	United Kingdom	25.50

• Koʻp hollarda sotib oluvchi va nishon kompaniyalarining aksiyadorlari faqat bayon qilingan mamlakatlarda emas, balki butun dunyo boʻylab tarqalgan boʻladi.

Yevropa Ittifoqi aʼzoligi

Oʻn yil ichida mamlakat eksportining Yevropa Ittifoqiga ulushi 54 foizdan 47 foizga tushdi. Shunga qaramay, umumiy eksport hajmi £130 milliarddan (€160 milliard) £240 milliardgacha (€275 milliard) oshdi.

2016-yil iyun oyida Buyuk Britaniya Yevropa Ittifoqiga aʼzolik boʻyicha milliy referendumda Yevropa Ittifoqidan chiqish uchun ovoz berdi. Lissabon shartnomasining 50-moddasi faollashtirilgandan soʻng, Buyuk Britaniya 2019-yil 29-mart juma kuni chiqishi kerak edi. Biroq chiqish muddati 2019-yil 12-aprelga, keyin esa 31-oktyabrga uzaytirildi va yana 2020-yil 31-yanvargacha uzaytirildi. Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi oʻrtasidagi kelajakdagi munosabatlar 2019-yil oktyabr oyi oxirigacha muzokaralar ostida boʻldi. 2019-yilda Buyuk Britaniya iqtisodiy oʻsishi sekinlashdi, bunga Brexit boʻyicha noaniqlik va jahon iqtisodiyotining sekinlashuvi sabab boʻldi.

Buyuk Britaniya 2020-yil yanvar oyida Yevropa Ittifoqidan chiqdi. 2020-yil 16-iyulda Buyuk Britaniya hukumati oʻtish davri tugaganidan soʻng, butun Buyuk Britaniyadagi korxonalar ichki savdodan foydalanishda davom etishini va ish oʻrinlari noaniq muhitga qarshi himoyalanganini tasdiqladi. 2021-yil 1-yanvardan boshlab, ilgari Yevropa Ittifoqi darajasida amalga oshirilgan kamida 70 ta siyosat sohasidagi vakolatlar birinchi marta Edinburg, Kardiff va Belfastdagi devolyutsiyalangan maʼmuriyatlarga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtkazilishi belgilandi.

Qashshoqlik

Buyuk Britaniya rivojlangan davlat boʻlib, ijtimoiy taʼminot tizimiga ega. Shuning uchun, qashshoqlik bilan bogʻliq muhokamalarda rivojlanayotgan davlatlarga nisbatan yuqoriroq minimal daromad haqida gapiriladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotiga (OECD) koʻra, Buyuk Britaniya qashshoqlik darajasi boʻyicha rivojlangan davlatlar orasida quyi oʻrinda turadi. Mamlakat Fransiya, Italiya, Ispaniya va AQShdan yaxshiroq, ammo Avstriya, Vengriya, Slovakiya va Shimoliy Yevropa davlatlariga nisbatan pastroq koʻrsatkichga ega.

Eurostat maʼlumotlariga koʻra, ijtimoiy yordamlar hisobga olingan holda, Buyuk Britaniyada qashshoqlik xavfi ostidagi fuqarolar soni 2005-yildagi 19%dan 2010-yilda 17.1%ga va 2014-yilda 15.9%ga tushgan. Buyuk Britaniyada qashshoqlik ijtimoiy taʼminot tizimi orqali yengillashtiriladi.

Buyuk Britaniyada qashshoqlik chegarasi odatda oʻrtacha daromadning 60% miqdori deb belgilanadi. 2007–2008-yillarda bu koʻrsatkich quyidagicha hisoblangan: farzandsiz yakkayu yagona kattalar uchun haftasiga £115; farzandsiz juftliklar uchun haftasiga £199; 14 yoshgacha ikki nafar farzandi boʻlgan yakkayu yagona kattalar uchun haftasiga £195; va 14 yoshgacha ikki nafar farzandi boʻlgan juftliklar uchun haftasiga £279. 2007–2008-yillarda aholining 13.5 millioni yoki 22% ushbu chiziqdan pastda yashagan, bu esa toʻrtta Yevropa Ittifoqi aʼzo davlatlaridan tashqari barchasidan yuqori boʻlgan nisbiy qashshoqlik darajasi hisoblanadi.

Xuddi shu davrda, jami 4.0 million bola, yaʼni umumiy bolalar sonining 31%, uy-joy xarajatlari hisobga olganda, qashshoqlik chegasi ostida yashagan. Bu 1998–1999-yillardan beri 400,000 bolaga kamayganini koʻrsatadi.

Iqlim oʻzgarishining iqtisodiy taʼsirlari

Hukumat maʼlumotlariga koʻra, 2020-yillarda suv toshqini xavfi ostidagi uy xoʻjaliklari soni 2012-yil yanvarida taxminan 370,000 tadan 970,000 tagacha koʻpayishi mumkin. Suv toshqini oqibatlari va toshqin xavfini boshqarish har yili mamlakatga taxminan £2.2 milliardga tushadi, bu esa suv toshqinidan himoya qilish va boshqarishga sarflangan £1 milliard mablagʻga nisbatan yuqori koʻrsatkich hisoblanadi. Buyuk Britaniya qishloq xoʻjaligi ham qurgʻoqchilik va ob-havo oʻzgarishlari tufayli zarar koʻrmoqda.

2020-yilda PricewaterhouseCoopers maʼlumotiga koʻra, Storm Dennis tufayli uylar, bizneslar va avtomobillarga yetkazilgan zarar £175 milliondan £225 milliongacha yetishi mumkin, Storm Ciara esa £200 milliongacha boʻlgan zarar keltirdi . „Friends of the Earth“ tashkiloti Britaniya hukumatini toshqin xavfsizligini taʼminlash uchun ajratilgan mablagʻlarni qisqartirish niyatini tanqid qilgan. Iqlim oʻzgarishi natijasida suv toshqini xavfiga qarshi himoyani kuchaytirish uchun investitsiyalarni oshirish talab qilinadi. 2009-yilda Atrof-muhit agentligi hisob-kitoblariga koʻra, iqlim oʻzgarishiga moslashish uchun Buyuk Britaniya 2035-yilgacha har yili 2010-2011 yillardagi koʻrsatkichlar bilan solishtirganda qoʻshimcha £20 million sarflashi kerak.

Britaniya hukumati va iqtisodchi Nicholas Stern 2006-yilda „Economics of Climate Change boʻyicha Stern sharhi“ni nashr etgan. Hisobotga koʻra, iqlim oʻzgarishi tarixdagi eng katta va keng koʻlamli bozor muvaffaqiyatsizligi. Hamda iqtisodiyot uchun noyob qiyinchiliklar tugʻdiradi. Sharhda iqtisodiy va ijtimoiy buzilishlarni minimallashtirish uchun ekologik soliqlar kabi chora-tadbirlar taklif qilingan. Stern sharhining asosiy xulosasi shundan iboratki, iqlim oʻzgarishiga qarshi kuchli va erta choralar koʻrishning foydasi harakat qilmaslikning xarajatlaridan ancha ustunligini keltirgan. Sharh suv resurslari, oziq-ovqat ishlab chiqarish, sogʻliqni saqlash va atrof-muhitga iqlim oʻzgarishining salbiy taʼsiriga eʼtibor qaratadi. Hisobotga koʻra, harakat qilinmasa, iqlim oʻzgarishining umumiy xarajatlari har yili global yalpi ichki mahsulotning (YaIM) kamida 5%ini yoʻqotishga teng boʻladi. Koʻproq xavf va taʼsirlarni inobatga olganda, bu koʻrsatkich 20% yoki undan ham koʻproq boʻlishi mumkin. Hisobotdan kelib chiqadigan oddiy xulosa shuki, kuchli va erta harakatlarning foydasi xarajatlardan ancha yuqori.

2023-2024-yil kuz va qish mavsumlaridagi noodatiy yomgʻirlar iqlim oʻzgarishi tufayli 10 barobar koʻproq va 20% kuchliroq boʻldi. Bu yomgʻirlar uylar va infratuzilmaga jiddiy zarar yetkazdi, elektr uzilishlari, sayohatlarning bekor qilinishi, shuningdek, qishloq xoʻjaligi ekinlari va chorvachilikning katta yoʻqotishlariga olib keldi. Faqat ekinlarga etkazilgan zarar £1.2 milliardni tashkil etdi, bu koʻrsatkich sabzavotlar hisobga olinmagan holda keltirilgan. Yomon ob-havo bilan bogʻliq uy sugʻurta daʼvolari uchdan biriga koʻpaydi.

Maʼlumotlar

Quyidagi jadval 1980–2021-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlarni koʻrsatadi (2022–2027 yillarga IMF xodimlari baholari keltirilgan). 5%dan past inflatsiya koʻrsatkichlari yashil rangda koʻrsatilgan.

Yil	YaIM (mlrd. AQSh$XQP)	Aholi jon boshiga YaIM (AQSh$ XQP)	YaIM (mlrd. AQSh$ nominal)	Aholi jon boshiga YaIM (AQSh$ nominal)	YaIM oʻsishi (real)	Inflatsiya (%)	Ishsizlik (%)	Davlat qarzi (YaIMning %)
1980	511.8	9,085.1	603.6	10,715.4	-2.1%	▲16.8%	7.1%	42.6%
1981	556.3	9,870.7	587.3	10,420.4	-0.7%	▲12.2%	▲9.7%	▲44.8%
1982	602.3	10,699.9	558.3	9,918.9	2.0%	▲8.5%	▲10.7%	▼43.1%
1983	652.2	11,580.6	532.1	9,448.7	4.2%	▲5.2%	▲11.5%	▼41.9%
1984	690.9	12,247.2	504.2	8,938.7	2.2%	4.4%	▲11.8%	▲42.3%
1985	742.1	13,121.9	536.6	9,488.1	4.1%	▲5.2%	▼11.4%	▼41.3%
1986	780.9	13,776.7	654.7	11,549.7	3.2%	3.6%	▼11.3%	▬41.3%
1987	843.4	14,847.8	813.1	14,315.0	5.4%	4.1%	▼10.4%	▼39.3%
1988	922.1	16,200.4	990.2	17,398.2	5.6%	4.6%	▼8.6%	▼37.1%
1989	981.6	17,198.6	1,008.4	17,667.9	2.4%	▲5.2%	▼7.2%	▼32.5%
1990	1,024.8	17,904.8	1,195.4	20,884.2	0.6%	▲7.0%	▼7.1%	▼28.5%
1991	1,046.9	18,226.8	1,250.3	21,767.1	-1.2%	▲7.5%	▲8.9%	▼28.4%
1992	1,074.1	18,653.1	1,292.1	22,438.0	0.3%	4.2%	▲10.0%	▲33.2%
1993	1,126.0	19,509.9	1,157.5	20,055.8	2.4%	2.5%	▲10.4%	▲37.9%
1994	1,193.4	20,624.6	1,244.0	21,499.6	3.8%	2.0%	▼9.5%	▲40.6%
1995	1,248.2	21,511.1	1,346.7	23,208.7	2.4%	2.6%	▼8.6%	▲43.6%
1996	1,301.9	22,383.3	1,423.0	24,464.8	2.4%	2.4%	▼8.1%	▲43.7%
1997	1,389.4	23,825.5	1,559.9	26,749.9	4.9%	1.8%	▼7.0%	▼43.2%
1998	1,449.3	24,785.2	1,653.5	28,277.9	3.2%	1.6%	▼6.3%	▼40.9%
1999	1,513.7	25,793.8	1,686.2	28,733.2	3.0%	1.3%	▼6.0%	▼39.3%
2000	1,604.8	27,253.1	1,665.3	28,279.7	3.7%	0.8%	▼5.5%	▼36.6%
2001	1,675.0	28,335.4	1,644.3	27,816.7	2.1%	1.2%	▼5.1%	▼33.9%
2002	1,737.2	29,262.8	1,786.9	30,099.6	2.1%	1.3%	▲5.2%	▲34.1%
2003	1,825.2	30,604.8	2,059.0	34,525.0	3.0%	1.4%	▼5.0%	▲35.3%
2004	1,918.3	31,998.7	2,422.9	40,415.5	2.4%	1.3%	▼4.8%	▲38.2%
2005	2,029.8	33,598.5	2,547.7	42,171.2	2.6%	2.1%	▬4.8%	▲39.4%
2006	2,146.5	35,288.4	2,720.9	44,731.6	2.6%	2.3%	▲5.4%	▲40.4%
2007	2,254.5	36,767.2	3,107.4	50,675.5	2.3%	2.3%	▬5.4%	▲41.4%
2008	2,292.3	37,077.1	2,970.0	48,039.0	-0.2%	3.6%	▲5.7%	▲49.0%
2009	2,209.0	35,479.0	2,434.5	39,101.2	-4.2%	2.2%	▲7.6%	▲62.8%
2010	2,283.2	36,379.2	2,493.6	39,731.6	2.1%	3.3%	▲7.9%	▲74.0%
2011	2,364.6	37,363.8	2,675.8	42,281.9	1.5%	4.5%	▲8.1%	▲79.5%
2012	2,453.4	38,511.1	2,719.6	42,691.2	1.5%	2.8%	▼8.0%	▲82.7%
2013	2,579.2	40,232.7	2,805.1	43,757.4	1.9%	2.6%	▼7.6%	▲83.6%
2014	2,686.2	41,584.0	3,088.8	47,816.0	3.0%	1.5%	▼6.2%	▲85.5%
2015	2,795.1	42,928.5	2,957.2	45,418.9	2.6%	0.0%	▼5.4%	▲86.0%
2016	2,928.3	44,606.1	2,733.0	41,630.5	2.3%	0.7%	▼4.9%	▼85.8%
2017	3,074.4	46,553.5	2,701.3	40,903.5	2.1%	2.7%	▼4.4%	▼85.1%
2018	3,199.8	48,163.7	2,904.5	43,719.0	1.7%	2.5%	▼4.1%	▼84.5%
2019	3,311.5	49,575.6	2,880.4	43,121.1	1.7%	1.8%	▼3.8%	▼83.9%
2020	3,040.7	45,329.1	2,758.9	41,127.4	-9.3%	0.9%	▲4.6%	▲102.6%
2021	3,402.7	50,522.7	3,187.6	47,328.8	7.4%	2.6%	▼4.5%	▼95.3%
2022	3,776.0	55,862.1	3,198.5	47,317.6	3.6%	▲9.1%	▼3.8%	▼87.0%
2023	3,922.9	57,821.9	3,479.5	51,286.1	0.3%	▲9.0%	▲4.8%	▼79.9%
2024	4,027.7	59,160.0	3,757.4	55,189.5	0.6%	3.7%	▲5.0%	▼76.7%
2025	4,198.8	61,471.6	3,969.9	58,120.1	2.3%	1.8%	▼4.3%	▼73.7%
2026	4,373.1	63,829.0	4,217.7	61,562.0	2.2%	2.0%	▼4.2%	▼70.6%
2027	4,524.5	65,857.4	4,449.8	64,768.9	1.5%	2.0%	▬4.2%	▼68.0%

Adabiyotlar

• DEFRA. Agriculture in the United Kingdom 2019. HM Government, 2020. ISBN 978-1-8397-2093-2. 

Qoʻshimcha adabiyotlar

• Gregg, Pauline. A Social and Economic History of Britain: 1760–1950 (1950) online

Tashqi havolalar

• Economy at the Office for National Statistics
• UK profile at the CIA World Factbook
• UK profile at The World Bank