Diskriminatsiya

Diskriminatsiya

Diskriminatsiya (lotincha: discriminatio — "farqlash") — davlat, yuridik yoki jismoniy shaxslar tomonidan boshqa shaxslarning huquq va erkinliklarini cheklash yoki kamsitish. Bu cheklovlar millati, jinsi, yoshi, irqi, dini, nogironligi yoki boshqa shaxsiy va ijtimoiy xususiyatlariga asoslangan bo‘lishi mumkin. Diskriminatsiya nafaqat individual darajada, balki ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarda ham namoyon bo‘ladi va ko‘pincha ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi.

Demokratik davlatlarning qonunchiligida va xalqaro huquq normalarida diskriminatsiyaning barcha shakllari taqiqlangan. Xususan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt kabi hujjatlar diskriminatsiyaga qarshi kurashish uchun huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.

---

Diskriminatsiya shakllari

Diskriminatsiya quyidagi asosiy shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin:

1. Jinsiy diskriminatsiya

Jinsiy diskriminatsiya ayollar yoki erkaklarga nisbatan nohaq munosabatda bo‘lishni yoki ularga teng imkoniyatlar yaratmaslikni anglatadi. Masalan:

• Ayollarni mehnat bozorida qabul qilmaslik yoki ularga kamroq maosh to‘lash.
• An’anaviy gender rollarini majburiy tarzda o‘rnatish.
• Ayollar uchun ta’lim imkoniyatlarini cheklash.

2. Milliy va irqlararo diskriminatsiya

Milliy yoki irqlararo diskriminatsiya insonlarni ularning millati yoki teri rangi sababli kamsitishni anglatadi. Bu turdagi diskriminatsiya ko‘pincha quyidagicha namoyon bo‘ladi:

• Mehnat bozorida ishga qabul qilishda tarafkashlik.
• Ta’lim va sog‘liqni saqlashda teng imkoniyatlar yaratmaslik.
• Davlat siyosatida muayyan millat yoki irq vakillarining huquqlarini cheklash. Misol sifatida Janubiy Afrikadagi apartheid rejimi yoki Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi segregatsiyani keltirish mumkin.

3. Diniy diskriminatsiya

Shaxslarni ularning diniy e’tiqodlari uchun kamsitish ham keng tarqalgan. Diniy diskriminatsiya quyidagi shakllarda uchraydi:

• Muayyan diniy guruhlarga mansub insonlarni ishga qabul qilmaslik.
• Diniy bayramlarni nishonlash imkoniyatini cheklash.
• Davlat tizimida muayyan dinga imtiyoz berish va boshqalarni cheklash.

4. Nogironlik bo‘yicha diskriminatsiya

Jismoniy yoki aqliy nogironligi bor shaxslarni ijtimoiy hayotda teng imkoniyatlardan mahrum qilish. Masalan:

• Ish joylarida nogironlar uchun sharoitlar yaratmaslik.
• Ta’lim muassasalarida nogiron bolalar uchun maxsus dasturlarni yo‘qligi.

5. Yosh bo‘yicha diskriminatsiya

Yosh bo‘yicha diskriminatsiya odatda keksa yoshdagilar yoki yoshlarga nisbatan tarafkashlikni anglatadi. Misol uchun:

• Ishga qabul qilishda yoshga doir cheklovlar.
• Yoshlarni tajribasiz deb hisoblash va ularga past lavozimlarni taklif qilish.

---

Diskriminatsiya oqibatlari

Diskriminatsiya ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi, inson huquqlarini buzadi va jamiyatda adolatsizlikni oshiradi. Quyidagi oqibatlar kuzatilishi mumkin:

• Ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida nizolar kuchayadi.
• Shaxslarning imkoniyatlari cheklanadi, bu esa iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qiladi.
• Nafrat va tarafkashlikka asoslangan jinoyatlar sodir etilishi ortadi.

---

Diskriminatsiyaga qarshi choralar

Diskriminatsiyaga qarshi kurashish uchun quyidagi choralar ko‘riladi:

• Diskriminatsiyaga qarshi qonunlar: Xalqaro huquq doirasida diskriminatsiyani taqiqlovchi qonunlar ishlab chiqilgan.
• Tasdiqlovchi harakat: Kamsitilgan guruhlar uchun imkoniyatlarni kengaytirishga yo‘naltirilgan dasturlar.
• Madaniy pluralizm: Turli millat va diniy guruhlarning huquqlarini hurmat qilishni ta’minlovchi siyosat.
• Ma’rifiy kampaniyalar: Jamiyatda diskriminatsiyaga qarshi tushunchalarni shakllantirish uchun o‘quv va treninglar tashkil etish.

---

Xulosa

Diskriminatsiya ijtimoiy adolat va tenglikni buzuvchi hodisadir. Unga qarshi kurashish nafaqat davlat va tashkilotlarning, balki har bir insonning mas’uliyatidir. Har bir inson teng huquqlarga ega bo‘lishi va teng imkoniyatlardan foydalanishi zarur.

Adabiyot

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil