Farigʻuniylar
| Farigʻuniylar Safforiylar, Somoniylar va Gʻaznaviylar vassallari | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Poytaxti | Yahuddiya | |||
| Til(lar)i | Forsiy | |||
| Sulola | Farigʻuniylar | |||
Farigʻuniylar — Eroniy sulolasi boʻlib, 9—10-asr oxiri va 11-asr boshlarida Gʻuzgon (hozirgi Afgʻoniston shimoli)da hukmronlik qilgan. Ular oxir-oqibat G'aznaviylar saltanati hukmdori Sulton Mahmud tomonidan boʻysundirildi.
Fon
[tahrir | manbasini tahrirlash]“ Hudud al-Olam ”ning noma’lum muallifiga ko‘ra, Farig‘uniylar oilasi Eronning afsonaviy shohi Afridun/Faridun avlodidan bo‘lgan[1]. Ingliz tarixchisi Klifford Edmund Bosvort farixuniylarning Xorazm hukmron sulolasi boʻlgan afrigiylar bilan ajdodlari bir boʻlganligini taxmin qilad[1]. Ammo shuni bilish ham kerakki Bosvort har qanday noma'lum kelib chiqishli oʻrta osiyolik sulolalarni eroniy deb ataydi.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Farigʻuniylarning birinchi amiri Ahmad ibn Farigʻundir . Ahmad banijuriylar bilan birgalikda Safforiy Amr ibn al- Laysni oʻzining hukmdori deb tan olishga majbur boʻldi. Oradan ko‘p o‘tmay, Amr ibn al-Lays mag‘lubiyatga uchradi va Somoniylar tomonidan asirga olinadi. Ahmad oʻz bay'atini shu vaqt ichida ularga topshirdi[2]. Keyinchalik Ahmad qizini somoniylar hukmdori Nuh II ga erga berdi[3]. Farig‘uniylar 10-asr oxirigacha Somoniylar vassallari bo‘lib qolaverdilar. Ahmadning oʻrniga uning oʻgʻli Abu'l Xarat Muhammad taxtga oʻtirdi, uning hukmronligi Farigʻuniylar hokimiyati va ta'sirining choʻqqisini belgiladi. Qoʻshni G'archiston va G'ur viloyatlarining boshliqlari uning hukmronligini tan oldilar[4].
Abul Xarat, ehtimol, 982-yildan keyin biroz vaqt oʻtgach vafot etdi va uning oʻgʻli Abul Xarat Ahmad Somoniylar amirligi tanazzul paytida sodir boʻlgan toʻqnashuvlarga tortildi. Unga oʻzining hukmdori Nuh II qoʻzgʻolonchi Foiq Xassaga hujum qilishni buyurdi, ammo u magʻlubiyatga uchradi[3]. Farig‘uniylar G‘aznaviylar bilan nikoh ittifoqlarini rivojlantirdilar. Abul Xaratning qizi Mahmudga tegdi, Mahmudning singlisi esa Abul Xaratning oʻgʻli Abul-Nasr Muhammadga erga tekkan edi. Abu'l Xarat Hirotda Sabuktigin qoʻshinlariga Foiq va Simjuriylarga qarshi yordam berdi, bu jangda G'aznaviylar va Farigʻuniylar gʻalaba qozondi. G‘aznaviylar ko‘p o‘tmay Xurosonda Somoniylarni siqib chiqardilar, Farig‘uniylar esa G‘aznaviylar vassaliga aylanadilar[2].
Abul Xarat vafot etdi va 1000-yili Abul-Nasr Muhammad uning oʻrniga oʻtdi. Abul-Nasr Mahmud G'aznaliklar ishonchidan bahramand boʻlgan. 1008-yilda Gʻaznaviylar chegarasi yonida Karxiyon[3] yaqinida qoraxoniylarga qarshi jang qilgan va keyingi yili Hindistonga yurishi chogʻida Mahmudga hamrohlik qilgan[3]. U Mahmudning oʻgʻli Muhammad Gʻaznaviyga qizini turmushga berdi. Taxminan 1010-yilda Abul-Nasr vafot etgach, Abul-Nasrdan Hasan ismli oʻgʻil qolgan boʻlsa ham, Muhammad Gʻuzgonni oʻz qoʻliga oladi. Bu bilan Fargʻuniylar hukmronligi tugadi[5].
Madaniy ahamiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Farig‘uniylar o‘z davrida san’at va ilm-fanning ko‘plab ko‘zga ko‘ringan shaxslariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan[5]. Ikki mashhur shoir Badi' az-Zamon al-Hamadoniy va Abu al-Fath al-Bustiy ularga she'rlar yoʻllagan va yangi fors tilida yozilgan birinchi geografik risola boʻlgan " Hudud al-Olam " mualliflaridir.
Geografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gʻuzgan tarixiy viloyati sharqda Toxariston bilan chegaradosh, janubda Gʻur bilan chegaradosh edi, gʻarbda Gʻarchiston va Marv bilan chegaradosh edi, shimolda Oksus daryosi uning chegarasi boʻlib xizmat qilgan[1]. Farigʻuniylar poytaxti Yahudiyya boʻlsa, Anbar — Gʻuzgonning eng yirik shahri — Farigʻuniylar amirlarining qarorgohi boʻlib xizmat qilgan. Kundarm va Qurzuman G'uzganning boshqa yirik markazlari edi[1].
Farig‘uniy amirlari ro‘yxati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ahmad ibn Farigʻun
- Abul Xarat Muhammad
- Abul Xarat Ahmad
- Abul-Nasr Muhammad
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Davud 2018.
- ↑ 2,0 2,1 Haarmann 1996.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Dunlop 1965.
- ↑ Haug 2015.
- ↑ 5,0 5,1 Bosworth 1984.