Kontent qismiga oʻtish

Isparta

Koordinatalari: 37°45′53″N 30°33′24″E / 37.76472°N 30.55667°E / 37.76472; 30.55667
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Isparta
Munitsipalitet
Isparta seen from a mountain
Isparta seen from a mountain
Official logo of Isparta
Logo
Isparta is located in Turkiya
Isparta
Turkiyadagi joylashuvi
Koordinatalari: 37°45′53″N 30°33′24″E / 37.76472°N 30.55667°E / 37.76472; 30.55667
Davlat Turkiya
Viloyat Isparta
Tuman Isparta
Hukumat
 • Mayor Şükrü Başdeğirmen
Balandligi
 1 035 m (3 400 ft)
Aholisi
 (2022)[1]
 247 580
Vaqt mintaqasi TRT (UTC+3)
Pochta indeksi
32000
Hudud kodi 0246
Veb-sayt isparta.bel.tr

Isparta – Turkiyaning gʻarbiy qismidagi shahar. Shahar Isparta viloyati va Isparta tumani markazi hisoblanadi[2]. Uning aholisi 2022-yil holatiga koʻra 247 580 kishini tashkil etgan[1]. Shahar dengiz sathidan 1035 m balandlikda joylashgan. Isparta yoʻllar orqali Turkiyaning boshqa qismlari bilan yaxshi bogʻlangan. Antaliya janubiy tomondan 130 km, Eskişehir esa shimoliy tomondan 350 km uzoqlikda joylashgan. Süleyman Demirel universiteti soʻnggi yillarda minglab yoshlarni shaharning asosan konservativ matosi bilan tanishtirdi. Shaharning Futbol jamoasi Ispartaspor Turkiya mintaqaviy havaskorlar ligasining 7-guruhida oʻynaydi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Inson, mahalliy xudo. Isparta muzeyi ellinistik uslubdagi haykal, Rim davri, +/- mil.avv. II asr

Rim davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isparta – bu yunoncha Sparta soʻzining proteza boʻyicha ajratilgan holda turk tilida talaffuz qilinishi[3]. Isparta Rimning Pisidiya viloyatidagi qadimgi Baris shahri bilan mos kelishi aytilgan[4]. Keyinchalik yana bir nazariyaga koʻra u musulmon manbalarida u Sabarta deb nomlanuvchi Sharqiy Rimdagi Saporda qal`asi deb nomlanadi[5]. GE Bean vaziyatni shunday tavsiflagan: „Bu doimiy ravishda oʻzgaruvchan tushunchalar oʻquvchini juda hayron qoldiradi“[6]. Zamonaviy olimlar Barisni Isparta viloyatining Keçiborlu tumanidagi Kılıç yaqiniga joylashtiradilar. Dastlabki bosqichda u viloyat poytaxti, Pisidiya Antioxiyasi metropoliti sufragani boʻlgan Xristian yepiskopiga aylandi. Uning ikkita yepiskopining ismlari aniq maʼlum: Heraclius 325-yilda Nikeyadagi birinchi kengashda ishtirok etgan va Leo 787-yilda Nikeydagi ikkinchi kengashda ishtirok etgan. Bundan tashqari, Pavlus Konstantinopol kengashida (869-yil) boʻlgan va Stefan Konstantinopol kengashida (879-yil) boʻlgan, ammo ularning biri yoki ikkalasi ham Rim viloyatidagi Hellespontdagi Barisdan boʻlishi mumkin[7][8]. Kichik Osiyoda koʻpchilik koʻrganidek, u yoʻqoldi.

  • 1071-yil: Saljuqiylar tomonidan bosib olingan.
  • XIII asrning oxirida: Hamidiylar tarkibiga kirgan.
  • 1381-yil: Isparta Hamidiylar amiri tomonidan Usmoniylar sultoni Murod I ga sotilgan.
  • XIX asrning oxirida: Bolqondan kelgan musulmon qochoqlar Isparta atrofiga oʻrnashishdi. Bolgar qochqinlari oʻzlari bilan Kazanlak atirgul suvlari ishlab chiqarishni bilimlarini olib kelishdi va Ispartaga atirgullar shahri taxallusini berdi.
  • 1914-yil: 1914-yilgi Usmoniylar aholisi statistikasiga koʻra, Isparta tumanida umumiy aholisi 54,465 kishi boʻlgan. Aholining 46,698 nafari musilmon, 6,648 nafari yunon va 1,119 nafari armanlardan iborat boʻlgan[9].
  • 1923-yil: Yunon-Tur aholi almashinuvi paytida bu hududda yashovchi yunonlar Yunonistonga koʻchib oʻtishga majbur boʻlishdi.

Mashhur parvoz halokatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1976-yil 19-sentabr kuni Turkish Airlines 452 samolyotining Boeing 727 samolyoti Ispartadagi Karatepe togʻida joylashgan tepalikka urilib, barcha 154 yoʻlovchi va ekipaj halok boʻldi. 2007-yil 30-noyabr kuni Atlasjet Flightning 4203 samolyoti Isparta Süleyman Demirel aeroportiga yaqinlashayotganida halokatga uchrab, barcha 57 yoʻlovchi va ekipajning oʻlimiga olib keldi.

Titulga qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Endi turar joy yepiskopligi emas, „Pisidiyadagi Baris“ bugungi kunda Katolik cherkovi tomonidan Nikomediyaning nominal suffragani sifatida roʻyxatga olingan[10], chunki yeparxiya nominal ravishda 1933-yilda qayta tiklangan: Pisidiyada (lotin) lotin tilida sifat Baren (britancha). Bu oʻnlab yillar davomida boʻsh edi, quyidagilarga ega, hozircha yepiskop (eng past) darajaga ega[11]:

  • Alfred Bertram Leverman (1948.04.24 – 1953.07.27) Halifaxda (Kanada) yordamchi yepiskop sifatida (1948.04. 24 – 1953.07.27); keyinchalik Saint John, New Brunswikda (Kanada), (1953.07.27 – 1968.09.07), Altavada bosh yepiskop (1968.09.07 – oʻlimi 1972.04.28)
  • José de Almeida Batista Pereira (1953.12.22 – 1955.11.07) Niteróida (Braziliya) yordamchi yepiskop (1953.12.21 – 1955.11.07), Sete Lagoasda (Braziliya) yepiskop (1955.11.07 – 1964.04.02), Guaxupéda (Braziliya) yepiskop (1964.04.02 – nafaqada 1976.01.16) ; 2009-yil vafot etdi.
  • António Cardoso Cunha (1956.03.09 – 1967.01.10), avval Bejada (Portugaliya) yordamchi yepiskop (1956.03.09.1965), keyin Vila Realda (Portugaliya) maslahatchi yepiskop (1965 – 1967.01.10) sifatida, keyinchalik Vila Realda yepsikop (1967.01.10 – nafaqaga chiqqan 1991.01.19), 2004-yil vafot etgan.

Iqtisodiyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isparta viloyatida mashhur sayyohlik manzili boʻlgan Kovada milliy bogʻidagi koʻl

Isparta asosiy iqtisodiy faoliyatlari – atirgul suvlari va qoʻlda tayyorlanadigan gilamlar ishlab chiqarish. „Bibliy turizm“ tufayli mahalliy va xalqaro turizm muhim daromad manbayiga aylanib bormoqda. XX asrning boshlarida Isparta shahrida gilam ishlab chiqarish yirik sanoat edi[12].

Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isparta issiq yoz Oʻrta yer iqlimiga ega (Köppen iqlim tasnifi: Csa), yoki moʻtadil kontinental iqlim (Trewartha iqlimi tasnifi: Dc). Qishi sovuq, yomgʻir va koʻpincha qor yogʻadi, yozi issiq va quruq. Shahar atrofidagi koʻllar iqlimga muhim taʼsir koʻrsatadi. Yogʻingarchilik asosan qish oylarida, yozda esa sezilarli darajada kamayadi.

Iqlim koʻrsatkichlari Isparta (1991–2020, extremes 1929–2023)
Oy Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr Year
Yuqori harorat °C (°F) 17.6
(63.7) 		22.5
(72.5) 		26.8
(80.2) 		29.5
(85.1) 		35.4
(95.7) 		36.2
(97.2) 		39.2
(102.6) 		40.3
(104.5) 		37.4
(99.3) 		33.5
(92.3) 		25.4
(77.7) 		20.0
(68.0) 		40.3
(104.5)
Average high °C (°F) 6.6
(43.9) 		8.4
(47.1) 		12.3
(54.1) 		17.0
(62.6) 		22.3
(72.1) 		27.3
(81.1) 		31.2
(88.2) 		31.4
(88.5) 		27.2
(81.0) 		21.2
(70.2) 		14.4
(57.9) 		8.5
(47.3) 		19.0
(66.2)
Kunlik oʻrtacha °C (°F) 1.8
(35.2) 		3.3
(37.9) 		6.6
(43.9) 		10.8
(51.4) 		15.6
(60.1) 		20.3
(68.5) 		24.0
(75.2) 		23.9
(75.0) 		19.3
(66.7) 		13.8
(56.8) 		7.7
(45.9) 		3.5
(38.3) 		12.5
(54.5)
Oʻrtacha past harorat °C (°F) −2.1
(28.2) 		−1.1
(30.0) 		1.3
(34.3) 		4.8
(40.6) 		8.9
(48.0) 		13.0
(55.4) 		16.2
(61.2) 		16.0
(60.8) 		11.5
(52.7) 		7.2
(45.0) 		2.2
(36.0) 		−0.5
(31.1) 		6.5
(43.7)
Minimum past harorat °C (°F) −19.2
(−2.6) 		−21.0
(−5.8) 		−18.5
(−1.3) 		−7.7
(18.1) 		−1.2
(29.8) 		4.3
(39.7) 		4.9
(40.8) 		7.0
(44.6) 		−0.8
(30.6) 		−4.2
(24.4) 		−11.5
(11.3) 		−15.4
(4.3) 		−21.0
(−5.8)
Average precipitation mm (inches) 70.3
(2.77) 		51.5
(2.03) 		55.2
(2.17) 		51.6
(2.03) 		60.1
(2.37) 		30.9
(1.22) 		19.3
(0.76) 		16.1
(0.63) 		20.8
(0.82) 		38.5
(1.52) 		43.6
(1.72) 		68.4
(2.69) 		526.3
(20.72)
Average precipitation days 12.17 10.97 11.10 11.60 12.20 7.60 3.83 4.10 4.93 7.27 7.73 11.63 105.1
Average relative humidity (%) 73.8 69.7 65 62 60.6 54.4 47.3 48.9 53.7 63.1 68.5 74.8 61.8
Mean monthly sunshine hours 114.7 135.6 179.8 204.0 251.1 297.0 334.8 316.2 273.0 217.0 165.0 111.6 2 599,8
Mean daily sunshine hours 3.7 4.8 5.8 6.8 8.1 9.9 10.8 10.2 9.1 7.0 5.5 3.6 7.1
Source 1: Turkish State Meteorological Service[13][14]
Source 2: NOAA(humidity)[15]

Diqqatga sazovor joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shahar buzilish chizigʻi yaqinida joylashgan va shu sababli, kuchli zilzilalarga duch keladi.1914-yil zilzila yuz berganida qadimgi shaharning aksariyati vayron boʻlgan. Shunday uchun, faqatgina bir nechta tarixiy binolari qolgan. Eng qadimgi bino bu 1429-yilda Sulton Murod II ning generali Kutlu Bey tomonidan qurilgan Kutlu Bey masjidi (yoki buyuk masjid maʼnosini bildiruvchi Ulu Camii). Bu shahar 1914-yilda sodir boʻlgan zilzila tufayli yomon ahvolda vayron boʻlib, 1922-yilda tiklangan.1561-yildan boshlab Firdevs-Bey-Camii (masjid) (shuningdek: Firdevs Paşa Kamii, Mimar Sinan Camii) mashhur. Masjid va qoʻshni Bedesten (sotuv maydoni) loyihasi arxitektor Sinanga tegishli. 1914-yilda zilzila tufayli qattiq shikastlangan bu shahar keyinchalik yangilanadi. Koʻpgina cherkovlar vayron boʻlib, faqat bir nechtasi qolgan, ayniqsa Aya Payana cherkovi (turkcha: Aya Baniya Kilisesi); 1750-yildan boshlab yunon-provaslav cherkovi. 1923-yildan beri vayron boʻlgan tom 1999-yilda qayta tiklangan. Yana bir yangilanish rejalashtirilgan, ammo hali amalga oshirilmagan (2022-yildan boshlab).

  • Isparta Iplik Camii
    Isparta Iplik Camii
  • Isparta Mimar Sinan (Firdevs Paşa) Cami
    Isparta Mimar Sinan (Firdevs Paşa) Kam
  • Isparta Mimar Sinan (Firdevs Paşa) Cami
    Isparta Mimar Sinan (Firdevs Paşa) Kam
  • Isparta; Firdevs Paşa Camiye von Süd
    Isparta; Firdevs Pasha Camiye von Süd
  • Isparta Kutlu Bey Camii aka Ulu Camii
    Isparta Kutlu Bey Camii aka Ulu Camii
  • Isparta Kutlu Bey Camii aka Ulu Camii
    Isparta Kutlu Bey Camii aka Ulu Camii
  • Isparta Kutlu Bey Camii aka Ulu Camii
    Isparta Kutlu Bey Camii taxallusi Ulu Camii

Shaharda muzey ham mavjud.

  • Isparta museum Early Bronze Age vessels
    Isparta muzeyi Ilk bronza davri kemalari
  • Isparta museum Late Archaic stele
    Isparta muzeyi Oldingi arxaik stel
  • Isparta museum Late Archaic steles
    Isparta muzeyi Qachong'i arxaik yulduzli
  • Isparta museum Eğirdir treasure
    Isparta muzeyi Eğirdir xazinasi
  • Isparta museum Anatolian dresses
    Isparta muzeyi Onado`li liboslari
  • Isparta museum church bell
    Isparta muzeyi cherkov qo'ng'irog`i

Boshqa diqqatga sazovor joylar:

  • Isparta Atatürk monument
    Isparta Atatürk yodgorligi
  • Süleyman Demirel haykali
    Süleyman Demirel haykali
  • Isparta Şehitler Parki
    Isparta Şehitler Parki
  • Isparta Clocktower
    Isparta soat minorasi
  • Isparta Culture and Tourism building
    Isparta madaniyat va turizm binosi
  • Isparta Provincial Directorate of National Education
    Isparta viloyat milliy ta'lim boshqarmasi
  • Isparta Firdevs Bey Bedesteni
    Isparta Firdevs Bey Bedesteni

Mashhur insonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isparta hokimlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1984-1989 Ziya Zeynelgil ANAP
  • 1989-1994 Altan Raşit Civan DYP, Refah partiyasi
  • 1994-1999 Mehmet Aybatılı DYP
  • 1999-2004 va 2009-2019 Yusuf Ziya Günaydın MHP
  • 2004-2009 Hasan Balaman AK partiyasi
  • 2019-hozirgacha Şükrü Başdeğirmen AK partiyasi

Egizak shaharlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Isparta bilan egizak shaharlar:

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Address-based population registration system (ADNKS) results dated 31 December 2022, Favorite Reports“ (en) (XLS). TÜİK. Qaraldi: 2023-yil 13-mart.
  2. ↑ İl Belediyesi, Turkey Civil Administration Departments Inventory. Retrieved 1 March 2023.
  3. ↑ Studies in Etymology and Etiology: With Emphasis on Germanic, Jewish, Romance and Slavic Languages, page 316, by David L. Gold
  4. ↑ Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936), section „Isparta“, Mordtmann, J. H.
  5. ↑ Encyclopaedia of Islam, Second Edition, section „Isparta“, Flemming, B.
  6. ↑ Anatolian Studies. Volume 9. 1959. Notes and Inscriptions from Pisidia, Part 1, page 74, by G. E. Bean
  7. ↑ Michel Lequien, Oriens christianus in quatuor Patriarchatus digestus, Paris 1740, Vol. I, coll. 1049–1050
  8. ↑ Raymond Janin, v. 2. Baris, in Dictionnaire d’Histoire et de Géographie ecclésiastiques, vol. VI, 1932, col. 808
  9. ↑ Kemal Karpat (1985), Ottoman Population, 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, The University of Wisconsin Press, p. 180-181
  10. ↑ Annuario Pontificio 2013 (Libreria Editrice Vaticana 2013 ISBN 978-88-209-9070-1), p. 847
  11. ↑ http://www.gcatholic.org/dioceses/former/t0281.htm GCatholic
  12. ↑ Prothero, G. W.. Anatolia. London: H.M. Stationery Office, 1920 — 110 bet. 
  13. ↑ „Resmi İstatistikler: İllerimize Ait Mevism Normalleri (1991–2020)“ (tr). Turkish State Meteorological Service. Qaraldi: 2021-yil 28-iyun.
  14. ↑ „İllerimize Ait Genel İstatistik Verileri“ [General statistical data for provinces] (Turkish). mgm.gov.tr. Meteoroloji Genel Müdürlüğü. Qaraldi: 2024-yil 8-aprel.
  15. ↑ „WMO Climate Normals for 1991-2020: Isparta“ (CSV). National oceanic and atmospheric administration. Qaraldi: 2024-yil 8-aprel.
  16. ↑ „خواهرهای ناتنی "همدان" را فراموش کرده‌اند؟“ (fa). isna.ir. Iranian Students' News Agency (2019-yil 13-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 19-iyun.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Isparta&oldid=4357063" dan olindi