Kontent qismiga oʻtish

Pangeya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Erta mezozoy davridagi Pangeya superkontinenti (200 mln yil oldin)

Pangeya — kech paleozoy va erta mezozoy eralarida mavjud boʻlgan superkontinent.[1] Bu taxminan 335 million yil oldin oldingi qitʼa birliklari yigʻilgan va taxminan 175 million yil oldin bir-biridan ajralishni boshlagan.[2] Hozirgi Yer va uning kontinental massa taqsimotidan farqli oʻlaroq, Pangeya ekvatorda joylashgan va superokean Pantalasa bilan oʻralgan. Pangeya Yer yuzida mavjud boʻlgan eng soʻnggi superkontinent va geologlar tomonidan birinchi marta rekonstruksiya qilingan.

Tushunchaning kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alfred Vegener (1880-1930-yillar)
Alfred Vegener oʻz kontseptsiyasini tasvirlash uchun yaratgan Pangeya tasvirlangan dunyo xaritasi

„Pangea/Pangea“ nomi qadimgi yunoncha pan (πᾶν , „hammasi, butun, butun“) va Gaia (Γαῖα , „ Ona Yer, Yer“).[3] [9] Bir paytlar qitʼalar bir butun quruqlik massasini hosil qilgan degan tushuncha, materiklarning gorizontal siljishining ilmiy nazariyasini asoschisi Alfred Vegener tomonidan 1912-yilda nashr etilgan "Qitʼalarning kelib chiqishi" (Die Entstehung der) nashrida tasdiqlovchi dalillar bilan faraz qilingan.[4] U oʻz gipotezasini 1915 yildagi „Materiklar va okeanlarning kelib chiqishi“ kitobida kengaytirdi (Die Entstehung der Kontinente und Ozeane), unda u parchalanib, hozirgi joylariga koʻchib ketishidan oldin, barcha qitʼalar yagona superkontinentni yaratgan deb taxmin qilgan. "Urkontinent " deb nomlangan.

„Pangea“ nomi 1920 yildagi Die Entstehung der Kontinente und Ozeane nashrida uchraydi, lekin Vegener qadimgi superkontinentni „Karbon davri pangeyasi“ deb ataganida faqat bir marta uchraydi.[5] Wegener germanizatsiya qilingan „Pangäa“ shaklini qoʻlladi, lekin bu nom nemis va ingliz ilmiy adabiyotlariga ([6] va 1926-yilda) lotincha „Pangaea“ (yunoncha „Pangaia“) shaklida kirdi, ayniqsa 1926-yil noyabrda Amerika neft geologlari assotsiatsiyasining simpozium tufayli.[7]

Vegener dastlab Pangeyaning parchalanishi Yerning aylanishi markaziy kuchlar tufayli yuqori qitʼalarda sodir boʻlgan deb taxmin qilgan. Biroq, bu mexanizmning jismonan aql bovar qilmas ekanligi osonlikcha koʻrsatildi, bu esa Pangeya gipotezasini qabul qilishni kechiktirdi.[8] Artur Xolms mantiya konveksiyasining yanada ishonchli mexanizmini taklif qildi [9] bu esa Ikkinchi Jahon Urushidan keyin okean tubining xaritasi koʻrsatgan dalillar bilan birgalikda plastinka tektonikasi nazariyasini ishlab chiqish va qabul qilishga olib keldi. Bu nazariya Pangeyaning mavjudligi va parchalanishi haqidagi keng tarqalgan tushuntirishni beradi. [10]

Mavjudligining isboti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toshqotgan topilmalarning mavjudligi — Pangeya mavjud boʻlganligining asosiy dalillaridan biridir.

Atlantika okeani bilan chegaradosh qitʼalar geografiyasi Pangeya borligini koʻrsatuvchi birinchi dalil edi. Shimoliy va Janubiy Amerika qirgʻoqlarining Yevropa va Afrika bilan chambarchas bogʻliqligi, bu qirgʻoqlar chizilgan zahoti aniqlandi. Bu qitʼalar bir paytlar qoʻshilib, keyinroq ajralib chiqqan deb taxmin qilgan birinchi odam 1596-yilda Abraham Orteliusdir [10] Yaxshilab rekonstruktsiya qilish shuni koʻrsatdiki, 500 fath (3,000 fut; 910 metr) konturidagi nomuvofiqlik 130 km (81 milya) dan kam boʻlgan va bu shunchaki tasodif boʻlishi uchun juda yaxshi koʻrsatkich ekanligi taʼkidlangan.[11]

Pangeya uchun qoʻshimcha dalillar qoʻshni qitʼalar geologiyasida , shu jumladan Janubiy Amerikaning sharqiy sohillari va Afrikaning gʻarbiy qirgʻoqlari orasidagi mos keladigan geologik tendentsiyalarda mavjud. Karbon davrining qutbli muz qopqogʻi Pangeyaning janubiy chekkasini qoplagan. Glasial togʻ jinslari, shu jumladan till, Pangeyaning bir qismi boʻlishi mumkin boʻlgan koʻplab alohida materiklarda bir xil yoshda va tuzilishda uchraydi.[12]

Panjeyaga oid qazilma dalillar qitʼalarda hozir bir -biridan juda uzoq boʻlgan oʻxshash va bir xil turlarning mavjudligini oʻz ichiga oladi. Masalan, Terapsid reptiliyaning toshqotgan topilmalari Janubiy Afrika, HHindiston va Antarktidada, Glossopteris oʻsimliklari bilan birga topilgan. Agar materiklar joylashuvi hozirgidek boʻlganda yuqorida takidlanganlarning tarqalishi ekvatordan qutb doirasigacha yoyigan boʻlar edi. Xuddi shunday, Mesosaurus chuchuk suv reptiliyasi toshqotmalari Braziliyaning baʼzi bir qirgʻoq boʻyi hududlarida va Gʻarbiy Afrikada topilgan.

Koʻrinib turgan qutbli yurish yoʻllarini paleomagnit tarzda oʻrganish superkontinent nazariyasini ham qoʻllab -quvvatlaydi. Geologlar tog 'jinslaridagi magnitli minerallarning yoʻnalishini oʻrganish orqali materik plitalarining harakatini aniqlay oladilar; toshlar paydo boʻlganda, ular Yerning magnit xususiyatlarini oladi va qutblar jinsga nisbatan qaysi tomonga yotishini koʻrsatadi. Magnit qutblar aylanma qutb atrofida atigi bir necha ming-yil davomida aylanib yurar ekan, bir necha ming-yillarga choʻzilgan koʻp sonli lavalardan oʻlchovlar oʻrtacha qutb holatini aniqlab beradi. Choʻkindi jinslar va intruziv togʻ jinslarining namunalari magnit yoʻnalishga ega, ular odatda magnit shimol yoʻnalishidagi „dunyoviy oʻzgarishning“ oʻrtacha koʻrsatkichidir, chunki ularning magnitlanishi bir zumda olinmaydi. Yoshi millionlab-yillarga oʻzgarib turadigan namunaviy guruhlar orasidagi magnit farqlar haqiqiy qutbli sayohat va qitʼalarning siljishi bilan bogʻliq. Haqiqiy qutbli sayohat komponenti barcha namunalar uchun bir xildir va ularni olib tashlash mumkin, bu esa geologlarga kontinental siljishni koʻrsatadigan qismini qoldiradi va undan oldingi kontinental pozitsiyalarni tiklashda yordam beradi. [10]

Togʻ zanjirlarining uzluksizligi Pangea uchun yana bir dalil beradi. Bunga misol qilib AQSHning janubi-sharqidan Kaledon toʻg burmalanishida vujudga kelgan Britaniya, Irlandiya, Grenlandiya va Skandinaviyacha choʻzilgan Appalachi togʻ tizmasidir.[13]

Shakllanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Appalachi orogeniyasi

Pangeya — bu geologik rekordda aniqlangan eng yangi superkontinent. Superkontinentallarning paydo boʻlishi va ularning parchalanishi Yer tarixi davomida davriy boʻlib oʻtganga oʻxshaydi. Pangeyadan oldin yana bir necha superkontinentlar boʻlgan boʻlishi mumkin.

Paleomagnit oʻlchovlar geologlarga qadimgi kontinental bloklarning kengligi va yoʻnalishini aniqlashga yordam beradi va yangi texnika uzunliklarni aniqlashda yordam berishi mumkin.[14] Paleontologiya qadimgi iqlimni aniqlashga yordam beradi, paleomagnit oʻlchovlar boʻyicha kenglik hisob -kitoblarini tasdiqlaydi va hayotning qadimgi shakllari maʼlum geologik lahzalarda kontinental bloklar bir -biriga yaqin boʻlgan degan tushunchani beradi.[15] Biroq, Pangeya parchalanishidan oldin qitʼalarni rekonstruktsiya qilish, shu jumladan, bu qism qisman spekulyativ boʻlib qolmoqda va har xil rekonstruktsiya baʼzi tafsilotlarda farq qiladi.[16]

  • Kech kembriyda yer paleogeografiyasi, 490 mln avval
    Kech kembriyda yer paleogeografiyasi, 490 mln avval
  • O'rta Silurda yerning paleogeografiyasi, 430 mln avval. Avalonia va Baltika Laurentiya bilan Lavraziyani shakllantirish uchun birlashdilar.
    O'rta Silurda yerning paleogeografiyasi, 430 mln avval. Avalonia va Baltika Laurentiya bilan Lavraziyani shakllantirish uchun birlashdilar.
  • Yer paleogeografiyasi kech Karbonda 310 mln-yil avval. Lavraziya Gondvana bilan Pangeya hosil qilib birlashdi.
    Yer paleogeografiyasi kech Karbonda 310 mln-yil avval. Lavraziya Gondvana bilan Pangeya hosil qilib birlashdi.
  • Permi-Trias chegarasida yerning paleogeografiyasi, 250 mln-yil avval. Sibir superkontinent hosil qilishni yakunlash uchun Pangeya bilan birlashdi.
    Permi-Trias chegarasida yerning paleogeografiyasi, 250 mln-yil avval. Sibir superkontinent hosil qilishni yakunlash uchun Pangeya bilan birlashdi.
Pangeyadan kelib chiqqan erta mezozoy ammoniti
300 million yil oldin Perm-Karbon davridagi dunyoning toʻrtta floristik provinsiyasi

Siljish va ajralish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vaqt oʻtishi bilan Panjeyaning boʻlinishi

Pangeya parchalanishining uchta asosiy bosqichidan iborat.

Atlantikaning ochilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi bosqich Erta-Oʻrta Yura davrida (taxminan 175 million yil oldin) boshlangan, shundan keyin Pangeya sharqda Tetis okeanidan gʻarbda Tinch okeanigacha ajrala boshlagan. Shimoliy Amerika va Afrika oʻrtasida sodir boʻlgan ajralish koʻplab siniq yoriqlari hosil qildi. Bir yoriq yangi okean — Shimoliy Atlantika okeanining paydo boʻlishiga olib keldi..[13]

Atlantika okeani bir xilda ochilmadi; yorilish shimoliy-markaziy Atlantikada boshlandi. Lavraziya soat yoʻnalishi boʻyicha aylana boshlagan va shimolda Shimoliy Amerika bilan shimolda, janubda Yevroosiyo bilan boʻr davriga qadar Janubiy Atlantika ochilmagan. Lavraziyaning soat yoʻnalishi boʻyicha harakati ancha keyinroq Tetis okeanining yopilishiga va keyinchalik Shimoliy Muz okeaniga aylangan „Sinus Borealis“ ning kengayishiga olib keldi. Shu bilan birga, Afrikaning narigi tomonida va Sharqiy Afrikaning chekka chekkalari — Antarktida va Madagaskarda boʻr davrida ochiladigan Hind okeanining janubi -gʻarbiy qismining paydo boʻlishiga olib keladigan yangi yoriqlar paydo boʻla boshladi.

Gondvananing ajralishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panjey parchalanishining ikkinchi asosiy bosqichi erta boʻr davridan boshlangan (150-140 mln av.), qachonki Gondvana quruqligi bir necha qitʼalarga boʻlinib ketgan boʻlsa (Afrika, Janubiy Amerika, Hindiston, Antarktida va Avstraliya). Tetis choʻkmasidagi subduksiya Afrika, Hindiston va Avstraliyaning shimoliy tomon harakatlanishiga sabab boʻlib, „Janubiy Hind okeani“ ning ochilishiga olib keldi. Erta boʻr davrida Atlantika, hozirgi Janubiy Amerika va Afrika nihoyat sharqiy Gondvanadan (Antarktida, Hindiston va Avstraliya) ajralib chiqqan. Oʻrta boʻr davrida Gondvana Janubiy Atlantika okeanini ochish uchun boʻlinib ketdi, chunki Janubiy Amerika Afrikadan gʻarbga qarab harakat qila boshladi. Janubiy Atlantika bir tekis rivojlanmagan; balki janubdan shimolga parchalanib ketdi.

Hindiston Tetis okeanining sharqiy qismini yopib, shimol tomonga Yevrosiyoga-yiliga 15 sm tezlikda harakat qilishni boshlagan (plitalar tektonik harakatining rekordi tezligi), ayni vaqtda Madagaskar esa toʻxtagan va Afrika plitasiga qoʻshilib qolgan. yangi Zelandiya, Yangi Kaledoniya va Zelandiyaning boshqa qismlari Avstraliyadan ajralishni boshlagan va sharqqa, Tinch okeanini tomonga harakat qilib, Marjon va Tasman dengizlarini paydo qilgan.

Norvegiya dengizining paydo boʻlishi va Avstraliya va Antarktidaning parchalanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pangeya parchalanishining uchinchi asosiy va oxirgi bosqichi erta Kaynazoy (paleotsendan oligotsenga) da sodir boʻlgan. Lavraziya Shimoliy Amerika/Grenlandiya (Laurentia deb ham ataladi) Yevroosiyodan boʻlinib, Norvegiya dengizini 60-55 mln-yil avval atrofida paydo qildi. Atlantika va Hind okeanlari Tetis okeanini yopib, kengayishda davom etdi.

Bu orada Avstraliya Antarktidadan ajralib, Hindiston 40 million yil oldin qilganidek, shimolga tez koʻchib oʻtdi. Hozirda Avstraliya Sharqiy Osiyo bilan toʻqnashuv bosqichida. Hozirda Avstraliya ham, Hindiston ham 5-6 -da shimoli -sharqqa qarab harakatlanmoqda santimetr (2-3 yilda). Antarktida taxminan 280-yilda Panjeya paydo boʻlganidan beri Janubiy qutbga yaqin yoki uni hududida boʻlgan. Hindiston 35 mln-yil avvaldan boshlab Osiyo bilan toʻqnasha boshladi Ma, Himolay orogeniyasini hosil qiladi va nihoyat Tetis dengiz yoʻlini yopadi; bu toʻqnashuv bugun ham davom etmoqda. Afrika plitasi gʻarbdan shimoli-gʻarbga Yevropaga yoʻnalishni oʻzgartira boshladi va Janubiy Amerika shimoliy tomon harakat qila boshladi, uni Antarktidadan ajratib, birinchi marta Antarktida atrofida okeanning toʻliq aylanishini taʼminladi. Bu harakat atmosferadagi karbonat angidrid kontsentratsiyasining pasayishi bilan Antarktidaning tez sovishiga olib keldi va muzliklar paydo boʻlishiga imkon berdi. Bu ajralish oxir-oqibat, bugungi kunda mavjud, qalinligi bir necha kilometr boʻlgan muz qatlamlarini shakillantirdi.[17] Boshqa yirik voqealar Kaynozoy davrida yuz berdi, jumladan Kaliforniya koʻrfazining ochilishi, Alp togʻlarining koʻtarilishi va Yapon dengizining ochilishi. Pangeyaning boʻlinishi bugun Qizil dengiz va Sharqiy Afrika riftlarida davom etmoqda.

Pangeyadan keyin iqlim oʻzgarishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pangeyaning parchalanishi qitʼa yoriqlaridan koʻp miqdorda karbonat angidridni chiqarib yuborish bilan birga kechdi. Bu erta boʻr davrining juda issiq iqlimiga hissa qoʻshgan mezozoy CO2 ni hosil qildi.[18] Tetis okeanining ochilishi ham iqlimning isishiga yordam berdi. [19] Pangeyaning parchalanishi bilan bogʻliq boʻlgan okean oʻrtasidagi juda faol tizmalari dengiz sathini geologik rekord boʻyicha eng yuqori darajaga koʻtarib, qitʼalarning koʻp qismini suv bosdi.[20]

Panjeya parchalanishi bilan birga kelgan moʻtadil iqlim zonalarining kengayishi angiospermlarning (guli oʻsimliklar) diversifikatsiyasiga yordam bergan boʻlishi mumkin.[21]

  • Yer tarixi
  • Potentsial kelajakdagi superkontinentallar: Pangea Ultima, Novopangaea va Amasia
  • Superkontinental sikl
  • Uilson sikli

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Pangea“. Encyclopædia Britannica Inc. (2015).
  2. ↑ Rogers, J.J.W.; Santosh, M. (2004), Continents and Supercontinents, Oxford: Oxford University Press, 146-bet, ISBN 978-0-19-516589-0
  3. ↑ „Pangaea“. Online Etymology Dictionary.
  4. ↑ Alfred Wegener: Die Entstehung der Kontinente. Dr. A. Petermannʼs Mitteilungen aus Justus Perthes' Geographischer Anstalt, 58(1): Gotha 1912
  5. ↑ See:
  6. ↑ Jaworski, Erich (1922). „Die A. Wegenersche Hypothese der Kontinentalverschiebung“. Geologische Rundschau. 13-jild, № 3. 273–296-bet. Bibcode:1922GeoRu..13..273J. doi:10.1007/bf01799790.
  7. ↑ Willem A. J. M. van Waterschoot van der Gracht (and 13 other authors): Theory of Continental Drift: a Symposium of the Origin and Movements of Land-masses of both Inter-Continental and Intra-Continental, as proposed by Alfred Wegener. X + 240 S., Tulsa, Oklahoma, United States, The American Association of Petroleum Geologists & London, Thomas Murby & Co.
  8. ↑ Kearey, Philip. Global tectonics, 3rd, Oxford: Wiley-Blackwell, 2009 — 5-bet. ISBN 978-1-4051-0777-8. 
  9. ↑ Holmes, A. (1-yanvar 1931-yil). „XVIII. Radioactivity and Earth Movements“. Transactions of the Geological Society of Glasgow. 18-jild, № 3. 559–606-bet. doi:10.1144/transglas.18.3.559.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Kearey, Klepeis & Vine 2009.
  11. ↑ Bullard, Edward; Everett, J.E.; Smith, A. Gilbert (28-oktabr 1965-yil). „The fit of the continents around the Atlantic“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences. 258-jild, № 1088. 41–51-bet. Bibcode:1965RSPTA.258...41B. doi:10.1098/rsta.1965.0020.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  12. ↑ Murck, Barbara W. and Skinner, Brian J. (1999) Geology Today: Understanding Our Planet, Study Guide, Wiley, ISBN 978-0-471-32323-5
  13. ↑ 13,0 13,1 Merali, Zeeya and Skinner, Brian J. (2009) Visualizing Earth Science, Wiley, ISBN 047174705X Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "ReferenceA" defined multiple times with different content
  14. ↑ Torsvik, Trond H.; Cocks, L. Robin M. (2019). „The integration of palaeomagnetism, the geological record and mantle tomography in the location of ancient continents“. Geological Magazine. 156-jild, № 2. 242–260-bet. doi:10.1017/S001675681700098X.
  15. ↑ Pyron, R. Alexander (1-sentabr 2014-yil). „Biogeographic Analysis Reveals Ancient Continental Vicariance and Recent Oceanic Dispersal in Amphibians“. Systematic Biology. 63-jild, № 5. 779–797-bet. doi:10.1093/sysbio/syu042. PMID 24951557.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  16. ↑ Torsvik, Trond H. „2“, . Earth history and palaeogeography. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2017. ISBN 9781107105324. 
  17. ↑ Deconto, Robert M.; Pollard, David (2003). „Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2“. Nature. 421-jild, № 6920. 245–9-bet. Bibcode:2003Natur.421..245D. doi:10.1038/nature01290. PMID 12529638.
  18. ↑ Brune, Sascha; Williams, Simon E.; Müller, R. Dietmar (December 2017). „Potential links between continental rifting, CO2 degassing and climate change through time“. Nature Geoscience. 10-jild, № 12. 941–946-bet. Bibcode:2017NatGe..10..941B. doi:10.1038/s41561-017-0003-6.
  19. ↑ Stanley 1999.
  20. ↑ Dixon, Dougal. Atlas of Life on Earth. New York: Barnes & Noble Books, 2001 — 215-bet. ISBN 9780760719572. 
  21. ↑ Chaboureau, Anne-Claire; Sepulchre, Pierre; Donnadieu, Yannick; Franc, Alain (30-sentabr 2014-yil). „Tectonic-driven climate change and the diversification of angiosperms“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 111-jild, № 39. 14066–14070-bet. Bibcode:2014PNAS..11114066C. doi:10.1073/pnas.1324002111. PMC 4191762. PMID 25225405.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pangeya&oldid=4088875" dan olindi