Kontent qismiga oʻtish

Qandosh

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Qandosh (qozoqcha: қандас — qozoq tilidan soʻzma-soʻz tarjimasi: "vatandosh", „bir qon“) (01.01.2021-yilgacha ogʻzaki atama ishlatilgan[1][2]) — etnik qozoqlar-qoʻshni davlatlardan Qozogʻistonga koʻchib kelgan repatriantlar (Oʻzbekiston, Xitoy, Turkmaniston, Rossiya, Qirgʻiziston), shuningdek, bir qator boshqa Osiyo davlatlari (Moʻgʻuliston, Eron, Afgʻoniston, Pokiston va boshqalar). Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 31 yil davomida (1991-yildan 2022-yil 1-fevralgacha) Qozogʻistonga 1 089 700 qozoq kelgan[3].

Qandoshlarning eng yuqori kontsentratsiyasi Turkiston, Olmaota, Mangʻistau viloyatlarida, jumladan, Janaoʻzen shahrida, shuningdek, Olma-Ota, Nur-Sulton va Taraz shaharlarida joylashgan. Oxirgi toʻlqinning koʻpchiligi ish topish osonroq boʻlgan poytaxt yoki yirik viloyat markazlarida joylashishga moyil. 2014-yildan boshlab Nur-Sulton va Olma-Ota shaharlari koʻchirish uchun istisno qilingan[4].

Qayta joylashtirish uchun zarur shartlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻistonga etnik qozoqlarni koʻchirish dasturining asosiy shartlari SSSR parchalanganidan keyin Qozogʻistonning noqulay demografik holati, shuningdek, chet ellik qozoqlarni Qozogʻistonga joylashtirish va ularga Qozogʻiston fuqaroligini berish orqali yordam berish sabablari edi

Qozogʻiston Prezidenti Nazarboyev III Butunjahon qozoqlar qurultoyida (2005-yil sentabr) soʻzlagan nutqida quyidagi baholarni berdi:

"Hozirda dunyoning 40 dan ortiq davlatida xorijlik qozoqlar istiqomat qiladi va ularning katta qismi Qozogʻiston bilan qoʻshni va qoʻshni davlatlarda istiqomat qiladi. Oxirgi maʼlumotlarga koʻra, Oʻzbekistonda bir yarim million, Xitoyda 1 million 500 ming, Rossiyada millionga yaqin, Turkmanistonda 100 ming, Moʻgʻulistonda 80 ming, Qirgʻizistonda 45 ming qozoq istiqomat qiladi.Boshqa davlatlar orasida qozoqlar eng koʻp va Turkiya, Eron va Afgʻonistonda ixcham yashaydilar. Yevropa mamlakatlarida qozoqlar sanoqli, Shimoliy va Janubiy Amerika mamlakatlarida esa ularning bir nechtasi bor.[5]

Chet eldagi etnik qozoqlarning eng katta qismi 1920—1930-yillarda Sovet Ittifoqini repressiya, majburiy kollektivlashtirish va ocharchilikdan qutulish uchun tark etganlarning avlodlaridir. 200 000 qozoqlar Sovet Ittifoqini tark etib, asosan Xitoy, Moʻgʻuliston, Hindiston, Afgʻoniston, Eron va Turkiyaga koʻchib ketgan, qoʻshni Sovet respublikalaridagi qozoqlar soni 1926—1930-yillarda 2,5 baravar koʻpayib, 794 000 dan ortiq kishini tashkil qilgan. 18-19-asrlarda boshlanib, sovet davrigacha davom etgan, ommaviy koʻchirish va majburiy migratsiya bilan kechgan „slavyan“ immigratsiyasi natijasida 1930-yillarning oʻrtalariga kelib qozoqlar oʻz respublikasida milliy ozchilikka aylandi. Garchi bu tendentsiya keyingi yillarda oʻzgargan boʻlsa-da, 1989-yilda qozoqlarning ulushi ruslar ulushidan bir oz koʻproq edi[6].

90-yillarning boshidan qozoqlar Qozogʻistonga sobiq SSSR respublikalaridan ham, uzoq xorij davlatlaridan ham koʻchib kela boshladilar. Ularning qozoq va kengroq aytganda, qozoq jamiyatiga integratsiyalashuvi bir qancha jihatlari bilan farqlanadi. Turli davrlarda kelganlar sonida sezilarli tebranishlar boʻlgan.

Asosiy joʻnash mamlakatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrolmanlar uchun asosiy joʻnab ketish mamlakatlari Sharqiy Osiyodan Yaqin Sharq va Gʻarbiy Yevropagacha boʻlgan hududlarda joylashgan. 1991-yildan 2005-yilgacha boʻlgan davrda Oʻzbekiston (285 409), Moʻgʻuliston (71 507), Turkmaniston (41 787), Xitoy (22 117) va Rossiya (18 632) oralmanlarning asosiy joʻnab ketgan davlatlari boʻldi. Ketish mamlakatlari orasida Qirgʻiziston, Eron, Turkiya, Afgʻoniston, Pokiston va Tojikiston; MDHning boshqa mamlakatlari, Sharqiy Yevropa, Daniya va Isroildan bir qancha oʻgʻlonlar kelgan[7].

1991-yildan 2015-yilgacha Qozogʻistonga 953 908 qozoq vataniga qaytarilgan.Oʻgʻlonlarning asosiy qismi — 61,5 foizi Oʻzbekistondan, 14,3 foizi Xitoydan, 9,3 foizi Moʻgʻulistondan, 6,8 foizi Turkmanistondan, 4,6 foizi Rossiyadan, 3,5 foizi boshqa mamlakatlardan kelgan[8].

Aholi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yilda oralmanlar soni mamlakatga kelgan barcha muhojirlarning qariyb 80% ni tashkil etdi[6].

1991—2010-yillar uchun migratsiya dasturi doirasida respublikaga 192 mingdan ortiq oila yoki 750 ming kishi kelgan. Oʻgʻlonlar, jumladan, yangi „Nurli koʻch“ dasturi[9].

1991—2014-yillarda Qozogʻiston Respublikasiga koʻchib kelgan oʻrolmanlar soni 952 mingdan ortiqni tashkil etadi. kishi[8][10].

25 yil davomida (1991-yildan 2016-yilning 1-yanvarigacha) Qozogʻistonga 957 764 nafar oralman kelgan[11], lekin ularning avlodlarini, shuningdek, davlat koʻchirish dasturi yordamisiz kelganlarni hisobga oladigan boʻlsak, 1 mln. kishi (respublikadagi barcha qozoqlarning qariyb 8 foizi). 31 yil davomida (1991-yildan 2022-yil 1-fevralgacha) Qozogʻistonga 1 089 700 qozoq kelgan[3]

Imtiyozlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston qonunchiligiga (Qozogʻiston Respublikasining „Aholining migratsiyasi toʻgʻrisida“gi qonuni) koʻra, qandosh migrantlari maʼlum imtiyozlardan foydalanadilar.Asosiylariga quyidagilar kiradi:

  • ishga joylashish, malaka oshirish va yangi kasbni egallashga koʻmaklashish;
  • davlat tillarini oʻrganish uchun shart-sharoitlar yaratish;
  • Qozogʻiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda Qurolli Kuchlar saflarida xizmat qilishdan ozod qilish;
  • oʻrta va oliy kasb-hunar taʼlimi muassasalariga oʻqishga qabul qilish uchun kvota ajratish;
  • maktablarda, maktabgacha taʼlim muassasalarida, shuningdek, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalarida ehtiyojmand joylarni taʼminlash;
  • pensiya va nafaqalarni toʻlash;
  • fuqarolikka qayta tiklanganlarning ommaviy siyosiy qatagʻon qurbonlariga tovon toʻlash huquqlarini amalga oshirish;
  • Qozogʻiston Respublikasiga kirish uchun vizalar berish uchun konsullik yigʻimlaridan ozod qilish;
  • qonun hujjatlariga muvofiq bepul kafolatlangan tibbiy yordam hajmini olish;
  • Qozogʻiston Respublikasi fuqarolariga davlat manzilli yordamini koʻrsatish;
  • bojxona toʻlovlari va soliqlarni undirmasdan chegaradan oʻtish;
  • doimiy yashash joyiga bepul sayohat qilish va mol-mulkni (shu jumladan chorva mollarini) tashish;
  • kelgan joyida uy-joy sotib olish va bir martalik nafaqa toʻlash uchun mablagʻ ajratish.

Repatriatsiyani qayta joylashtirish dasturi „Nurli Koʻch“

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rasmiy ravishda, ogʻzaki maqomi uchun kvotalar va mezonlar faqat 1997-yilda tasdiqlangan. 2009-yilda prezident Nursulton Nazarboyev repatriatsiya qilingan oilalar sonini yiliga 15 mingdan 20 mingga óshirdi. Hukumat byudjetga 17 milliard tenge (taxminan 130 million AQSh dollar) repatriatsiyalarni qoʻllab-quvvatlash ajratgan.

Ushbu maqomga ega boʻlishi va Qozogʻistonga koʻchib oʻtishi mumkin boʻlgan shaxslarning maksimal soni har yili mamlakat Prezidenti tomonidan belgilanadi (ular qayerdan kelgan mamlakatlar va Qozogʻistonning yashashlari kerak boʻlgan hududlarini koʻrsatgan holda). 2005-yil sentabr holatiga koʻra, 1991-yil boshidan buyon Qozogʻistonga koʻchib kelgan oʻrolmanlarning umumiy soni qariyb 433 ming kishini yoki qariyb 110 ming oilani tashkil etdi, ularning yarmidan koʻpi 2000-yildan keyin[12]. Hozirda etnik qozoqlarni koʻchirish dasturi oʻz nomini Nurli Koʻchga oʻzgartirdi."Oʻrolmanlar" soʻzi huquqiy atama maʼnosini egallab, yuqoridagi dastur boʻyicha belgilangan kvotalar doirasida kelganlarni bildiradi.

Shu bilan birga,Qozogʻiston qonunchiligi etnik qozoqlarga-xorijiy davlatlarning fuqarolariga davlat koʻchirish dasturi yordamisiz, mos ravishda hech qanday subsidiya yoki imtiyozlar olish huquqisiz oʻzlarini koʻchirishga imkon beradi, ammo Qozogʻistonga kelganida, bunday oʻrolmanlar fuqarolikni oʻrtacha uch oydan toʻrt oygacha tezlashtirilgan muddatda oladi. Oʻz-oʻzidan koʻchirilgan bunday shaxslar soni davlat dasturi boʻyicha kelganlarga nisbatan koʻproq, ayniqsa MDH davlatlaridan fuqarolar, shuningdek, moddiy jihatdan taʼminlangan shaxslar shu tarzda joylashtiriladi.

Ularning „Oʻrolman“ maqomi berilganligi toʻgʻrisidagi guvohnomasi boʻlmasa-da, kundalik hayotda ularni oʻralman deb ham atash mumkin.

90-yillarning boshlarida kvota asosan Shimoliy Qozogʻistonga tarqaldi. Bu shimoliy va markaziy hududlarda aholining sezilarli darajada yoʻqolishiga olib kelgan ulkan emigratsiya oqimlarini toʻsish maqsadida qilingan

Qandoshlarning moslashuvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston hukumati oʻlmanlarni zarur ijtimoiy yordam va qoʻllab-quvvatlamoqda. Kvota boʻyicha har bir kishi uchun ajratilgan mablagʻ 97 000 tengeni (taxminan 230 dollar) tashkil etadi. Qozogʻistonning „Aholining migratsiyasi toʻgʻrisida“gi qonuniga koʻra, oʻrolmanlarga bir martalik moddiy yordam toʻlanadi. Shu bilan birga, har bir ogʻillikka 10 oylik hisob-kitob koʻrsatkichidan koʻp boʻlmagan, yaʼni qariyb 14 130 tenge (yuz dollarga yaqin) miqdorida transport xarajatlari toʻlanadi. Taqqoslash uchun, katta shaharlardagi kvartiralarning har kvadrat metri oʻrtacha 250 ming tengega tushadi.

Mamlakatda oʻrolmanlarni vaqtincha joylashtirish uchun 14 ta markaz mavjud.2008-yildan boshlab Qaragʻanda, Chimkent shaharlari va Janubiy Qozogʻiston viloyatining Oqsuvkent qishlogʻida Oʻrolmanlarni moslashtirish va integratsiyalash markazlari oʻz faoliyatini boshladi. Aktau shahrida tipik moslashuv markazi qurilishi boshlandi.

Markazlarda amalga oshirilayotgan moslashuv dasturlari huquqiy maslahat, davlat tilini, xohlasa, rus tilini oʻrgatish, kasb-hunarga tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirishni oʻz ichiga oladi.

Barcha oʻrmonlar tibbiy yordam, taʼlim va ijtimoiy taʼminotdan foydalanishlari mumkin; ular bandlikka koʻmaklashish choralari qoʻllaniladigan maqsadli guruhlardan biriga biriktirildi. Mehnatga layoqatli yoshdagi oʻrolmanlarning 66 foizdan ortigʻi ishlab chiqarishning turli sohalarida, har toʻrtdan biri qishloq xoʻjaligida band.

Oʻrolmanlarga koʻmaklashish maqsadida viloyat hokimliklari (viloyat hokimliklari) huzurida Oʻrolmanlar kengashlari tashkil etilgan boʻlib, ular yangi turmush sharoitida ogʻzakilarning muammolarini oʻrganish va hal etish bilan shugʻullanadi

Ijtimoiy sohaning yagona axborot tizimiga yanada integratsiyalashgan „Oʻrolman“ axborot bazasi yaratildi va takomillashtirilmoqda, bu esa etnik muhojirlarga toʻliq ijtimoiy xizmatlarni tezkorlik bilan taqdim etish imkonini beradi

Hozirda Qozogʻistonda etnik muhojirlarning uy-joy muammolarini hal qilish boʻyicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Shunday qilib, Janubiy Qozogʻiston viloyatining Chimkent shahrida Oʻzbekiston Respublikasidan 2000 ga yaqin etnik muhojirlar oilasini joylashtirish loyihasi amalga oshirilmoqda. Ularning ixcham yashashini tashkil etish uchun koʻchmanchilarning oʻzlarini qurilishga jalb etish va mahalliy qurilish materiallaridan foydalanish asosida yangi „Asar“ mikrorayonida 2 mingta kottej qurilmoqda.Olmaota shahrida 185 ta uy qurish uchun „Baibesik“ loyihasi amalga oshirilmoqda; shahrining Sariyarkin tumanida Nur-Sulton Nurbesik mikrorayonini qurish loyihasini ishlab chiqdi[13].

Moslashuv muammolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qandoshlar koʻpincha yangi joyga moslashish muammolariga duch kelishadi[14], shu jumladan madaniy va til farqlari tufayli. Yaqin vaqtgacha uzoq xorijdan kelgan oʻrolmanlarning integratsiyalashuviga asosan ularning rus tilini bilish darajasining pastligi toʻsqinlik qilgan boʻlsa, bugungi kunga qadar davlat qozoq tilining majburiy qoʻllanish doirasi kengayishi munosabati bilan integratsiyaga toʻsiqlar sezilarli darajada kamaydi.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „В Казахстане термин "оралман" заменили на "кандас"“. 13-fevral 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-sentabr 2020-yil.
  2. ↑ „Термин "оралман" заменили на "кандас" в Казахстане“. 18-yanvar 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-fevral 2021-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Больше половины прибывших в 2022 году в РК кандасов родились в Узбекистане“. 19-fevral 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2022-yil.
  4. ↑ „Об определении регионов для расселения оралманов“. 25-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-oktabr 2015-yil.
  5. ↑ „В Астане проходит III Всемирный курултай казахов с участием президента РК“. 2016-yil 24-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-yanvar 2011-yil.
  6. ↑ 6,0 6,1 Polojenie oralmanov v Kazaxstane. Doklad Mejdunarodnoy Organizatsii po Migratsii[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  7. ↑ {{{заглавие}}}.[sayt ishlamaydi]
  8. ↑ 8,0 8,1 „За 24 года на историческую родину вернулся почти 1 млн этнических казахов“. 28-may 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-may 2015-yil.
  9. ↑ „Долгая кочевка репатриантов домой“. 14-yanvar 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-fevral 2010-yil.
  10. ↑ „С начала года в Казахстан прибыло более 3 тысяч оралманов. Большинство из них приехали из Узбекистана“. 20-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-oktabr 2015-yil.
  11. ↑ „ООН насчитала в Казахстане 3,5 миллиона мигрантов“. 5-fevral 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-fevral 2016-yil.
  12. ↑ „Возвращение оралманов в Казахстан — восстановление исторической справедливости“. 2007-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2006-yil.
  13. ↑ „https://www.gov.kz/memleket/entities/enbek“ (kk). gov.egov.kz. 12-iyul 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyul 2022-yil.
  14. ↑ „Оралманы: реалии, проблемы и перспективы“. 13-dekabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-aprel 2010-yil.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qandosh&oldid=3959792" dan olindi