Xudoyorxon oʻrdasi

Xudoyorxon oʻrdasi
	Madrasa
	Xudoyorxon oʻrdasi; ; Arki oliy
Mamlakat	Oʻzbekiston
Shahar	Qoʻqon
Manzil	Istiqlol koʻchasi 2
Mulkdor	Davlat mulki. Fargʻona viloyati madaniy me'ros boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida. 2018-yildan beri Qoʻqon davlat muzey qoʻriqxonasiga tarkibidagi bosh muzey
Meʼmoriy uslub	Tarixiy obida
Meʼmor	Mir Ubaydulla Muhandis
Binokorlik tashabbuschisi	Xudoyorxon
Binokorlik	1865—1870
Holati	Qoʻqon davlat muzey qoʻriqxonasi
Umumiy maydoni	0.65 ga
Gumbazlar soni	1
Hujralar soni	19
Sayt	[Rasmiy sayti Rasmiy sayt]
	Xudoyorxon oʻrdasi Vikiomborda

Xudoyorxon oʻrdasi — Arki oliy Sayyid Muhammad Xudoyorxon (rasmiy nomi). Meʼmoriy yodgorlik (XX asrning ikkinchi yarmida); Qoʻqon xoni Xudoyorxon qurdirgan. Meʼmor va muhandis Mir Ubaydulla Muhandis loyihasi va rahbarligida bunyod etilgan; ustalardan Mulla Suyarqul, Solixoʻja va buxorolik usta Fozilxoʻjalar qatnashgan, koshinlarini rishtonlik kulol usta Abdulla mahorat bilan bajargan.Xon qarorgohi, oʻrda ahli yashaydigan hamda turli maqsadlarda foydalaniladigan 100 dan ortiq katta-kichik xonalar, ichki-tashqi hovlilardan iborat boʻlgan. Birinchi hovlida ayvon, koʻrinishxona (salomxona), xazinaxona, alohida saxdli masjid, Keyingi hovli xon qarorgohi (shohnishin), xoʻjalik binolari, binoning anfi qismi haram va xos xonalar egallagan; haramxonalari bezaklari odmi boʻlib, asosan, quyma ganch.

Tarixi

Qurilishi

Saroy qurilishi Muhammad Alixon davrida, Xudoyorxon tug‘ilishidan oldin boshlangan. Xon 1822-yilda 14 yoshida taxtga o‘tirdi, uning nomidan davlat ishlarining bir qismini onasi, taniqli o‘zbek shoiri, fan va sanʼat homiysi Nodira boshqara boshladi. Uning ostida saroy qurilishi boshlandi. Nomaʼlum sabablarga koʻra tez orada saroy qurilishi toʻxtatildi. 1863-yilda Xudoyorxon davrida qayta tiklandi. Saroy toʻrt yil davomida qurilgan^[1].

Xudoyorxon davridagi saroy qurilishiga meʼmor usta Mir Ubaydullo Muhandis rahbarlik qilgan. Bezatish ishlarida xonlikning turli shaharlari va Qashqarning eng yaxshi hunarmandlari ishtirok etgan, fasad bezaklari uchun keramik plitalar qadimgi kulolchilik markazi bo‘lgan Rishton hunarmandlari tomonidan tayyorlangan^[2]^[3]^[4].

Bino tuzilishi (tarxi)

Saroyning umumiy maydoni 4 gektar, poydevorining balandligi uch metr. Sharq tomondan asosiy darvozaga kirish uchun poydevor baland boʻlgani uchun maxsus yoʻl pandus qurilgan.

Xudoyorxon oʻrdasi toʻgʻri toʻrtburchak tarhli (68x143 m) boʻlib, sunʼiy tepalikka baland gʻishtin poydevorli qilib qurilgan. Xudoyorxon oʻrdasining asosiy sharqiy tomonini tashkil etuvchi peshtoq gumbazli darvozaxona hamda uning ikki qanotida joylashgan xonalargina saqlangan, qolgan qismi qayta taʼmirlangan. Bosh tarzi bir qavatli qilib bunyod etilgan, pishiq gʻishtdan (26x26x5 sm) ganch suvoqda terilgan devorlarga bir gʻisht chuqurligida ravoqlar ishlangan. Peshtoq oʻrda devoridan birmuncha boʻrttirib oldinga chiqarib qurilgan, baland va hashamatli, peshtoqning ikki yoni va tarzlarining ikki burchaklarida gumbazli mezanalar bilan yakunlangan guldastalar bor. Xudoyorxon oʻrdasi bosh tarzi ravoqlari, peshtoq va guldastalaridagi handasaviy naqshlar koshinlar, sirkori parchinlardan mahorat bilan yaratilgan. Peshtoq orqali toʻrtburchak tarhli darvozaxonaga oʻtiladi, darvozaxona gumbazi oʻzaro kesishgan ravoqli asos ustiga qoʻyilgan; gumbaz usti, oʻz navbatida, qubbali mezana bilan yakunlangan, undagi panjarali darchalar orqali ichkariga yorugʻlik tushadi. Oʻrdaning bosh tarzi, xonalar koshinlar, oʻyma ganchkori naqshlar bilan bezatilgan, shiftlari hovuzakli boʻlib, ularga gullar solingan, xonalarning tepa qismi sharafalar bilan hoshiyalangan, ayrim xonalarning poliga parket terilgan, ayvonlar sahniga marmar yotqizilgan, devorlariga ravoqlar ishlanib, naqshlar bilan ziynatlangan.

Saroy dekorasida ganch o‘ymakorligi, rasm chizish, moviy sopol koshinlar chetlari bo‘ylab Qur’ondan parchalar mavjud. Saroyning sharqiy qismida bir vaqtlar madrasaga tegishli boʻlgan 100x30 metrli katta masjid joylashgan^[5].

Keyingi faoliyati

1938-yilda Xudoyorxon oʻrdasi meʼmor Obid Zayniddinov boshchiligida taʼmirlash loyihasi ishlari olib borildi; taʼmirlashda usta Qodirjon Haydarov, naqqosh S. Norqoʻziyev va boshqa ustalar qatnashdi. 1974-yildagi ilmiy taʼmirlash va loyihalash ishlari (meʼmori N. Akromxoʻjayev, E. Nurullayev va boshqalar) natijasida saroyning dastlabki holati aniqlandi.

1924-yilda Xudoyorxon oʻrdasida Qishloq xoʻjaligi yutuqlari koʻrgazmasi ochilgan, 1925-yildan Qoʻqon shahar oʻlkashunoslik muzeyi faoliyat koʻrsatib kelmoqda.

Qayta tiklash

2009-yilda saroyni qayta tiklash boshlandi. Bosh bino fasadining o‘ng tomonini tiklash ishlari yakunlandi. Kichkina va katta taxt xonalarining devorlarini, shuningdek, boshqa xonalarni bezab turgan bezak ranglarning asl yorqinligini oldi. Yogʻoch oʻymakorlari bir nechta yangi eshiklar va sakkizta ustunni qayta yaratdilar. Muzey infratuzilmasi yaxshilandi.

2011-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining „Shaharning arxitektura qiyofasi va shahar infratuzilmasini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi qaroriga asosan Qo‘qon saroy majmuasining ikkinchi restavratsiyasi maydonni obodonlashtirish bilan rejalashtirilgan edi^[6]. Saroy atrofiga milliy naqshlar tushirilgan metall panjaralar o‘rnatildi, saroyning shimoli-g‘arbiy qismi buzildi, o‘lkashunoslik muzeyi qayta jihozlandi.