Shibirgʻon

Shibirgʻon
Shibirgʻon
	shahar
	36°54′0″N 65°45′07.2″E / 36.90000°N 65.752000°E
Mamlakat	Afgʻoniston
viloyat	Joʻzjon viloyati
Hukumat
Markazi balandligi	250 m
Aholisi (2015-yil)	175 599 kishi
Vaqt mintaqasi	UTC+4:30
	Shibirgʻon

Shibirgʻon yoki Shibargʻon (oʻzbekcha, pushtucha, forscha: شبرغان), shuningdek Shebirgʻon shaklida talaffuz qilinadi, Afgʻoniston shimolidagi Joʻzjon viloyatining maʼmuriy markazi. Aholisi 175 599 kishi (2015-yil)^[1]. Toʻrtta tumanga boʻlinadi, umumiy yer maydoni 7 335 gektar^[2] The total number of dwellings in Sheberghān is 19,511.^[2].

Shahar Daryoi Safed (Oqdaryo)ning quyi oqimi vodiysida, Baqtriya tekisligida joylashgan. Juzjon viloyatining maʼmuriy markazi. Mozori Sharif — Hirot avtomobil yoʻli oʻtgan. Aholisi 21,5 ming kishi (1985). Qorakoʻlchilik rayoni markazi. Gilam toʻqiladi. Shahar yaqinida tabiiy gaz konlari bor.

2021-yilda Tolibon nazoratiga oʻtgan.

Joylashuvi

Shibirgʻon Saripul daryosi boʻyida, Mozori-Sharifdan taxminan 130 km (81 milya) gʻarbda Kobul, Puli Xumri, Mozori-Sharif, Shibirgʻon, Maymana, Hirot, Qandahor, Gʻazna va Maydonshahrni bogʻlovchi milliy asosiy halqa yoʻlida joylashgan. Shibirgʻon aerodromi Shibirgʻon va Aqcha orasida joylashgan.

Etimologiyasi

Shahar nomi klassik forscha Shopurgʻon nomining buzilishi boʻlib, „[qirol] Shopur shahri“ degan maʼnoni anglatadi. Shopur ko‘plab shaharlar qurgan ikki sosoniy shohning nomi hisoblanadi. Biroq, Shopur I imperiya sharqiy viloyatlarining hokimi bo‘lgan va ehtimol u bir necha muhim shaharlar orasidagi yo‘l quruvchisi bo‘lgan. Erondagi Nishopur va Bishopur, Pokistondagi Peshovar shunday shaharlar jumlasidandir.

Etnografiyasi

Maymanadan keyin Shibirgʻon Afgʻonistondagi oʻzbeklar va turkmanlar hukmronlik qiladigan ikkinchi muhim shahardir. Turkman tili uning aksariyat aholisi uchun ona tilidir. Shaharda tojiklar, hazoralar, pushtunlar va arablarning katta qismi istiqomat qiladi. 1856 yilda J. P. Ferrier shunday deb yozgan edi: „Shibirgʻon — 12 000 jon yashaydigan shahar. Oʻzbeklar koʻpchilikni tashkil qiladi“. Afgʻoniston hukumatining mintaqaviy konsensusiga koʻra, 2020-yilga kelib turkmanlar aholining koʻp qismini tashkil qiladi.

Shibirgʻon „arablari“ arab o‘zligini daʼvo qilsalar ham, hammasi forsiyzabondir. Sharqda bir qismi Mozori-Sharif, Xulm, Qunduz va Jalolobodda istiqomat qiluvchi boshqa shunday fors va pushtu tillarida soʻzlashuvchi „arablar“ ham bor. Ularning o‘zini arab deb bilishi ko‘p jihatdan ularning qabilaviy o‘ziga xosligi bilan bog‘liq bo‘lib, aslida mintaqadagi islomiy istilolar ortidan 7—8-asrlardagi arablarning bu va boshqa O‘rta Osiyo joylariga ko‘chishiga ishora qilishi mumkin^[3].

Tarixi

Shibirgʻon bir vaqtlar Buyuk Ipak yoʻli boʻylab gullab-yashnagan aholi punkti boʻlgan. 1978-yilda Sovet arxeologlari Shibirgʻon yaqinidagi Tillatepa qishlogʻida mashhur Baqtriya oltinlarini topdilar. 13-asrda Marko Polo shaharga tashrif buyurgan va keyinchalik uning asalday shirin qovunlari haqida yozgan. Shibirgʻon 1873-yilgi Angliya-Rossiya chegara shartnomasiga koʻra Afgʻonistonga berilgan mustaqil oʻzbek xonligining poytaxti edi.

Shibirgʻon ming yillar davomida Baqtriyaning shimoliy-sharqiy burchagidagi hokimiyat markazi boʻlib kelgan. U hali ham Balx va Hirot oʻrtasidagi asosiy yoʻnalish boʻylab joylashgan va shimolga, taxminan 90 km uzoqlikda joylashgan Amudaryoga toʻgʻridan-toʻgʻri yoʻlni, shuningdek janubdan Saripulgacha boʻlgan muhim tarmoq yoʻlini nazorat qiladi.

1856-yilda J. P. Ferrier xabar berdi:

Shaharda hokim Rustamxon istiqomat qiladigan qal’a bor, ammo boshqa istehkomlar yoʻq. U yaxshi bogʻlar va ajoyib dehqonchilik bilan oʻralgan. Shibirgʻon aholisining jasorati yuqori va bemalol ayta olamanki, bu Turkistonning Oks daryosining bu tomonida joylashgan, boshqa afzalliklaridan tashqari, ajoyib iqlimi ham bor. Biroq, bu juda jiddiy noqulayliklarga duchor boʻladi: bu farovonlik unga bogʻliq boʻlgan suv Sirpul xonligidagi togʻlardan keladi; va unda yashovchi qabilalar va shaharda yashovchilar oʻrtasida tez-tez kelishmovchiliklar boʻlgani uchun, koʻpincha taʼminotning toʻliq toʻxtab qolish xavfi tugʻiladi va bu joy juda katta zarar yetkazadigan urushga olib keladi. Shibbergʻan doimiy ravishda 2000 ot va 500 futlik kuchni saqlab turadi, ammo zarurat boʻlganda shahar 6000 kishini qurollantirishi mumkin^[4]

Qattiq mustahkamlangan Yemshitepa shahri, zamonaviy Shibirg‘ondan atigi besh kilometr shimoli-sharqda, Aqcha yo‘lida, 1969-yildan 1979-yilgacha sovet-afgʻon arxeologik qoʻshma ishlari natijasida mahalliy qirol oilasining qabrlari va ulkan xazina qazib olingan mashhur Tillatepa nekropolidan atigi 500 metr (550 yard) uzoqlikda joylashgan. 1977-yilda sovet-afgʻon arxeologik guruhi yodgorliklar uchun shahardan 5 km shimolda qazish ishlarini boshladi. Ular kamida miloddan avvalgi 1000-yillarga oid qadimiy ibodatxonaning loy gʻisht ustunlarini va xoch shaklidagi qurbongohini topdilar. Tillatepada oltita qirollik qabri qazilganida juda koʻp oltin va boshqa boyliklar topilgan. Bir necha tangalar milodiy 1-asr boshlariga oid, boshqa tangalarning aniq sanasi yoʻq.

Shibirgʻon ilk Kushon podsholigining beshta xihou yoki tumanlaridan biri boʻlgan qadimgi Xidun shahri sifatida koʻriladi^[5].

Shibirgʻon Karzay maʼmuriyatining dastlabki yillarida tojik raqibi general Muhammad Ato bilan Afgʻoniston shimolini nazorat qilish uchun kurashayotgan paytda mahalliy oʻzbek qoʻmondoni Abdul Rashid Doʻstumning tayanchi boʻlgan.

Shibirgʻon 2001-yil dekabr oyida AQShning Afgʻonistonga bostirib kirishi chogʻida Dashti Layli qirgʻini sodir boʻlgan joy boʻlib, unda 250 dan 3000 gacha (manbalarga qarab) Tolibon asirlari otib oʻldirilgan yoki amerikaliklar va Shimoliy ittifoq askarlari tomonidan Qunduzdan Shibirgʻon qamoqxonasiga olib ketilayotganda metall yuk konteynerlarida boʻgʻilib oʻldirilgan^[6] ^[7].

2021-yil 7-avgustda Tolibon kuchlari oʻzlarining umummilliy harbiy hujumlari doirasida Shibirgʻonni egallab olishdi^[8] ^[9].

Yerlardan foydalanish

Shibirgʻon Afgʻoniston shimolidagi savdo va tranzit markazidir^[2]. Shahar chegaralaridagi 7335 gektar maydonning 50% qishloq xoʻjaligiga toʻgʻri keladi^[2]. Yerning 23% turar joy boʻlib, asosan markaziy hududda toʻplangan, lekin toʻrt tuman boʻylab yaxshi taqsimlangan^[2].

Iqlimi

Shibirgʻon salqin, chala choʻl iqlimga ega (Köppen iqlim tasnifida BSk)^[10]. Yozi issiq va qishi oʻzgaruvchan boʻlsa-da, sovuq. Yanvardan martgacha moʻtadil yogʻingarchilik va bir oz qor yogʻadi, ammo yilning qolgan qismi, ayniqsa yoz quruq.

Iqtisodiyoti

Shibirgʻon sugʻoriladigan dehqonchilik yerlari bilan oʻralgan.

Sovetlar koʻmagida Afgʻonistonning tabiiy gaz zaxiralaridan foydalanish 1967-yilda Joʻzjon viloyatidagi Shibirgʻon shahridan 15 kilometr sharqda joylashgan Xovaja Gogerak konida boshlangan. Konning zaxiralari 67 milliard kub metr deb taxmin qilingan. 1967-yilda Sovetlar Turkmaniston SSRdagi Kalif shahrini Shibirgʻon bilan bogʻlaydigan 100 kilometrlik gaz quvurini ham qurdilar.

Tabiiy gaz zaxiralaridan qimmatbaho neft importiga muqobil sifatida qanday foydalanish mumkinligini koʻrsatish uchun AQSH mudofaa vazirligi tabiiy gaz quyish stansiyasiga 43 million dollar sarfladi^[11].

Shibirgʻon Afgʻonistonning energetika infratuzilmasi uchun muhim:

Zumrad Say neft koni Shibirgʻon yaqinida joylashgan.
Shibirgʻon toʻldirish zavodi Kobul, Mozori-Sharif va Shibirgʻondagi isitish qozonlarida isteʼmol qilish uchun xom neftni qayta ishlaydi.
Jarqaduq, Xovaja Gogerak va Yetimtogʻ gaz konlari Shibirgʻondan 20 milya (32 km) uzoqlikda joylashgan.

Yana qarang

Dashti Layli qirgʻini

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 „The State of Afghan Cities report2015“. 2015-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 „The State of Afghan Cities report 2015“.
↑ Barfield (1982), p. ?
↑ Ferrier (1856), 202-bet.
↑ Hill (2009), 29-, 332-341-betlar.
↑ „Assessments and Documentation in Afghanistan | Assessments in Afghanistan: Dasht-e-Leili“. Physicians for Human Rights. Physicians for Human Rights.
↑ „Opinion - EDITORIAL - The Truth About Dasht-i-Leili“. New York Times (2009-yil 13-iyul).
↑ „Sheberghan: Taliban captures second Afghan provincial capital“. Al Jazeera. Al Jazeera (2021-yil 7-avgust). Qaraldi: 2021-yil 7-avgust.
↑ „Sheberghan: Taliban captures second Afghan provincial capita“. Al Jazeera. Reuters (2021-yil 7-avgust).
↑ „Climate: شبرغان - Climate graph, Temperature graph, Climate table“. Climate-Data.org. Qaraldi: 2013-yil 3-sentyabr.
↑ „Afghan fuel station cost $43m, US military report says“. BBC News. Qaraldi: 2015-yil 3-noyabr.

Adabiyotlar

Barfield, Thomas J. (1982). The Central Asian Arabs of Afghanistan: Pastoral Nomadism in Transition.
Dupree, Nancy Hatch. (1977). An Historical Guide to Afghanistan. 1st Edition: 1970. 2nd Edition (1977). Revised and Enlarged. Afghan Tourist Organization, 1977. Chapter 21 "Maimana to Mazar-i-Sharif."
Ferrier, J. P. (1856), Caravan Journeys and Wanderings in Persia, Afghanistan, Turkistan and Beloochistan. John Murray, London.
Hill, John E. (2009). Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE. BookSurge, Charleston, South Carolina. ISBN 978-1-4392-2134-1.
Leriche, Pierre. (2007). "Bactria: Land of a Thousand Cities." In: After Alexander: Central Asia before Islam. Eds. Georgina Hermann and Joe Cribb. (2007). Proceedings of the British Academy 133. Oxford University Press.
Sarianidi, Victor. (1985). The Golden Hoard of Bactria: From the Tillya-tepe Excavations in Northern Afghanistan. Harry N. Abrams, New York.

Havolalar

Shibirgʻon xaritasi

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[auto-1] 1,0 ^1,1 „The State of Afghan Cities report2015“. 2015-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.

[auto1-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 „The State of Afghan Cities report 2015“.

[3] Barfield (1982), p. ?

[4] Ferrier (1856), 202-bet.

[5] Hill (2009), 29-, 332-341-betlar.

[6] „Assessments and Documentation in Afghanistan | Assessments in Afghanistan: Dasht-e-Leili“. Physicians for Human Rights. Physicians for Human Rights.

[7] „Opinion - EDITORIAL - The Truth About Dasht-i-Leili“. New York Times (2009-yil 13-iyul).

[8] „Sheberghan: Taliban captures second Afghan provincial capital“. Al Jazeera. Al Jazeera (2021-yil 7-avgust). Qaraldi: 2021-yil 7-avgust.

[9] „Sheberghan: Taliban captures second Afghan provincial capita“. Al Jazeera. Reuters (2021-yil 7-avgust).

[Climate-Data.org-10] „Climate: شبرغان - Climate graph, Temperature graph, Climate table“. Climate-Data.org. Qaraldi: 2013-yil 3-sentyabr.

[BBC-2015-11] „Afghan fuel station cost $43m, US military report says“. BBC News. Qaraldi: 2015-yil 3-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]